Memleketti halyq quraıdy. Sondyqtan Úkimettiń nazarynda birinshi kezekte sol qalyń áleýmettiń jaǵdaıy turady. Mine, jańa jyl da bastaldy. Osy oraıda halyqtyń jańashyldyq, áldebir ózgeris kútýi, jaqsylyqtan úmittenýi zańdylyq. Biz QR Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligine qarasty Eńbek jáne áleýmettik qorǵaý komıtetiniń Almaty qalasy boıynsha departamenti basshysy Asqar Aımaǵambetovpen suhbattasqan bolatynbyz.
– Bıyl zeınetaqy men járdemaqy boıynsha qandaı tyń jańalyqtar, ózgerister bar, osy jóninde tarqata otyrsańyz.
– Túrli áleýmettik tólemderdi esepteý kezinde paıdalanylatyn bazalyq kórsetkishter «2023–2025 jyldarǵa arnalǵan respýblıkalyq búdjet týraly» zańmen bekitildi. Máselen, 2023 jylǵy 1 qańtardan bastap mynadaı kórsetkishter belgilendi:
– aılyq eseptik kórsetkish (AEK) 3450 teńgeni quraıdy;
– eń tómengi zeınetaqy – 53 076 teńge;
– bazalyq áleýmettik tólemderdiń mólsherin esepteý úshin eń tómengi kúnkóris deńgeıi (ETKD) – 40 567 teńge;
– eń tómengi jalaqy mólsheri – 70 000 teńge.
Osy rette 2023 jyly jańadan taǵaıyndalatyn zeınetaqy mólsherin esepteý úshin eskeriletin eń joǵary tabys 55 eselengen AEK-ten (189 750 teńge) aspaıtynyn atap ótken jón. Bıyldan bastap, tıisinshe, joǵaryda atalǵan kórsetkishtermen baılanysty áleýmettik tólemder men memlekettik járdemaqylar ósti.
– Bul ózgeristerdiń jasyna jáne uzaq jyldar eńbek etken ýaqyttaryna baılanysty taǵaıyndalatyn zeınetaqy tólemderine áseri qandaı bolmaq?
– Jasy men eńbek sińirgen jyldary boıynsha zeınetaqy tólemderi 10,5 paıyzǵa ósti. Jasyna baılanysty zeınetaqy tólemderiniń mólsherin esepteý úshin eskeriletin eń joǵary tabystyń ulǵaıýyna baılanysty, eger olardyń ortasha aılyq tabysy jasyna baılanysty zeınetaqy tólemderiniń mólsheri 46 eselengen AEK esepteý kezinde shektelgen bolsa, 2023 jylǵy 1 qańtarǵa deıin shyqqan zeınetkerlerdiń zeınetaqy mólsheri ulǵaıtylady. Bul rette 55 AEK shegindegi kiristi negizge ala otyryp eseptelgen jasyna baılanysty zeınetaqy tólemderiniń mólsheri alynatyn mólsherden 10,5%-ǵa joǵary bolýy múmkin emes. Tabysy 46 AEK-ten aspaǵan nemese zeınetaqysy burynǵy qoldanysta bolǵan zeınetaqy zańnamasy eskerile otyryp, burynnan taǵaıyndalǵan barlyq zeınetkerler úshin zeınetaqy tólemderiniń mólsheri 10,5 paıyzǵa ósti.
Máselen, er adamǵa jasyna baılanysty zeınetaqy tólemi 2022 jyldyń 10 tamyzynan bastap taǵaıyndaldy delik. 1998 jylǵa deıingi jumys ótili – 22 jyl. Úsh jyl qatarynan úzilissiz jumys istegen kezdegi ustalǵan mindetti zeınetaqy jarnalaryn esepke alǵanda ortasha aılyq tabysy – 350 000 teńge.
Zeınetaqy zańynyń buryn qoldanysta bolǵan normalaryna sáıkes, zeınetaqy tólemderin esepteý kezinde 46 AEK mólsherinen aspaıtyn somadaǵy ortasha aılyq tabys eskerildi, ıaǵnı 2022 jylǵy tamyzda bul 146 280 teńgeni (3180 (AEK) h 46) qurady. 22 jyl jumys ótili bar jáne bul er adam úshin tolyq emes jumys ótili (tolyq 25 jyl) bolǵandyqtan, zeınetaqy mólsheri zeınetaqynyń tolyq mólsherinen jumys istegen jumys ótiline proporsıonaldy túrde esepteledi. 146 280 x 60% = 87 768 tg – bul 25 jyldyq eńbek ótili bar zeınetaqynyń tolyq mólsheri;
22 jyl – bul 264 aı; 25 jyl – bul 300 aı. 2022 jylǵy tamyzda taǵaıyndalǵan zeınetaqy tólemderin esepteý: 264:300 h 87 768 = 77 236 teńge.
2023 jyldyń 1 qańtarynan bastap ósýdiń eki nusqasy esepteldi:
– birinshi nusqa: 77 236 h 10,5% = 85 346 teńge;
– ekinshi nusqa: 264:300 h 113 850 = 100 188 teńge, mundaǵy 113 850 tg – 2023 jyly zeınetaqy tólemderin esepteý kezinde eń joǵary esepke alynatyn tabystan zeınetaqynyń tolyq mólsheri (3450 (AEK) h 55 = 189 750 tg; 189 750 h 60% = 113 850 tg).
Bul jaǵdaıda biz ósýdiń osy nusqasyn esepteı aldyq. Óıtkeni, bizdiń mysalda jasyna baılanysty zeınetaqy tólemderin taǵaıyndaý kezinde berilgen ortasha aılyq tabys 350 000 teńgeni qurady. Taǵy bir mysal. Zeınetaqy tólemderin esepteý úshin berilgen ortasha aılyq tabys 160 000 teńgeni quraıdy delik.
2023 jyldyń qańtarynan bastap qaıta esepteý kelesideı bolady: – birinshi nusqa: 77 236 (jasyna baılanysty zeınetaqy tólemderiniń qańtarǵa deıingi qalyptasqan mólsheri) h 10,5% = 85 346 teńge;
– ekinshi nusqa: 264:300 h 96 000 = 84 480 teńge, mundaǵy 96 000 teńge – zeınetaqynyń tolyq mólsheri (160 000 h 60%).
– Al memlekettik bazalyq zeınetaqy tólemi qalaı saqtalady?
– Jasyna baılanysty zeınetaqy tólemderine qosymsha memlekettik bazalyq zeınetaqy tólemi tólenedi, onyń mólsheri zeınetaqy júıesine qatysý ótiline baılanysty bolady. Zeınetaqy júıesine qatysý ótiline 1998 jylǵy 1 qańtarǵa deıin ázirlengen jumys ótiline jınaqtaýshy zeınetaqy júıesine qatysý ótili qosylady, ol jınaqtaýshy zeınetaqy qorlaryna nemese Biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy qoryna mindetti zeınetaqy jarnalaryn aýdarý kezeńdiligi boıynsha aıqyndalady. Iá, 2023 jyldyń qańtarynan bastap memlekettik bazalyq zeınetaqy mólsherin esepteý tártibi birshama ózgerdi. Eger buryn 0-den 10 jylǵa deıingi eńbek ótili bolǵan jaǵdaıda onyń mólsheri eń tómengi kúnkóris deńgeıiniń (ETKD) 54 paıyzyn qurasa, onda bıylǵy 1 qańtardan bastap bul paıyz 60-qa deıin kóterildi. 10 jyldan asatyn árbir tolyq jyl úshin memlekettik bazalyq zeınetaqy tóleminiń mólsheri eki paıyzǵa artady, biraq jalpy alǵanda 100 paıyzdan aspaıdy.
Máselen, jıyntyq jalpy ótili 25 jyl bolǵan jaǵdaıda memlekettik bazalyq zeınetaqynyń mólsheri 2023 jylǵy qańtardan bastap ETKD mólsheriniń 90%-yn quraıdy (buryn qoldanysta bolǵan normalar boıynsha 84% edi). Al 30 jyl jáne odan joǵary bolǵan jaǵdaıda memlekettik bazalyq zeınetaqy tóleminiń mólsheri 2023 jylǵy qańtardan bastap eń tómengi kúnkóris deńgeıiniń 100 paıyzy mólsherinde esepteletin bolady.
– Bala týýyna baılanysty taǵaıyndalatyn járdemaqylar qanshalyqty ósti?
– Birinshi, ekinshi jáne úshinshi bala týǵan kezde 131 100 tg (38 AEK); tórtinshi jáne odan da kóp balaǵa 217 350 tg (63 AEK) tólenedi. Al eger egiz (úshem jáne t.b.) týǵan jaǵdaıda birjolǵy týý járdemaqysy ár balaǵa tólenedi jáne onyń mólsheri týý tártibine baılanysty. Taǵy bir jańalyq, Memleket basshysynyń tapsyrmasyna sáıkes bıylǵy qańtardan bastap bala kútimi boıynsha járdemaqy tóleý merzimi bala 1,5 jasqa tolǵanǵa deıin ulǵaıdy (buryn bir jasqa deıin tólengen) jáne onyń mólsheri:
– birinshi balaǵa – 19 872 tg (5,76 AEK);
– ekinshi balaǵa – 23 495 tg (6,81);
– úshinshi balaǵa – 27 083 tg (7,85);
– tórtinshi jáne odan da kóp balaǵa – 30 705 tg (8,9)
Jumys isteıtin analarǵa bala kútimine baılanysty úıinde otyryp tabysynan aıyrylǵan jaǵdaıda tólenetin aı saıynǵy áleýmettik tólem de memlekettik áleýmettik saqtandyrý qorynan 1,5 jylǵa deıin uzartylady jáne onyń mólsheri bala týǵanǵa deıingi sońǵy 24 aıda áleýmettik aýdarymdar júrgizilgen ortasha aılyq tabystyń 40%-yn quraıdy.
Múgedek balalardy tárbıelep otyrǵan ata-analarǵa, qamqorshylarǵa memlekettik járdemaqy ETKD mólsherinen 1,4 kóleminde tólenedi. 2023 jylǵy qańtardan bastap osy járdemaqynyń mólsheri 56 794 teńgeni quraıdy. I toptaǵy bala kezinen (ıaǵnı 18 jastan asqan) múgedektigi bar adamǵa kútim jasaıtyn adamdarǵa beriletin járdemaqylar 2023 jylǵy qańtardan bastap 56 794 teńgeni (ETKD-nen 1,4) quraıdy.
– Árıne, kóp balaly otbasylar da nazardan tys qalmaǵan bolar, olarǵa kórsetiletin járdemaqylar týraly da aıta otyrsańyz?
– «Altyn alqa», «Kúmis alqa» alqalarymen nagradtalǵan nemese buryn «Batyr ana» ataǵyn alǵan, I jáne II dárejeli «Ana dańqy» ordenderimen nagradtalǵan kóp balaly analarǵa beriletin járdemaqy mólsheri 22 080 teńgeni (6,4 AEK) qurady. Ózimen birge turatyn tórt jáne odan da kóp kámeletke tolmaǵan balalary bar kóp balaly otbasylarǵa 2023 jylǵy qańtardan bastap taǵaıyndalǵan járdemaqy mólsheri:
– tórt balaǵa – 55 304 tg (16,03 AEK);
– bes balaǵa – 69 138 tg (20,04);
– alty balaǵa – 82 973 tg (24,05);
– jeti balaǵa – 96 807 tg (28,06);
– segizinshi jáne odan da kóp balaǵa – ár balaǵa 13 800 teńgeden – 4 AEK.
– Múmkindigi shekteýli jandarǵa taǵaıyndalatyn áleýmettik járdemaqylar týraly ne aıtar edińiz?
– Múgedektigi boıynsha memlekettik áleýmettik járdemaqylar olardy alýshylardyń ártúrli sanattary bólinisinde mynadaı mól sherde tólenedi:
jalpy aýrýy boıynsha, jumys kezinde mertigýine nemese kásibine baılanysty múgedektigi bar adamdarǵa, bala shaǵynan múgedekterge:
– I toptaǵy múgedek adamdarǵa – 77 889 tg (1,92 KD);
– II toptaǵy jandarǵa – 62 068tg (1,53);
– III toptaǵy adamdarǵa – 42 190 tg (1,04); – 0-den 7 jasqa deıingi múgedek balalarǵa – 56 794 tg (1,4);
– İ toptaǵy 7 jastan 18 jasqa deıingi múgedek balalarǵa – 77 889 tg (1,92);
– İİ toptaǵy 7 jastan 18 jasqa deıingi múgedek balalarǵa – 64 502 tg (1,59);
– İİİ toptaǵy 7 jastan 18 jasqa deıingi múgedek balalarǵa – 56 794 tg (1,4);
– I toptaǵy bala kezinen múgedek adamdarǵa – 77 889 tg (1,92);
– II toptaǵy bala kezinen múgedek adamdarǵa – 64 502 tg (1,59);
– III toptaǵy bala kezinen múgedek adamdarǵa – 48 681 tg (1,2).
Áskerı qyzmetin óteý kezinde alǵan jaraqaty, kontýzıasy, mertigýi, aýrýy saldarynan múgedek bolyp qalǵan merzimdik qyzmettegi áskerı qyzmetshiler qataryndaǵy múgedek adamdarǵa; azamattyq nemese áskerı maqsattaǵy ıadrolyq obektilerdegi apattardyń zardaptaryn joıý kezinde ne ıadrolyq obektilerdegi apattyq jaǵdaılardyń saldarynan múgedek bolǵan adamdarǵa; tótenshe ekologıalyq jaǵdaılardyń saldarynan, onyń ishinde ıadrolyq jarylystar men synaqtar júrgizý kezindegi radıasıalyq áserdiń jáne/nemese sebep-saldarlyq baılanys belgilengen jaǵdaıda olardyń saldarynan múgedek bolyp qalǵan adamdar:
– I toptaǵy múgedek adamdarǵa – 113 994 tg (2,81 KD);
– II topqa – 97 361 tg (2,4); – III topqa – 81 540 tg (2,01). Áskerı qyzmetin óteý kezinde alǵan jaraqaty, kontýzıa, mertigý, aýrýy saldarynan múgedek bolǵan áskerı qyzmetshiler (merzimdik qyzmettegi áskerı qyzmetshilerden basqa) qataryndaǵy múgedek jandarǵa;
qyzmettik mindetterin atqarý kezinde múgedek bolyp qalǵan ishki ister organdarynyń jáne QR-nyń burynǵy Memlekettik tergeý komıtetiniń qyzmetkerlerine:
– I toptaǵy múgedek adamdarǵa – 139 551 tg (3,44 PM);
– II topqa – 107 503 tg (2,65); – III topqa – 81 540 tg (2,01).
– Ómir bolǵan soń túrli jaǵdaılar oryn alady. Asyraýshysynan aıyrylǵan jaǵdaıdaǵy áleýmettik járdemaqylar kólemi qandaı boldy?
– Asyraýshysynan aıyrylý jaǵdaıy boıynsha memlekettik áleýmettik járdemaqylar tómendegideı:
– eńbekke jaramsyz 1 adam bolǵan jaǵdaıda – 34 888 tg (0,86 ETKD);
– 2 adam bolǵan jaǵdaıda – 60 445 tg (otbasynyń eńbekke jaramsyz barlyq múshelerine 1,49 ETKD);
– 3-eý – 75 049 tg (otbasynyń eńbekke jaramsyz barlyq múshelerine 1,85);
– 4-eý – 79 512 tg (otbasynyń eńbekke jaramsyz barlyq múshelerine 1,96);
– 5-eý – 82 352 tg (otbasynyń eńbekke jaramsyz barlyq múshelerine 2,03);
– 6 jáne odan da kóp eńbekke jaramsyz músheleri úshin árbir járdemaqy mólsheri 2,11 ETKD-ne (85 597 teńgeden bastap) teń úlesi retinde esepteledi;
– ata-anasynyń ekeýinen de aıyrylǵan tul jetim balalarǵa bir aılyq járdemaqy – 47 870 tg (1,18 ETKD) mólsherinde (ár balaǵa, otbasynyń basqa eńbekke jaramsyz múshelerine – 21 907 tg (0,54 ETKD) mólsherinde, biraq 2,56 ETKD-nen aspaıtyn (103 852 tg) mólsherde taǵaıyndalady.
– №1 tizim boıynsha memlekettik arnaýly járdemaqy – 32 499 tg (9,42 AEK);
№2 tizim boıynsha – 28 911 tg (8,38 AEK). Qaıtys bolǵanda jerleýine tólenetin birjolǵy tólem:
– Zeınetaqy men járdemaqy alýshylarǵa – 54 165 tg (15,7 AEK);
– UOS ardageri bolǵan zeınetaqy alýshyǵa – 126 270 teńge (36,6 AEK).
Arnaıy memlekettik járdemaqylar:
– Uly Otan soǵysynyń ardagerlerine – 55 200 teńge (16 AEK);
– «Ardagerler týraly» zańnyń 5-babynyń 1–5-tarmaqshalarynda kórsetilgen, basqa memleketter aýmaǵyndaǵy áskerı qımyldarǵa qatysqan ardagerlerge – 21 356 teńge (6,19 AEK);
– «Ardagerler týraly» zańnyń 5-babynyń 6–8-tarmaqshalarynda kórsetilgen, basqa memleketter aýmaǵyndaǵy áskerı qımyldarǵa qatysqan ardagerlerge – 16 560 teńge (4,8 AEK);
– jeńildikter boıynsha UOS qatysýshylaryna teńestirilgen adamdarǵa – 21 356 tg (6,19 AEK);
– jeńildikter men kepildikter boıynsha UOS múgedekterine teńestirilgen adamdarǵa – 26 048 tg (7,55 AEK);
– ekinshi qaıtara nekege turmaǵan UOS-da qaza tapqan (qaıtys bolǵan, habar-osharsyz ketken) jaýyngerlerdiń jesirlerine – 15 456 teńge (4,48 AEK);
Aýǵanstandaǵy nemese basqa da memleketterdegi áskerı qımyldar kezinde qaza tapqan (habar-osharsyz ketken) nemese jaralaný, kontýzıa alý, mertigýi, aýrýy saldarynan qaıtys bolǵan áskerı qyzmetshilerdiń otbasylaryna;
beıbit kezeńde áskerı qyzmetin ótkerý kezinde qaza tapqan (qaıtys bolǵan) áskerı qyzmetshilerdiń otbasylaryna;
beıbit kezeńde qyzmettik mindetterin atqarý kezinde qaza tapqan ishki ister organdary qyzmetkerleriniń otbasylaryna;
Chernobyl atom elektr stansıasyndaǵy apattyń jáne azamattyq nemese áskerı maqsattaǵy obektilerdegi basqa da radıasıalyq apattar men avarıalardyń zardaptaryn joıý kezinde qaza tapqandardyń otbasylaryna; radıasıalyq aýrý saldarynan qaıtys bolǵan nemese qaıtys bolǵan múgedekterdiń, sondaı-aq qaıtys bolýy belgilengen tártippen Chernobyl AES-na apattyń jáne azamattyq nemese áskerı maqsattaǵy obektilerdegi basqa da radıasıalyq apattar men avarıalardyń jáne ıadrolyq synaqtardyń áserimen baılanysty azamattardyń otbasylaryna – 15 836 tg (4,59 AEK);
– qaıtys bolǵan soǵys múgedekteriniń jáne olarǵa teńestirilgen múgedekterdiń áıelderine (kúıeýlerine), sondaı-aq qaıtys bolǵan soǵysqa qatysýshylardyń, partızandardyń, jerasty jumysshylarynyń, «Lenıngradty qorǵaǵany úshin» medalimen nemese «Qorshaýdaǵy Lenıngrad turǵynyna» belgisimen nagradtalǵan, jalpy syrqattaný, jumys kezinde mertigý jáne basqa da sebepter (quqyqqa qarsy sebepterdi qospaǵanda) saldarynan múgedek dep tanylǵan azamattardyń áıelderine (kúıeýlerine) qaıta nekege turmaǵan jaǵdaıda – 8 832 tg (2,56 AEK);
– Keńes Odaǵynyń batyrlaryna, İİİ dárejeli «Dańq» ordenderiniń ıegerlerine, «Qazaqstannyń ǵaryshker-ushqyshy» qurmetti ataǵyna ıe bolǵan adamdarǵa – 478 274 tg (138,63 AEK);
– Sosıalısik Eńbek Erine, İİİ dárejeli «Eńbek Dańqy» ordenderiniń ıegerleri, «Qazaqstannyń Eńbek eri» ataǵyna ıe bolǵandar – 478 274 tg (138,63 AEK);
– «Halyq qaharmany» ataǵyna ıe bolǵan adamdarǵa – 478 274 tg (138,63 AEK);
– Uly Otan soǵysy jyldarynda tyldaǵy qajyrly eńbegi men minsiz áskerı qyzmeti úshin burynǵy KSRO ordenderimen jáne medaldarymen nagradtalǵan adamdarǵa, sondaı-aq memlekettik nagradalarmen nagradtalmaǵan 1941 jylǵy 22 maýsym men 1945 jylǵy 9 mamyr aralyǵynda keminde 6 aı jumys istegen (qyzmet etken) adamdarǵa – 7349 tg (2,13 AEK);
– 1988-1989 jyldary Chernobyl atom elektr stansıasyndaǵy apattyń zardaptaryn joıýshylarǵa, QR-daǵy ıelikten shyǵarý jáne qonys aýdarý aımaqtarynan evakýasıalanǵan (óz betinshe ketken), evakýasıalaý kezinde qursaqta bolǵan balalardy qosa alǵanda – 16 560 tg (4,8 AEK);
– I jáne II toptaǵy múgedek adamdarǵa (jasy jáne eńbek sińirgen jyldary boıynsha zeınetaqy mólsheri múgedektigi boıynsha MÁJ mólsherinen joǵary zeınetkerler úshin) – 5141 tg (1,49 AEK);
– III toptaǵy múgedek adamdarǵa (jasy jáne eńbek sińirgen jyldary boıynsha zeınetaqy mólsheri múgedektigi boıynsha MÁJ mólsherinen joǵary zeınetkerler úshin) – 2208 tg (0,64 AEK);
– saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna, saıası qýǵyn-súrginnen zardap shekken, múgedektigi bar nemese zeınetker bolyp tabylatyn adamdarǵa – 3692 teńge (1,07 AEK);
– Qazaqstan Respýblıkasy aldyndaǵy erekshe eńbegi úshin zeınetaqy taǵaıyndalǵan adamdarǵa – 3692 teńge (1,07 AEK).
– I toptaǵy múgedek janǵa kútimi úshin járdemaqy – 56 794 tg (1,4 ETKD). Memlekettik áleýmettik saqtandyrý qorynan (MÁSQ) eńbekke qabilettiliginen aıyrylǵan jáne asyraýshysynan aıyrylǵan jaǵdaıda tólenetin áleýmettik tólemder 8,5 paıyzǵa artady.
Bankrottyq saldarynan taratylǵan zańdy tulǵalardyń qyzmetkerlerdiń ómiri men densaýlyǵyna keltirilgen zıandy óteý jónindegi tólemderdi kapıtaldandyrý kezeńi aıaqtalǵannan keıin Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattaryna aı saıynǵy tólemder 2023 jylǵy 1 qańtardan bastap alynatyn mólsherden 8,5 paıyzǵa artady.
Búginde Almaty qalasy boıynsha osy aıtylǵan zeınetaqy jáne áleýmettik tólemderdi alatyn tulǵalar sany 594 myńǵa jýyq. Jańa jyl bastalǵanǵa deıin barlyq zeınetaqy jáne áleýmettik tólemderdiń ósken mólsheri aqparattyq júıelerdegi derekter negizinde tolyǵymen eseptelip qoıǵan. Sondyqtan turǵyndardan qandaı da bir qujattar talap etilmeıdi.
Jańa mólsherdegi zeınetaqylar men járdemaqylar olardy alýshylardyń ekinshi deńgeıli bankterdegi shottaryna bekitilgen keste boıynsha 2023 jylǵy qańtardyń alǵashqy jumys kúnderinen bastap aýdarylatyn bolady.
Bizdiń basty maqsatymyz – bul áleýmettik turaqtylyq pen azamattarymyzdyń ál-aýqaty.
"Almaty-akshamý", №2 (6295) 7 qańtar, 2023 jyl