Ulttyq kelbet
Áriptesimiz keshe úkilep ósirgen qyzyn uzatty. Sóıtip qutty ornyna qondyrdy. Qyz balanyń ornyn, teńin tapqany ata-ana úshin qýanyshtyń tóresi. Sol qýanyshqa biz de ortaqtastyq.
Úkili taqıa kıgen qalyńdyq toı ústinde qurbylaryna óziniń aq jolyn tilep, bilekterine úlpildegen appaq úki taǵyp shyqty. Sondaı bir ádemi kórinis! Qyryq qyzdy bir gúlge talastyryp qoımaı, osylaısha úkilegeni talaı kóńildi qýantqany anyq. Bul da eýropalyqtardyń ıyqtan asyryp gúl laqtyrý úrdisin tejeýdiń bir qadamy ispetti bolyp kórinedi bizge.
«OLJA ALÝ»
Úki taǵý qazaq qoǵamynda burynnan bar dástúr. Sony jańǵyrtyp, ata-baba dástúrin jalǵap júrgen jastarǵa rızamyz. Árıne, búgingi jahandaný zamanynda úkiniń jasandy qaýyrsynyn paıdalanyp júrgenimiz ras. Biraq, eń bastysy, baba jolyn úzip almaı, jalǵap júrgen nıetimiz túzý.
Úki qaýyrsyny demekshi, ótkenge sheginis jasar bolsaq, erte zamanda úkini amalyn taýyp ustap, balaǵy men baýyr tusynan mamyq júnin qusqa zıan tıgizbeı julyp alyp, sosyn ózin jemge toıǵyzyp qoıa beretin bolǵan. Ony «úki júndeý» dep ataǵan eken. Úki júndegen aýyldan «olja alý» salty da bolǵan. Qaýyrsyny úshin ony eshqashan óltirmegen. Óltirgen adamdy kıesi urady degen túsinik bolǵan.
Onyń kıeli sanalatyn qaýyrsynyn ásemdik úshin taǵýmen qatar, qasıet bar ekendigine de sengen qazaq, máselen, jyn-shaıtannan qorǵaıdy degen nanym-túsinikpen jańa týǵan sábıdiń bas kıimine jáne besigine taqqan.
BESİK QUDA
Úki kóbinese arýlardyń taqıasy men sáýkelesine taǵylǵan. Qazaq qyzǵa quda túskende oǵan úki taqqan. Bul – onyń endigi jerde aıttyrylǵan qalyńdyq bolǵandyǵynyń belgisi. Iaǵnı úki taǵý – boıjetkenniń aıttyrylǵan jeri bar ekendigin kórsetetin káde. Al qazir bul káde «syrǵa salý» saltymen almasty. Bul da bizge bóten emes.
Ata-babamyz «besik quda» bolǵan kezde de besikke úki taǵyp ketetin bolǵan. Qyz balanyń besiginde úlpildegen úki tursa, ony «til-kózden saqtaý úshin ilgen» nemese «besik qudalyqtyń» belgisi dep túsingen. Sóıtip úki taǵylǵan qyz balanyń tóńireginde budan keıin eshqandaı basy artyq sóz aıtylmaıtyn bolǵan. Tipti sol aýyldyń bozbalalary, jigitteri úkili qyzdyń abyroı-ataǵyn óz qaryndasyndaı qorǵap júretin bolǵan kórinedi.
Al jas kelinder úkini sándik úshin eki burymyna qadaǵan eken. Qazir baıqasańyz, jańa túsken kelinshekter eki ushynda úlbiregen appaq úkisi bar oramal taǵyp júr. Qarap kóz qýanady. Jas kelinniń eki ıyǵynan qulaǵan appaq úkiler úlpildep, úlken ómirge endi ǵana qadam basqan, qýlyq-sumdyqtan, jamandyqtan ada kelinshektiń appaq nıetin, jastyǵyn, mártebesin ústep turatyndaı kórinetini bar maǵan. Qazaq úkini jamandyqtan, til kózden saqtaıdy degen nanym-senimmen birge, adamnyń kórkin ashyp, ózgelerden erekshelendirip, oqshaýlandyryp kórsetetini úshin de taqqan.
KÓZ TIMESİN
Qyz-kelinshekterden bólek, qazaqtyń kópshilik aldyna jıi shyǵatyn sal-serileriniń, ánshi-jyraýlarynyń arasynda da úki qaýyrsynyn bórkine, dombyrasyna taǵyp, elden daralanyp júrgenderi bolǵan. Ondaǵysy, árıne, jamannyń sózi hám kózi tımesin degeni. Úki taǵylǵan buıymdarǵa pále-jala jolamaıdy, qaıta olja, jaqsylyq, baqyt ákeledi dep ılanǵan. Máselen, aqyn Ybyraı Sandybaıulyn halqymyz «Úkili Ybyraı» atap ketken. Sebebi, ol «Bórkime úki taǵyp, sándep kıip…» dep ózi jyrlaǵandaı, qazaqtyń sal-serilerine tán ortaq qasıetti ustanyp, bas kıimine únemi úki taǵyp júrgen. Birjan sal Qoramsaulynyń da bórkine úki taqqany tarıhtan belgili. Aqan seriniń dombyrasy da úkisiz bolmaǵan.
Sondaı-aq, ertede syıly jáne qadirli meımanyna da úki syılaý dástúri de bolǵan desedi. Taǵy bir derekterde qursaq kótere almaı júrgen áıelge úkiniń uıasyn alaqanymen sıpatatyny týraly aıtylady. Ata-babamyz kıiz úıdiń bosaǵasyna, tipti tórt túlik maldyń jańa týǵan tóline de kóz tımes úshin úki taǵyp qoıatyn bolǵan eken.
BAQYTTY BOL!
Almatylyq kópbalaly ana Raıhan Moldıarqyzy tórt uldyń arasynda jalǵyz ósken erkesi Raýshanyn uzatqanda qatty tolqyǵanyn aıtady.
– Ózim kempir-shaldyń qolynda ósken qyz edim. Qazaqtyń ejelgi jón-joralǵysynyń birazyn bilemin. «Attan jyǵylsaq ta, salttan jyǵylmaǵan» halyqtyń urpaǵymyz ǵoı. Men de alǵashqy qýanyshym, tólbasym dep, tuńǵyshymdy qazaqtyń salt-dástúrimen uzattym. Bolashaq quda-qudaǵıym orystildi, qalalyq eken. Biraq meniń analyq yqylas-nıetimdi túsindi, qabyldady. Qyzymdy úki taǵyp, syrǵa salý dástúrimen uzatyp saldym. Shańyraǵymda kópten ondaı sán-saltanatqa toly toı bolmaǵan edi. Júregim jarylardaı qýandym. Kúıeýim erte qaıtys bolyp ketip, bes balamdy jalǵyz jetkizdim. Ómirde kóp qıyndyq kórdim. Osylardyń qabaǵyna kóleńke túspesin, bóten erkekke jáýteńdemesin dep, turmys qurý taraly múldem oılaǵan joqpyn. Oǵan esh ókinbeımin de. Baqytym – balalarym. Endi uldarymdy úılendiretin kezde, men de bolashaq kelinderime úki taǵyp, syrǵa salý dástúrin mindetti túrde jasaıtyn bolamyn. Biz qazaqtyǵymyzdy joǵaltpaýymyz kerek. Ol úshin jastarǵa ózimiz úlgi bolǵan durys dep oılaımyn.
ǴAJAP QUS
Ádet-ǵurpymyzdyń aınymas bir bólshegine aınalǵan, osynsha kıeli sanalatyn bul qandaı qus? Sol jóninde de birer sóz aıta ketsek.
Úki – óte saq, sulýlyǵyn kórsete bermeıtin qupıasy mol, tyrnaǵy ótkir, japalaq tuqymdas, kólemi suńqardaı, moıyn, keýde, balaq, arqa júnderi úlpildegen ádemi, qanaty túrli-tústi, ǵajap qus desedi kórgender. Shamamen 6-12 jyl ómir súredi. Qolǵa úıretilgen keıbir túrleri 30-40 jyl jasaıdy eken. Ol túnde ushyp, kúndiz tyǵylyp otyratyn qus. Jaryqta kózi durys kórmeıdi.
Qazaqtyń taǵy bir ańyzynda úki men qarǵanyń aıtysy baıandalady. Qarǵa úkige óziniń kóp jasaıtynyn aıtyp maqtanǵan eken. Sonda úki «Araılap atqan tańdy kórdim. Qyzaryp batqan kúndi kórdim. Qysta appaq qardy kórdim. Kóktemde jasyl jelek jerdi kórdim. Tańdap qosylǵan jubaıymdy kórdim. Aq úrpek balapandarymdy kórdim. Osynyń bárin júzdegen ret qaıtalap kórgennen ne tabamyn?! Jaratqannyń osy múmkindigine shúkir! Sen sıaqty ólekse men boq shoqyp, 300 jyl júrgennen saqtasyn. Úlbiregen aqsúıek qalpymdy eshteńege aıyrbastamaımyn» degen eken.
Aıtpaqshy, ný ormanda adasqan adamdar úkiniń qanatynyń qaǵysymen júrip otyrsa, ormannan aman shyǵatyn kórinedi.
JOL BASTAÝSHY
Topan sý tartylyp, taýlardyń tóbesi kórinedi. Asqar taýlar:
– Nuh maǵan toqtaıdy. Adamzat urpaǵy menen qaıta taralady, – dep talasady. Turan dalasyndaǵy Qazyǵurt taýy kishipeıildik kórsetip:
– Bul dárejege laıyq emespin. Ulyq Alla paıǵambaryn bıik taýǵa toqtatar, – deıdi. Alla taǵala Qazyǵurttyń peıiline rıza bolyp:
– Nuh, kemeni Qazyǵurtqa qondyr. Tirshilik sol jerden bastalsyn, – dep ámir beredi. Nuh:
– Qazyǵurt taýy qaıda? – dep suraıdy. Ulyq Alla sonda «úki» degen qus jaratyp:
– Myna úkini qasyńa al. Onyń kózi ótkir, túnde kóredi. Qazyǵurtqa baratyn joldy sol biledi, – deıdi. Úki Qazyǵurtqa jetkenshe kemeniń aldynda jol kórsetip ushyp otyrady. Nuh Qazyǵurt taýyna aman-esen toqtaıdy. Keme toqtaǵan soń paıǵambar kishi uly Jappasqa «Osy jerge qazyq ur!» dep buıyrdy. Úkige rıza bolǵan Nuh paıǵambar:
– Orman-toǵaıdyń ıesi bol! Shańyraǵymnyń kıesi bol! – dep bata berdi. Sodan úkige aıryqsha kıe darypty. Adamdar onyń qaýyrsynyn «til-kóz tımesin» dep balanyń besigine, qyzdyń bórkine taǵatyn bolypty («Áldıden eposqa deıin»).
BAILYQ ÁKELEDİ
Álemde úkini qasıetti qusqa balaǵan halyq az bolmaǵan. Máselen, bengaldyqtar áli kúnge úıine aq tústi úki kirse, molshylyqqa kenelemiz dep senedi. Al Qytaıda kún qatty kúrkiregen kezde, naızaǵaıdan saqtaıdy dep, úıiniń ár buryshyna úki beınesin ornalastyrady eken. Olar tipti úki baılyqtyń, tabystyń belgisi dep eseptegen. Al kalıfornıalyq úndister bıik aǵashtardyń qorǵaýshysy dep qurmetteıdi Úndilerdiń senimi boıynsha, úki qaıtys bolǵan adamnyń jany táninen ajyraǵan soń ony o dúnıeniń esigine deıin kúzetip jetkizetin qus bop sanalady.
Ejelgi maııalarda bıliktiń sımvoly retinde baǵalandy. Urysta erligimen kózge túsken apachıler úkiniń qaýyrsynymen qurmetteletin bolǵan. Al Afrıkadaǵy keıbir taıpalar úkini kózbaılaýshylar men dýagerlerdiń qusy dep sanaıdy eken. Fransıadaǵy Lotarıngıanyń oń jaqta otyryp qalǵan qyzdary tylsym kúshke sengendikten ormanǵa baryp úkiden bolashaq jaryn kezdestirýdi suraıtyn bolǵan deıdi. Qalaı bolǵanda da, bir úkiniń myń san adamǵa úmit syılap, baqytqa, baılyqqa jetelegeni anyq.
Taqyrypqa oraı
Baqyt BEDELHAN, aqyn: Salt-dástúrimiz tunǵan ilim
– Ózi kishkentaı ǵana úki. Sony keıbir bizdiń dindarlarymyz, shala saýatty sopylarymyz, taqýalarymyz «úki degen – Qudaıǵa serik qosý» dep júr. «Osy úkini taqsa, dombyranyń úni ǵajap shyǵa ma sonshalyqty» degen sıaqty áńgimeler aıtady. Men aıtamyn, «aınalaıyn-aý, úkiniń uıasyn kórdiń be ózi?» dep. Úkiniń uıasy bir qushaq bolady. Oǵan shybyn-shirkeı túgili, shań qonbaıdy. Osyndaı úlpildegen taza qaýyrsyndy uıasynan alyp, patshalardyń qyzyna jastyq jasap bergen, «túsinde jumaqty kórsin» dep. Al bizdiń qazaq kishkentaı balasy jatqan besiktiń basyna tomardaı qylyp úki taǵady, sosyn ózderi alańsyz tirshiligimen kete beredi. Balanyń aıaǵy shyǵa bergen kezde de, aıaǵyn keregege baılap qoıyp, arqasyna tomardaı úki taǵyp, sheshesi syrttaǵy tirligine shyǵyp júre bergen. Keregeden jylan kiredi, qaraqurt kiredi degendeı. Al úkiniń qaýyrsynyna jylan jolamaıdy, qaraqurt jolamaıdy, shybyn-shirkeıiń de jolamaıdy. Úkini qazaq besikke sábıiniń qaýipsizdigi úshin taqqan. Osy ósıettiń bárin ájelerimiz ben sheshelerimizden estip óstik. Zerttep qarasaq munyń bári kóneden jetken qazaqtyń tanymdyq, fılosofıalyq dúnıeleri. Olardyń barlyǵy ǵylymı dáleldengen nárseler. Salt-dástúr, yrym-tyıymnyń barlyǵy da tunǵan ilim.