Bıyl Mysyrda mámlúkter memleketiniń negizin qalaǵan Deshti Qypshaq dalasynyń týmasy Sultan Beıbarystyń 800 jyldyq mereıtoıy atalyp ótedi. Osynaý mereıtoıǵa daıyndyq ótken jyly bastalyp ketken edi. Eki elge ortaq tulǵany Mysyr men Qazaqstan birdeı ulyqtap, bul is-sharany laıyqty atap ótýge ázirlik jasap jatyr. Taıaýda Qazaqstannyń Mysyrdaǵy elshiligi Beıbarys sultannyń mereıtoıyna qatysty naqty is-josparlar jasalǵany týraly habarlady. Buǵan deıin senator Nurtóre Júsip Úkimetti Beıbarys sultannyń 800 jyldyǵyn joǵary mazmundy deńgeıde ótkizýge shaqyrǵan bolatyn.
Ótken jyldyń qyrkúıeginde Aqordada Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Ál-Azhar ýnıversıtetiniń Joǵarǵy ımamy Ahmad at-Taıebti qabyldaǵan bolatyn. Kezdesý barysynda Memleket basshysy kelesi jyly Sultan Beıbarystyń týǵanyna 800 jyl tolýyna oraı mereıtoıǵa daıyndyq aıasynda Qazaqstan tarapy Kaırdegi Sultan Beıbarys meshitin qaıta jóndeýge úles qosatynyn aıtty. Sondaı-aq, Ál-Azhar ýnıversıtetinde Sultan Beıbarystyń 800 jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq ǵylymı konferensıa ótkizilmek. Kaır halyqaralyq qazirgi zamanǵy eksperımentaldy teatr festıvali sheńberinde Raqymjan Otarbaevtyń «Sultan Beıbarys» spektakli sahnalanady. Mysyr tarıhynyń mámlúkter dáýirine arnalǵan arab jáne qazaq tilderindegi ensıklopedıasyn jaryqqa shyǵarý da josparda bar. Mysyrda Sultan Beıbarystyń 800 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan poshta markalary shyǵarylady.
Qazir Qazaqstan qalalarynyń birine, eldi mekenderdiń kósheleri men alańdaryna, sport saraılaryna Sultan Beıbarys esimin berý qarastyrylyp jatyr. Astana, Almaty, Atyraý, Aqtaý, Taraz, Túrkistan qalalarynda mámlúkter dáýiri týraly syr shertetin Kaırdiń Islam óneri mýzeıiniń jyljymaly kórmesi uıymdastyrylady.
Mysyr tarapy Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq mýzeıine mámlúkter dáýirindegi jádigerlerdiń kóshirmelerin jasap, syıǵa tartpaq. Barlyq joǵary oqý oryndarynda Sultan Beıbarystyń 800 jyldyǵyna arnalǵan ǵylymı konferensıalar men sımpozıýmdar ótkizý, bul is-sharalarǵa mysyrlyq jáne arab mámlúktanýshy ǵalymdaryn shaqyra otyryp, Sultan Beıbarystyń tulǵasyn ulyqtaý isi jalǵasady. H.Dosmuhamedov atyndaǵy Atyraý ýnıversıtetinde Qypshaq mámlúkterin zertteý ortalyǵy men murajaı ashý, Aqtaý qalasynda Sultan ál-Mansýr Qalaýyn kesheni úlgisinde meshit salý máselesin zertteý qolǵa alynbaq.
Kaspıı jaǵalaýynda «Sultan Beıbarys – Uly dala eliniń barysy» atty teatrlyq qoıylym uıymdastyrý josparlanyp otyr. M.H.Dýlatı atyndaǵy Taraz óńirlik ýnıversıtetinde «Atlah-Talas shaıqasynan Aın Jalut shaıqasyna deıingi kezeń» atty Ortalyq Azıa jáne arab tarıhshylarynyń ǵylymı sımpozıýmyn ótkizý de atqarylatyn sharalar tiziminde. 2023 jyldyń shilde aıynyń birinshi jeksenbisinde, ıaǵnı Dombyra kúninde «Segiz ǵasyr jyrlaıdy» atty mádenı is-shara uıymdastyrylyp, jyrshylar men mysyrlyq aýyz ádebıeti maıtalmandarynyń dańqty Sultan Beıbarys pen basqa mámlúkter týraly «Batyrlar jyry» fólklor keshi ótedi.
Sultan Beıbarystyń 800 jyldyǵy sheńberinde kókpar, báıge, jamby atý, qazaqsha kúres, qusbegilik, asyq, aýdaryspaq sekildi kóshpelilerdiń ulttyq oıyndarynyń halyqaralyq týrnırleri uıymdastyrylmaq. Halyqaralyq túrki mádenıeti uıymynyń qoldaýymen Túrkistan qalasyndaǵy tarıhı-mádenı alańda «Sultan Beıbarystyń Uly dalaǵa oralýy» atty art-festıval ótkizý de josparǵa endi.
Qarapaıym quldan - memleket bıleýshisine deıin
Sultan Beıbarys (1223–1277) – túrki áýleti Bahrıden shyqqan mámlúkterdiń Egıpetti bılegen tórtinshi sultany. Ony tarıhı shyǵarmalarda Beıbarys, Bıbarys dep te ataıdy. Shyqqan tegi – qypshaq. Keıbir derekterde ony Horezm, Derbent qypshaqtarynan dese, ekinshileri mańǵystaýlyq edi degendi aıtady. Sońǵy zertteýlerde Beıbarystyń qypshaq taıpasynyń Berish rýynan shyqqan ataqty áýlettiń tuqymy ekeni anyqtaldy. Arab elderiniń «Myń bir túnmen» qatar qoıatyn halyq romany – «Beıbarysta» onyń ákesi Jamaq, sheshesi Áıek dep, olardyń naqty esimderin atap kórsetken. Beıbarys ómir boıy qypshaq tilinde sóılegen, Aldyńǵy Azıadaǵy arab tildes halyqtarmen tilmásh arqyly túsinisken.
Beıbarys Damaskiniń bazarynda 800 dırhemge quldyqqa satylǵannan keıin jańa qojaıyny Aıdakın Býndýkdarıdiń atymen ál-Býndýkdarı degen esimge ıe boldy. Keıin Beıbarystyń erekshe qabiletin baıqaǵan Aıýbı áýletiniń sultany Salıh Najýmıddın ony óziniń jeke gvardıasynyń bir bólimine sardar etip alady. Sóıtip, ol endi jańa ámirshisiniń atymen ózine ál-Salıhı degen esimdi qabyldaıdy. Ol osynda júrgende kres joryǵyna qatysýshylarǵa qarsy kúreste Egıpet áskerine qolbasshylyq etedi.
Egıpettiń jańa sultany Mýızzáddın Aıbek Aıýbı áýletiniń soǵys bastaǵan kezde Beıbarys bas saýǵalap, Sırıaǵa qashyp ketedi. Mámlúkter Aıbekti óltirgennen keıin ǵana ol Kaırǵa qaıta oralady. Munda taqqa jańa otyrǵan Muzaffar Saıfýddın Qutuz sultan ony áskerine basshy etip, Sırıa jerine ishkerleı kirgen mońǵoldarǵa qarsy kúreske attanady. Aın-Jalýt túbindegi shaıqasta mámlúk qoly mońǵoldardyń tas-talqanyn shyǵarady. Osy soǵysta Beıbarys erjúrektiligimen aıryqsha kózge túsedi. Biraq Qutuz, nege ekeni belgisiz, basqalarǵa syı-sıapat jasap, Beıbarysty eleýsiz qaldyrady. Osyǵan ókpelegen Beıbarys ózine nıettes adamdarmen kelisip, Kaırǵa qaıtar jolda Qutuzdy óltiredi. Jaqtastary Beıbarysty Egıpettiń sultany dep jarıalaıdy. Sóıtip, ol ád- Málik áz-Zahır Rýkı-ád-Dúnıe vá-d-Dın Beıbarys ál-Býndýkdarı ál-Salıhı degen esimmen Egıpettiń taǵyna otyrady. Bılik basyna kelisimen Beıbarys bar kúsh-jigerin kres joryǵyna qarsy shabýylǵa jumsaıdy. Negizgi shabýyl 1265 jyly bastalyp, kres taǵýshy frankterdiń qamaldary birinen keıin biri alynady. Budan keıin Kishi armenıa patshalyǵyna (1267 j.) Kishi Azıa seljuqtaryna qarsy joryqtar jasap, berberlerdi baǵyndyrady.
Jazba derekterge qarasaq, Beıbarys 1223 jyly mońǵoldar oırandaǵan Deshti Qypshaq dalasynda dúnıege kelgen. Jetim qalǵan jas bala ózge de tutqyndarmen birge mysyrlyq sol kezdegi kýrd tekti sultany Salıh Nadjm ad-Dınge satylǵan. I.M.Fılshtınskıı eńbekterine qaraǵanda jas batyr áýeli Sırıadaǵy áskerı mektepte oqyǵannan keıin, mámlúk jasaqtaryna jazylady. Ál-Mansýr degen jerde bolǵan alǵashqy shaıqasta-aq ol erligimen kózge túsken.
Kres taǵýshylardy talqandaǵannan keıin Beıbarys óziniń, negizgi qarsylasy Týran shah pen baqtalasy Qutuzdy da taqtan taıdyrǵan. Beıbarys úkimet basyna kelgen tus mońǵoldardyń 1258 jyly Baǵdadty qıratyp, Abbastan taraǵan halıfalar áýletiniń birqataryn darǵa asyp úlgergen kezi bolatyn. Solardyń tiri qalǵan bireýi sońynan Shamǵa qashyp ketken. Ony sol jerden Beıbarys Mysyrǵa aldyryp, 1261 jyly ál-Mýstansır degen atpen halıfa etip jarıalaǵan. Sol jańa halıfanyń qolynan ózi de sultan laýazymyn alǵan.
Beıbarys endi Mashrıq elderin jaýlap alyp, Mysyrǵa umtylǵan mońǵoldardyń tas-talqanyn shyǵarǵan. Ásker ishinde temirdeı tártip ornatqan.
Beıbarys medreseler salýǵa kóp kúsh jumsaıdy, kanaldar men bógetterdi jóndetedi. Kaır qalasynda ol saldyrǵan meshitterdiń biri qazir de «Beıbarys meshiti» dep atalady. Jat jurttardaǵy qypshaq ádebıetiniń búkil Shyǵys elderine keń taraǵan týyndysy – qazaq saharasynyń perzenti qypshaq Sultan az-Zahır Beıbarys jaıly qıssalar.
Osy qypshaq batyry tusynda Mysyrdyń egin sharýashylyǵy myqtap damyǵan. Sýlandyrý júıeleri jóndelip, qalpyna keltirilgen. Qypshaq tekti kóptegen áskerbasylarǵa Sırıa men Egıpetten jer bólip berilgen. Beıbarys basqarǵan jyldary Mysyr óte tez damı bastady. Egıpettiń ál-Iskandarıa (Aleksandrıa), Damıetta, Ál-Qahıra (Kaır) sekildi qalalary iri-iri saýda ortalyǵyna aınala bastaǵan. Saýdanyń ósip-órkendeýine Beıbarys ta barynsha jaǵdaı jasaýǵa tyrysqan. Munda Venesıa Sısılıa, Genýıa, Indıa, Orta Azıanyń saýda kerýenderi men kemeleri soqpaı ketpeıtin. Sol úshin de qypshaqtar olardan kóp zattar alatyn.
Beıbarys oıly da kemeńger memleket qaıratkeri, batyr da jigerli qolbasshy bolǵan. Áýeli ol eldiń ál-aýqatyn kóterdi. Musylman tekti halyqtardyń ejelgi jaýy – kres taǵýshylardy talqandady. Mońǵoldardy Mysyrǵa qaraı qıa bastyrmaǵan. Jastaıynan jat elge qul bolyp satylyp barsa da, tektiligin tanytyp, qajymas qaırattyń, muqalmas jigerdiń úlgisin kórsetip, bılik basyna kóterilgen mámlúk qypshaqtardyń rýhy tek arada jeti ǵasyr ótkende ǵana Beıbarys degen esimmen atamekenine oraldy. Qazir óziniń kindik qany tamǵan jerinde – Jaıyq ózeniniń jaǵasyndaǵy Atyraý qalasynda bıik tuǵyrǵa ornyqqan Beıbarystyń eskertkishke aınalǵan alyp tulǵasy táýelsiz eldiń aıbaryndaı asqaq.
Ázirlegen Aınur SENBAEVA.
(Derekkóz malimetter.kz).