Eldiń basty zańy ǵasyrlar boıy jınalǵan barlyq qundylyqtardan quraldy
«Konstıtýsıa» sózi bizge latyn tilinen kelgen, ol «qurylys, qurylym» degen maǵynany bildiredi. Degenmen qazaq halqy úshin jat emes. Konstıtýsıonalızm ıdeıalary Qazaqstanda ǵasyrlar qoınaýynan bastaý alady. XV-XVIII ǵasyrlarda «Qasym hannyń qasqa joly», «Esimhannyń eski joly» jáne «Taýke hannyń Jeti Jarǵysy» sekildi jarǵylar qurastyrylǵan, olar eldiń qalyptasýynda óz izderin qaldyrdy. Eldiń basty zańy ǵasyrlar boıy jınalǵan barlyq qundylyqtardan quraldy. Konstıtýsıa bizdiń Táýelsizdigimizdiń kepili bola, búgingi kúnniń rýhyn jáne ata-babalarymyzdyń danalyǵyn ózine toǵystyrǵan, el aýmaǵynda turyp jatqan barlyq etnostardyń birligin jáne teńdigin bekitetin qujatqa aınaldy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń qoldanystaǵy Konstıtýsıasy 1995 jyldyń 30 tamyzynda búkil halyqtyq referendýmda qabyldandy. Bul kúni memlekettik mereke - Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy kúni bolyp tabylady. Eldiń basty zańyn qabyldaýǵa aldymen el turǵyndarymen Konstıtýsıa jobasyn keńinen taldaý ózek boldy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń qoldanystaǵy Konstıtýsıasynyń normalarynda konstıtýsıalyq negizderi quraıtyn negizgi erejeleri jáne sot bıligin júzege asyrýdyń prınsıpteri bekitildi. Eldiń basty zańyn qabyldaǵaly 24 jyl ótse de, bastapqy prınsıpteri ózgerissiz qalady, naqty solardyń negizinde jáne olardy oryndaý úshin zamanaýı reformalar júrgiziledi, olar zańdylyqtyń, adamnyń quqyqtary men bostandyqtarynyń qorǵany bolýyna, keıbir jaǵdaılarda bar problemalyq sátterdi shuǵyl, mobıldi sheshýge septigin tıgize, sottarǵa zamanaýı jaǵdaılarǵa sáıkes bolýyna múmkindik beredi. Sondyqtan da konstıtýsıalyq normalardyń máni sottardyń qyzmetti jáne ádil sotty júzege asyrýy jolynda asa mańyzdy.
Konstıtýsıada sot bıligi týraly taraý aıyryqsha orynǵa ıe, óıtkeni bılikterdiń bólý prınsıpterine sáıkes, sot bıligin belgileý - bul azamattardyń, memlekettik organdardyń, uıymdardyń quqyqtaryn, bostandyqtaryn jáne zańdy múddelerin qorǵaý, Konstıtýsıany, zańdardy, basqa normatıvtik aktilerdi, Qazaqstan Respýblıkasynyń halyqaralyq kelisimsharttaryn oryndaýdy qamtamasyz etý.
Sottardyń negizgi qyzmeti ádil soty júzege asyrý bolyp tabylatynyn atap ketý qajet. Ádil sot - zańdylyqty, negizdilikti jáne sot sheshimderiniń jalpylaı mindettiligin qamtamasyz etetin tártipte azamattyq jáne qylmystyq isterdi qaraý boıynsha sotpen júzege asyrylatyn memlekettik is-árekettiń túri.
Bunymen qosa sot bıligi – qylmystyq, azamattyq jáne basqa zańmen anyqtalǵan sot óndirisi túrleri salasynda buzylǵan quqyq týraly barlyq isterdi jáne daýlardy qaraý jáne sheshýge baǵyttalǵan sottyń bılik ókildigi, sonymen birge sot aktileri Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda jalpy mindettilik sıpatqa ıe jáne eshqandaı basqa bılik nemese basqarý organy nemese uıym Konstıtýsıamen jáne zańdarmen sottyń ókilettiligine jatqyzylatyn ókilettilikti júzege asyrýǵa quqyly emes. Zań sonymen birge mamandandyrylǵan jáne tótenshe sottardyń mekemelerine múmkindik bermeıdi.
Konstıtýsıa (7-taraý) memlekettik bılikti bólýde, arnalýy, qalyptasýy jáne is-áreketiniń prınsıpteri júıesinde onyń ornyn anyqtaıtyn sot bıliginiń konstıtýsıalyq negizderin anyqtaıdy. Konstıtýsıalyq norma «Qazaqstan Respýblıkasynyń sot júıesi jáne sýdıalardyń bedeli týraly» Konstıtýsıalyq zańmen naqtylanǵan.
Joǵaryda aıtylyp ketkendeı, sot bıliginiń ózine tán belgileri ol tek ǵana arnaıy memlekettiń organdarmen - sottarmen sot otyrystarynda azamattyq, qylmystyq jáne zańmen anyqtalǵan basqa isterdi qaraýy arqyly júzege asyrylatyndyǵynda turady .
Atap aıtqanda, konstıtýsıalyq negizder arasynda kelesi prınsıpter aıqyndalady:
- sot bıliginiń memlekettik bıliktiń derbes tarmaǵy retinde orny;
- Joǵary Sottyń normatıvtik qaýlylaryn qoldanystaǵy quqyqtyń kózderi retinde bekitý;
- sot bıligin belgileý jáne júzege asyrý formalary;
- sottar júıesi;
- sot qurylysynyń jáne sot óndirisiniń negizderin quraıtyn zańdardy qabyldaý tártibi;
- ádil sot prınsıpteriniń júıesi;
- sýdıalar qyzmetine úmitkerlerge qoıylatyn talaptar, sýdıalar korpýsyn qalyptastyrý tártibi;
- sýdıalardyń quqyqtyq bedeli.
Búginde bul normalar-prınsıpter bıliktiń sot tarmaǵynyń qyzmet etýi úshin negiz bolyp tabylady, bunymen qosa, ony ári qaraı qaıta qurastyrý úshin berik negizdi quraıdy. Olardyń negizinde sot júıesiniń ári qaraı jetildirý júzege asyrylady. Sonymen, ýaqytpen sharttasqan qoǵamnyń qajettiligi jáne quqyqtyq memlekettiń damýy Konstıtýsıaǵa ózgertýler jáne tolyqtyrýlar engizýge jeteledi, sol kezde 1998 jyldyń 7 qazanynda Qazaqstan Respýblıkasynyń «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasyna ózgertýler jáne tolyqtyrýlar engizý týraly» Konstıtýsıalyq zań qabyldandy. Bul Zańmen jaǵdaılarda jáne zańmen kózdelgen tártipte (Konstıtýsıanyń 75-babynyń 2-tarmaǵy) qylmystyq isterdi qaraýǵa qatysýǵa tartylatyn alqa bıler soty bekitildi. Bul arqyly qylmystyq ádil sot kásibı sýdıalarmen, sonymen birge tartylǵan alqa bılermen júzege asyrylatyny anyqtaldy.
Bılikterdi bólýdiń konstıtýsıalyq prınsıpi adamnyń jáne azamattyń quqyqtaryn jáne bostandyqtaryn búkil álemdik qorǵaý kiltinde ári qaraıǵy reformalardyń qajettiligin usynady. Sonymen, medıasıa rásimin nemese daýlardy balama retteýdi perspektıvti baǵyttardyń biri retinde kórsetýge bolady. Ol sýdıalardyń jumys júktemesin azaıtýǵa jáne qoǵamdaǵy qaqtyǵystardy sottan tys sheshýge baǵyttalǵan. Sondyqtan aldaǵy ýaqytta medıasıa ózekti bolmaq.
Baǵyttardyń biri sot prosesinde jańa tehnologıalardy qoldaný bolyp tabylady. Aqparattyq jańashyldyq sot óndirisin ári qaraı jetildirýdi kózdegen. Atalǵan salada olardyń damýy eki jaqty mánge ıe: olar azamattardyń ádil sotqa qol jetimdiligin jeńildetedi, al ekinshi jaǵynan sottardyń jumysyn jeńildetedi, búrokratıanyń jáne qaǵazbastylyqtyń aldyn alady. Jalpy alǵanda aqparattyq tehnologıany damytý ádil sotty júzege asyrýdyń ashyqtyǵyna qol jetkizýge baǵyttalǵan. Aqparattyq tehnologıanyń qarqyndy damýy kezinde elektrondy ádil sotty damytý da ózekti jáne bolashaqta kóz jeterlik bolmaq.
Qazaqstanda ádil sotty damytýdyń jáne jetildirýdiń osy jáne basqa ózekti baǵyttary túbinde ári qaraı ádil sotty ońtaılandyrý, barlyq azamattarǵa ádil sotqa teńdeı qol jetimdikterin qamtamasyz etý úshin osyndaı jaǵdaılar qurý, azamattardyń konstıtýsıalyq quqyqtaryn, erkindikterin jáne zańdy múddelerin qorǵaý boıynsha mindetterdi tolyq aýqymda oryndaýdy maqsatyn kózdeıdi. Ádil sotty júzege asyrý quqyqtyq jáne demokratıalyq memlekettiń talaptaryna jaýap berýi, álemdik sot tájirıbesinde halyqaralyq tájirıbeniń aldyńǵy jetistikterin eskere, ýaqyttyń úndeýin, qoǵamnyń qajettiligin ýaqytyly elep-eskerýi tıis.
Qazirgi zamanǵy qazaqstandyq sot júıesi jetilý satysynda, ári qaraı sýdıalardyń kásibı deńgeıin arttyrýmen, kúshti jáne derbes sot bıligin qalyptastyrý, sot bedelin jáne oǵan qoǵamnyń senimin qalyptastyrý, qoǵamnyń quqyqtyq sanasyn arttyrý boıynsha jumys jasaý qajet.