Eńbek adamy
nemese qumyra toqıtyn qyz óneriniń qyr-syrymen tanysqyńyz kele me?
Gobelen – asa kúrdeli de kirpıaz, asqan dáldikti, talǵampazdyqty, sabyr, tózimdi talap etetin bekzat ónerdiń biri. Biz búgin osynaý qıyn da qyzyqty shyǵarmashylyq jolyn nebári tórt jasynda bastaǵan gobelenshi qarakóz, Eýrodızaınerler odaǵynyń múshesi, halyqtyq jáne zamanaýı qolónerdi ushtastyra dáriptep júrgen Qundyz JYLYBAEVA týraly áńgimeleıtin bolamyz. Ol – Qazaqstandaǵy, tipti Orta Azıadaǵy gobelenshiler arasynda qumyra toqıtyn jalǵyz adam. Ózgelerden ereksheligi de osynda. Ádette, qumyrany saz balshyqtan jasaıdy. Al jippen qalaı toqıdy? Ol týraly da tarqatatyn bolamyz.
Ákesiniń qundyzy
Esin bilgeli anasy Qarlyǵashtyń birdeńe toqyp otyratynyn baıqaıtyn búldirshin Qundyz sheshesiniń janynan aınalshyqtap shyqpaı, únemi kózin salyp otyratyn. Sosyn «bul ne, ne toqyp jatyrsyz, nege olaı, nege bulaı?» degen suraqtyń astyna alady kep. Sóıtip júrip nebári tórt jasynda qolyna túrli-tústi jip alyp, ózine sharf toqyǵany bar. Ony moınyna salǵan sáti de búgingideı esinde. Keıin eseıgen shaǵynda álgi uzyndyǵy 20–30 santımetrdeı ǵana bolatyn sharf shkaftyń bir buryshynan shyǵa kelgende, bári bir kúlip alǵan. Sosyn artta qol bulǵap qalǵan balalyǵymen qaıta qaýyshqandaı, Qundyz bir qarys sharfty keýdesine basqan.
Bertin kele, boı túzeı bastaǵan shaǵyndaǵy jumysy kestelengen «jolbarys» boldy. Ony kezinde anasynyń sińlisi attaı qalap alyp ketken bolatyn. Búginde sol balań shyǵarmasy ápkesiniń tórinde ilýli tur.
Qundyz bala kúninde aýlada jumys istep júrgen ákesiniń tirlikterine de kózin salyp júretin. Aıaǵyna oratylyp qoımaıtyn kishkentaı qyzynyń qaýipsizdigine alańdaıtyn áke ondaıda «meshaıt jasamaı, ári júr» dep keıip tastaýshy edi.
Bir kúni Qundyz syrtqa taǵy shyqsa, ákesi esik shegelep jatyr eken. Ádettegideı arsalańdap janyna jetip barǵan qyzy:
– Áke, ne istep jatyrsyz? – dep surady.
– Esik jasap jatyrmyn, qyzym, – dedi Qydyrhan áke.
– Jo-o, siz meshaıt jasap jatyrsyz, – demesi bar ma kishkentaı Qundyzdy4. Sonda ol óziniń ákesine ylǵı kedergi jasap júretinin túsinbepti ǵoı. «Meshaıtty» áldebir zat dep qabyldap júripti bala kóńil.
Iá, «meshaıt» jasaǵanda qandaı?! Qundyz ákesiniń kózin ala bere, shegelerdi birtindep tasyp áketip, aýlaqtaý jerge aparyp, qaz-qatar tizip qoıyp, qaǵyp tastaǵan sátteri de bolǵan. Sosyn ákesiniń taǵy da burqyldaı sóılep, «maǵan kedergi jasap, eki jumys istetesiń de qoıasyń» dep álgi shegelerdi birtindep sýyryp júrgeni. Qundyzdyń úıde maıysyp keste tigip otyratyny, al túzde temir-tersek jaǵalap júretini úshin aıaýly ákesiniń birde:
– Osy, Qundyzym bir qarasam, qyzym, endi bir qarasam, ulym sıaqty! – dep súısine meıirlengeni bar-dy.
Qundyzdyń bala kúninde osy shege-balǵaǵa «ósh» bolǵandyǵy ony keıingi ómirinde, jeke shyǵarmashylyǵynda kóp kómegi tıdi. Ol týraly sál keıinirek.
Boıaýlar úndestigi
Shyǵystyń shalǵaı aýylynan kelgen armanshyl qyz Almatynyń joǵary oqý ornyna tústi. Stýdenttik shaǵynda maıly boıaýdan tálimgeri Talǵat Bákıuly bolsa, toqymadan Gúljanat Kákeıqyzy kóp jol kórsetti. Keıinirek Qundyzdyń ózgeshe týyndylarynan bir ushqyndy baıqaǵan áıgili Dárkenbaı usta Shoqparuly ony gobelenniń anasy – Bátıma Záýirbekovamen tanystyrady. Sodan bastap gobelen óneriniń soqpaǵyna tústi. Ol áýelgi jumysyn ártúrli keskindegi trıptıhtan bastady. Tehnologıasy kádimgi gobelen, biraq tehnıkasy múldem basqa. Ony tek ınemen shuqshıyp, kóz maıyńdy taýysyp otyryp toqý kerek. Únemi qıyn joldy tańdap alatyn, aǵysqa qarsy júzip júretin Qundyz:
– Bálkim, men Bátıma apaıǵa tartqan shyǵarmyn. Ol kisi de sol ǵoı, únemi qıyn jolda júredi. Apaıdyń túsi qanyq birneshe boıaýdy qatar paıdalanatyn ádisin meńgerdim. Ádette boıaýlardyń kóp qoldanylýy jumysty qıyndata túsedi, sosyn uzaq toqylady. Tústerdi bir-birimen úılestirý – óte kúrdeli jumys. Degenmen, boıaý túsi neǵurlym kóp bolǵan saıyn, gobelen de soǵurlym kórkem kórinedi. Bátıma Záýirbekova maǵan óte qatal boldy. Kóp urysatyn. Kózimniń jasyn bir syǵyp alyp, ári qaraı jumysymdy jalǵastyryp kete beretinmin. Arasynda «nege urysty sonsha» deıtinmin muńaıyp. Sosyn aldymdaǵy jumysyma qaıta úńilip, tereńinen, zerdeleı qaraǵan kezimde, óz suraǵymnyń jaýabyn ózim taba qoıatynmyn, – deıdi keıipkerimiz kúlip.
Tipti, kezinde ózine batyryp aıtqan ustazdaryna keıin arnaıy baryp, alǵys aıtqan kezderi de kóp. Onyń bári qandaı da bir jetistikke jetýine, alǵa umtylýyna, bastaǵan isin orta joldan tastap ketpeýine, jeńilmeýine qamshy bolǵandyǵyn túısindi.
Birde Qazaqstan Sýretshiler odaǵyna usynǵan jumysy ótpeı qalǵanda, qatty qamyqqany bar. Jigeri qum boldy. Renjidi. Biraq kektengen joq. Sol kúni odaqtyń ǵımaratynan shyǵa salyp, jolaı «Altyn orda» bazarynan túsip qalyp, túrli-tústi jipter, sym-temirler jáne basqa da kerek-jaraqtaryn satyp alyp, úıge kele, otyra qalyp, jańa da tyń gobelen-qumyrasyn bastap ketkeni bar.
Gobelen-qumyra
Gobelen tórt buryshyna myqty tórt shege qaǵylyp, qarýly qolmen keriletin jiptermen bastalatyn jumys. Máselen, boıaýmen alaýlap batyp bara jatqan kúnniń shapaǵyn salyp otyryp, qatelesip keter bolsańyz, ony ústinen boıaýlarmen bastyra salýǵa, ózgeshe qubyltyp berýge bolady. Al toqylatyn gobelenniń kirpıazdyǵy sonda, boıaýlar úndestigin berýde bir ret te jańylysyp ketpeýiń kerek. Osyndaı qıyndyqtaryna qaramastan Qundyz gobelen-qumyrany qolǵa aldy. Iá, ol bul jumysqa baqandaı segiz jyl daıyndaldy. Mıynda ábden pisirip, jetildirdi.
Qumyra kilemshe sekildi qabyrǵada tep-tegis bolyp kerilip turatyn dúnıe emes. İshi qýys, doǵa bolyp keletin zat. Al gobelenniń negizgi ózegi bolyp tabylatyn jibi qatty kerilip tartylýy tıis. Sondyqtan qumyranyń ishki karkasy myqty bolýy kerek. Al ol myqty bolýy úshin qandaı shıkizattan jasaǵanym durys dep taǵy uzaq oılandy. Júrse de, tursa da, otyrsa da, jatsa da mıynda bir bos oryn bolǵan joq. Bir jipti ekinshi bir názik jippen kiriktirý jáne olardyń bosap ketpeýi úshin matematıkalyq oı-amaldar aýadaı qajet. Mine, osy sát bala kúngi esepke júıriktigi de kómekke keldi. Qumyranyń karkasyn ıip turyp temirden jasady. Onyń syrtyna jipti kerip qoıyp, aqyryndap toqı bastady. Sol bir qumyrany týra eki jarym aı boıyna toqydy. Tańǵy saǵat altydan túngi on ekige deıin kóz maıyn taýysa otyryp toqyp shyqqan alǵashqy qumyrasy talaı kórme, festıválderden júlde alyp bergen. Sol gobelen-qumyrasyn «Otyrar» dep atady. Sosyn bul isti qalaı da jeńildetý jolyn tabýym kerek dep, taǵy da talmaı izdendi. Taǵy da matematıkalyq amal-tásilderge júgindi. Sheshimin tapty da. Odan keıin onyń sıqyrly saýsaqtary jeti qumyra toqyp shyqty. Onyń abyroıyn asqaqtatyp júrgen de túrli-tústi jipterden toqylǵan, kózdiń jaýyn urlaıtyn boıaýlary qanyq sol qumyralary. Ázirge Qazaqstanda mundaı gobelendi Qundyzdan basqa eshkim toqyǵan emes. Tipti, byltyr Máskeý men Ekaterınbýrgtegi halyqaralyq kórmede qazaq qyzynyń túrli-tústi jipterden toqylǵan qumyralaryn kórgen ózge memleketterdiń adamdary «biz buryn-sońdy mundaıdy kórmedik» dep tańdaı qaǵyp, jasalý joldaryn, qyr-syryn qyzyǵa suraı beripti.
Shyǵarmashylyqqa árdaıym shynaıylyq kerek degen ustanymdaǵy Qundyz Jylybaevanyń óner aıdynyndaǵy eń alǵashqy kórmesi 2015 jyldyń mamyrynda Á.Qasteev atyndaǵy óner murajaıynda ótti. Kórmesin ózi «Serpilis» dep ataǵan bolatyn. «Osy bir tuńǵysh kórmem alǵa umtylýyma, bıikterdi baǵyndyrýyma úlken serpilis, jiger bersinshi» degen nıetpen. Oǵan gobelen jáne maıly boıaýmen oryndaǵan 29 jumysy qoıyldy. Kórermender, ásirese jumbaqqa, náziktikke, qazaqy ún-áýezge toly úsh burymdy arý beınelengen «Shashbaýlym» gobelenin joǵary baǵalap jatty. Onyń túrli reńktegi qumyralarynan bólek, «Baqyt qusy», «Danalyqpen kezdesý» syndy kilem-gobelenderi de el ishinde asa tanymal.
Qundyzymyz ózimizdiń qazaqstandyq «Sheber» baıqaýynyń jeńimpazy, Ózbekstan, Germanıa, Belorýssıa, Reseı jáne Túrkıada ótken túrli kórme-festıvalderge de qatysqan. Keıingi jetistigi – byltyr Ekaterınbýrgtegi halyqaralyq trıennalede 1-oryndy ıelendi.
Saýsaqtarynda sıqyr bar Qundyz qazir eki baǵytty qatar alyp júr. Bireýi – abstarktili gobelender (tezirek toqylatyn). Al ekinshisi – óte usaq ádispen toqylatyn shpalera. Aldaǵy aıda Almatyda ótetin jeke kórmesine tyń dúnıelerin de usynatyn oıy bar.
Almaty aqshamy gazeti, №36, 16 naýryz 2023 j.