QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń bıylǵy Joldaýy tolyǵymen ekonomıkaǵa arnaldy. Sonyń ishinde óńdeýshi ónerkásip oryndaryn kóptep salý týraly birqatar tapsyrmalar berildi.
Osy rette belgili ekonomıserdiń, qarjy salasynyń bilgirleriniń parasatty paıymdaýlaryn bilgendi qup kórdik. Osyǵan oraı ekonomıs, qarjy sarapshysy Maqsat HALYQPEN tildestik.
«Bárin kadr sheshedi»
– Bul jolǵy Joldaý biryńǵaı ekonomıkalyq baǵytqa arnaldy. Osyǵan qatysty ózińizdiń oı-pikirińizdi bildirseńiz…
– Iá, Memleket basshysynyń Joldaýy túgelimen ekonomıkalyq máselelerge baǵyttaldy. Óńdeýshi ónerkásipti jandandyrý qajettigin kórsetti. Shıkizatty eksporttap otyratyn baǵyttan bas tartý kerektigin meńzedi. Sonyń ishinde aralyq, tereńdetilgen ónimderge kóńil bólip, óndiristik saıasatty júrgizý týraly birqatar naqty tapsyrmalar júktedi. Odan keıin aýylsharýashylyq salasy, logıstıka, İT, jasyl ekonomıka báriniń negizgi draıveri bolatyny anyq. Sondyqtan osy salalarǵa kóńil bólsek, kóp nárseden utarymyz aıqyn. Bizge optımısik kózqarastaǵy adamdar qajet. Shendi-shekpendiniń kóp bolǵany memlekettik qyzmet isterin baıaýlatady. Qazaqta «qoıshy kóp bolsa, qoı aram óledi» degen ulaǵatty sóz bar. Osydan-aq logıka qaıda jatqanyn uǵa berińiz. Qazaqstanǵa ekonomıka, bıznes, bilim men ǵylym, jańa tehnologıa, ınvestısıa tilin biletin, óz ultyn súıetin qazaqı menedjerler qajet.
Elimizdiń ishki ónimin aldaǵy 7 jylda 2 esege arttyrý jaıynda tapsyrma berildi. 450 mıllıard dollarǵa jetkizý týraly talap qoıyldy. Sondaı-aq, Úkimetke kemi 6-7 % jalpy ishki ónimdi qamtamasyz etý tapsyryldy. Qarjy sarapshylarynyń pikirinshe, álgi mejege jetý jolynda 10% ósim lazym. Jańa aıtqanymdaı, memlekettik baǵdarlamalardy jedel iske asyratyn, isker azamattar aýadaı qajet.
– Óńdeýshi ónerkásipti qolǵa alý nendeı ıgi ózgeristerge bastaıdy?
– Óńdeýshi ónerkásip týraly jeke-dara aıtylǵandyǵy qýantady. Aıtyp qana qoımaı, zaýyt, fabrıka, seh salý jónindegi usynystardy iske asyra bergen jón. Bul el ekonomıkasyn túrlendirýdiń negizgi baǵyttarynyń biregeıi. Moıyndaıyq, biz shıkizatty elmiz. Dálirek baıandaǵanda, munaı men gazǵa táýeldi bolyp keldik. Halyqaralyq termınde bundaıdy «golandyq aýrý» dep sanaıdy. Iaǵnı eshnárse óndirmeıdi. Tek qana shıkizat qursaýynda qalady. Baıqaǵanymyzdaı, dáp qazirgi sátte óńdeýshi ónerkásipti myqtap qolǵa alý mejesi tur. Elde qandaı óndiristiń múmkindigi bar, soǵan qarap alǵa qaraı jyljý mindet.
Burynǵy memlekettik baǵdarlamalarda óndiris jaıy kóp eskerilmegen. Sonyń biri – planshet shyǵaratyn zaýyt. Shyn máninde ondaı óndiristik qýattylyq, bilikti kadrlar, tehnologıalarymyz jetkiliksiz bola tura, sony istemekshi boldy. Aqyry sol jobaǵa bólingen aqsha talan-tarajǵa ushyrady. Osyndaı bos áýreshilikten arylaıyq. Sol sebepti, ne isteı alatynymyzdy, ózimizdiń kúsh-qýatty baǵamdap baryp iske kirissek, nur ústine nur. Naqtyraq aıtsaq, munaıdy jer astynan tonnalap qazyp alyp, ekologıany nasharlata bergenshe, munaı-hımıany damytaıyq. Metaldy shıkizat kúıinde shetelge sata bermeı, metal óńdep shyǵaraıyq. Sonda Qazaq eliniń óndiristik qýattylyǵy artady. Bul óz kezeginde ekonomıkalyq ózgeristerge alyp keledi. Qazynaǵa túsetin aqsha edáýir kóbeıip, búdjet eselenedi. Óıtkeni, bir salalar damyp jatsa, onda ártúrli ónimder shyǵa bastaıdy. Qarapaıym ǵana mysal aıtyp óteıin. Kofeterımen aınalysatyn dostarymyzdyń ózi buryn staqandy syrttan aldyrsa, endi ony ózimizde jasaı bastapty. Tipti ystyǵy saqtalsyn dep syrtyna orap beretin qaǵazdyń ózi shyqpaǵan ǵoı. Kórdińiz be, biriniń jasaǵan ónimi ekinshisine paıdaly bolyp tur. Negizi, qosalqy óndirister de kóp paıdaly.
«Qazaq joly» ustanymy bolsa eken
– Biz AQSH sıaqty damyǵan derjavaǵa aınalýymyz úshin eń birinshi qaı tustarymyzdy ózgertýimiz qajet?
– Amerıka Qurama Shtattary jer sharyndaǵy eń damyǵan el ǵoı. Alpaýyt ekonomıkasy qalyptasqan. Óndiristik oryndary jetkilikti. Barsha qarjy naryǵyn jaýlap alǵaly qaı zaman. Demokratıa saltanat quryp tur. Árıne, árnárseniń ekinshi tusy bolady. Alaıda, álgi artyqshylyǵy kóptegen kem-ketikti jabady.
AQSH jurtshylyǵynda eń qatty baǵalanatyn qundylyqtar bar. Olar – meniń daýsym, meniń salyǵym. Árbir amerıkalyq daýys bere alatynyna maqtanyshpen qaraıdy. Green kart, týrısik vızamen júrgender ekinshi surypta bolyp sanalady. Óıtkeni, álgiler daýys bere almaıdy, ishki ómirine qatysýǵa quqyǵy joq. Amerıkandyqtardyń keıbiri kóshede músápir bolyp júrse de, amerıkalyq ekendigine maqtanyshpen qaraıdy. Sebebi, olar AQSH prezıdentin, Shtat merin saılaýǵa quqyly. Soǵan ózderi atsalysady. Sonymen qosa daýystary birnárseni sheshedi. Sony sezedi. Sondyqtan qansha salyqtary kóp bolsa da, tóleýden qashpaıdy.
Qazaq eliniń bıik maqsaty bolsa, neǵurlym qulashyn keń serpip, soǵan jetýge talpynsa túbinde jetedi. Jýyq arada bıik shyńǵa shyqpasań da, belgili bir tóbege jetermiz. Jahandaǵy eń damyǵan derjavalar sıaqty bolýdy maqsat etip qoıǵanymyz durys. Danyshpan Abaı atamyz «bolmasań da, uqsap baq» dep kóregen oı qaldyrypty. Damyǵan elderdiń júrip ótken jolyn qaraıyq. Qaı jerden utty, qaı búıirden dóp túse almady. Bylaısha aıtqanda, analız jasaıyq. Kez kelgeni kezeńimen damıdy. Biz damýshy el bolyp eseptelemiz. Indýstrıaly el bolýdyń kerek qadamdaryn óteıik. Birinshiden ishki naryqta qazaqstandyq taýarlardyń úlesi basym bolýy shart. Básekege qabiletti bolǵan soń, álemdik arenada eksportty arttyra alamyz.
Bireýler damyǵan eldermen damýshy eldi salystyrýdy jón sanamaıdy. Degenmen, olardan artyqshylyqtarymyz da jetedi. AQSH-ta adam quqyqtary zańmen qatty qorǵalǵan. Árbir eńbek adamyna jumysta jasalǵan jaǵdaılar tańdandyrady. Árbir jumysshy ózin qaýipsiz sezinedi. Árkimge jeke-dara azamat retinde qaraıtyndyǵymen erekshelenedi. Ol jaqta «mynaý olıgarhtyń balasy, úlken kókesi bar» degen stereotıp joq. Ondaı adamdar ózderin barynsha uqypty ustaýǵa tyrysady. Zań buzsa, sotta isti bolyp turyp, mıllıondaǵan dollar aıyppul tóleıdi. Baı-baǵlandardyń, laýazymdy tulǵalardyń ózderi de, balalary da ózderin mádenıetti ustaýǵa tyrysady. Minekı, bizdegi qundylyqtardy salystyrǵanda osylar birden kózge túsedi. Bizge de ómir súrý daǵdymyzda biraz ózgeris kerek ekendigin baıqaımyz.
Ózimiz jaqynda bir top adam bolyp Mıchıgan ýnıversıtetinde sabaq aldyq. 14 kún Amerıkada bolyp qaıttyq. Sol kezde joǵary aıtqan dúnıelerge kýá bolyp keldik. Profesor kelgen qazaqtardan test aldy. Onyń ańǵarǵany, qazaqtar qıalshyl, sezimge berilgen, emosıamen jumys jasaıtyndyǵyn aıtty. Ásirese, kásipkerlerden osy qasıetterdi sezdi. Amerıkandyqtar realızmmen kún kóredi. Ár nárseni realdy turǵyda qarastyrý, fantasıkaǵa jol bermeý kerektigi aıtyldy. Olar «Amerıkandyq arman» degendi ustanady. Soǵan jetýge talpynady. Osynyń bárin kórip-bilip kelip, qazaqtyń óz joly bolǵany jón degen tujyrymǵa toqtadyq. Bul jaıynda birqatar belgili adamdar aıta bastaǵan da bolýy kerek. Bizdińshe, «Qazaq joly» degen pozısıa bolsa deımiz. Biraq armandap júre bermeı, belgili bir deńgeıde alǵa maqsat qoıyp, soǵan jetý kerek. Bızneste de korporatıvtik mádenıet degen uǵym óte joǵary eken. Sol jumysshylarǵa jasalǵan jaǵdaılar, óndiristik múmkindikteri, jumys úderisin júıeleý bári-bári qarastyrylǵan. Úlken óndiris oryndaryn konveıerlik júıege qoıý jaǵy rettelgen. Úlgi alarlyq tájirıbeler jetkilikti.
Jastarǵa jaǵdaı jasaıyq
– Shetelde oqyp, alpaýyt kompanıalarynda jumys istep júrgen qazaq jastaryn el múddesine qyzmet ettirý úshin qaıtpek kerek?
– Dúnıe júzine ataǵy dardaı Google, Apple syndy iri kompanıalarda jumys istep júrgen qazaq jastary barshylyq. İshki qurylymyn jasap, solardy paıdaǵa keneltýge septesip júr. Týra solarda qandaı eńbek sharttary jasalsa, bizde de sondaı kompanıalar qurylýy kerek. «Samuryq qazyna» UAQ bar. Buǵan da optımızasıa kerek. Soǵan «Bolashaq baǵdarlamasy» arqyly bitirip kelgen jastardy ornalastyrady. Onda memleket úlesi basym. Sondyqtan da tıimsiz menedjer sanalady. Ol mekemede tamyr-tanystyqpen basshy bolyp otyrǵandar jeterlik. Arǵy jaǵy aıtpasada túsinikti. Shetten oqyp jumys istep kelgen bilimdiler istiń kózin bilmeıtin olarǵa moıynsunyp jumys istemeıdi. Sóıtedi de qaıta shetelge ketip, basqa eldiń baǵyn jaǵady.
Qazaqstanda básekelestik qalyptassyn desek, shaǵyn jáne orta bıznesti damytýǵa bar kúshti salaıyq. Jańadan kompanıalar quraıyq. Udaıy aıtyp kelemiz, memleket bıznesti óz qamqorlyǵyna alyp, ábden damyp ketkenshe qoldaýdy aıamaý qajet. Jańa zamanaýı formatta kompanıalar qurylsa, sonyń ishinde korporatıvtik mádenıet qalyptassa, shetelde nátıjeli jumys jasap júrgen azamattar Otanǵa oralady. Ózderiniń jıǵan-tergen biliktiligin ortaǵa salady.
Bir baıqaǵanym, Qazaqstanda jalaqyny óte az tóleıdi. Múmkindiginshe qazaq jastary Eýropada, AQSH, Kanada, Ońtústik Koreıa, Japonıa syndy damyǵan elderde jumys istep kelgeni durys dep esepteımin. Oǵan eshqandaı shekteý qoımaıyq. Qaıta solarǵa jol ashý kerek sıaqty. Onsyz da jastarymyz kóbeıip, jyl saıyn mektepti, JOO bitirýshiler qatary artyp barady. Myń táýbe! Qazaǵymyz ósip-ónip órkendeı bersin. Ár jyl saıyn eńbek naryǵyna 350 myńnan astam jastar shyǵyp jatyr. Olardyń bári osynda jumys taýyp jatqan joq. Sondyqtan shetelge barsyn, kórsin, úırensin, qarjy tapsyn, sońynda elge oralsa deımiz. Aǵylshyn tilin tez meńgerip ketetindeı kýrstar daıyndaǵan abzal. Báribir túptep kelgende, kópshiligi qaıtyp keledi. Óıtkeni, biz únemi ata-anamyzdy, baýyrlarymyzdy, aǵaıyn-týysty oılap turamyz. Týǵan jerdi jaqsy kórip, ishtartamyz. Qarakózderimiz jaı qaıtyp kelmeıdi. Ózderimen birge ozyq mádenıet, bilim, tájirıbe, keıbiri qomaqty qarjy alyp keledi. Sol tájirıbe men bilim el damýyna úles qosady dep oılaımyn.
Sózden iske kósheıik
– Aılyq sál kóbeıse, azyq-túlik baǵasy sharyqtaıdy. Osyny sheshýdiń joldary bar ma?
– Iá, bul másele bar. Aılyq kóbeıse, turmys aýyrlaı túsetin boldy. Sonyń qarapaıym joldaryn biraz aıttyq. Endi naqty azyq-túlikke keleıik. Baǵany turaqtandyrý úshin ózimizdiń sharýalarǵa jaǵdaı jasaý kerek. Importty almastyratyn taýar shyqsa, onda buny retteýge bolar edi. Ózimizde túrli zattar óndirilmeıinshe, osy senarı jalǵasyn taba beredi.
Qazaqstanda qandaıda bir taýarlar óndirile bastap, dúken sórelerin otandyq ónim qaptaı bastasa, túıtkildi túıin sheshiledi. Jalaqyǵa aqsha qossa, az ǵana ımporttyq taýardyń baǵasy ósip ketetini sondyqtan. Mysalǵa týrızmdi damytý úshin, servıstik qyzmetterdi damytsaq bolady. Bul da jańa tyń baǵyt. Sonymen qatar, paıdaly is. Sózden iske kósheıik.
Alash ıdeıasyna negizdep, ulttyq ekonomıka jasaıyq
– HH ǵasyrdyń basynda Alash orda úkimeti qurylǵan bolsa, naryqtyq ekonomıkaǵa tez beıimdelip, ulttyq memleket qalyptasar ma edi?
– E-e, shirkin-aı deseńizshi. Árıne! Ultymyzdyń uly tulǵary Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatov sıaqty saıası qaıratkerler armanyna jetken bolsa, «Alash orda» memleketi qurylǵan bolsa, naryqtyq ekonomıka jolyna 100 jyl buryn túsken bolar edik. Ult qaıratkerleri qazaqty 20–25 jyl boıy bılep tursa, onda búgingi Qazaq eli múldem basqa sıpatta ómir súrgen bolar edi dep esepteımiz.
Ol kezdegi tulǵalar óte ıntellektýal boldy. Olardyń jasap shyqqan ulttyq jospary, Japonıa sıaqty el jasaımyz degen maqsat-muraty bolǵan. Agrarlyq elden, tehnokratıalyq elge aınalýdy kózdegen jospary bolatyn. Ol úkimet nebári 5 jyldaı qyzmet atqardy. Stalındik terror atyp, repressıaǵa ushyrasa da, tutastaı aǵartýshylyq baǵytta úlken eńbek jasap ketti. Al eger alashtyqtar shırek ǵasyr eldi basqarǵan bolsa, naǵyz Orta Azıanyń barysyna aınalar edik. Bizdiń oıymyzsha, qazirgi qazaq ekonomıkasy Alash ıdeıasyna negizdele otyryp, ulttyq ekonomıka jasap shyǵarsa deımiz. Taǵy qaıtalap óteıin, tamyr-tanystyq, jemqorlyq degendi tamyrymen joıý qajet. Sonda ǵana oılaǵanymyzǵa jetemiz. Elge jany ashıtyn qazaq azamattary el tizgindeýi kerek.
– Árbir jan óziniń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartý úshin qandaı isterdi tezdetip qolǵa alǵan jón. Ekonomıs retinde kópshilikke berer keńesińiz…
– Meniń oıymsha, birinshi kezekte halyqtyń jaǵdaıyn jasaý kerek. Azamattardyń eń tómengi tabysyn ulǵaıtqan durys. Bul tetikter atqaminerlerde. 2024 jyldan bastap eń tómengi jalaqy 85 myń teńge bolady dedi. Álemde ortasha jalaqynyń 3/1 bóligin ala salady eken. Bizde ortasha jalaqy 365 myń teńge. Demek, eń tómengi jalaqy 121 myń teńge bolýy qajet degen sóz. Al keler jyly ol taǵy ósedi. Sóıtip, 130–135 myń teńgege barady. Osy mejege jetýge bolady. Ol úshin ár salada ádilet zańy ornaýy shart.
– Úlken rahmet!
Suhbattasqan Oljas JOLDYBAI.