Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Halyqtyń tabysyn arttyrýdyń 2025 jylǵa deıingi baǵdarlamasyn synady. Aıtýynsha, el onyń ıgiligin sezine almaı otyr. Premer-Mınıstrdiń orynbasary Eraly Toǵjanovtyń ózi el aldynda birneshe ret tanystyryp, Úkimet úlken úmit artqan baǵdarlamanyń nesi durys emes? Bekitilgenine jarty jyl bolmaı jatyp nege synnyń astynda qaldy? Bul týraly habarlaıdy Almaty-akshamy.kz Inform.kz-ke silteme jasap.
Atalǵan baǵdarlamanyń qajettigin Qasym-Jomart Toqaev 11 qańtarda aıtqan. Pandemıa, daǵdarystar tizbegi, qańtar oqıǵasy. Bul synaqtyń bári eń áýeli halyqtyń áleýmettik jaǵdaıynan kórinis tapqany belgili. Bir aýǵan júkti qaıtadan ońdaý qanshalyqty qıyn bolsa, halyqtyń juqarǵan qaltasyn qalyńdatý da sonshalyqty kúrdeli sharýa.
Buǵan deıin áleýmettik teńsizdiktiń uńǵyl-shuńǵylyn búdjetten tólenetin tólemder arqyly jabýǵa boı úıretip alǵan Úkimettiń aldynan jańa másele shyqty. Keleshektiń qamyna dep qurylǵan Ulttyq qordy budan ári ysyraptaý qaýipti bola bastady. Áleýmettik tólemderdiń búdjetke salar salmaǵy da, halyqtyń áleýmettik ahýaly da aýyr kúıinde qalyp otyr. Jyldyń basynda iri bıznes ókilderimen kezdesken Prezıdent halyqtyń jartysynyń aılyq tabysy 50 myń teńgeden, jyldyq tabysy 1300 AQSH dollarynan aspaıtynyn aıtqan bolatyn. Keıin de Prezıdent resmı statısıkanyń qısynsyz derekteri memlekettik josparlaý isine kesirin tıgizip jatqanyn synady.
Qasań statısıkanyń kesiri
Biz sóz etip otyrǵan baǵdarlamanyń kirispe sholýyndaǵy derekter Prezıdent keltirgen derekterge qaraǵanda optımızmge jaqyn dep aıtýǵa bolady. Iaǵnı, qujatty ázirleýshiler men baǵdarlama operatorlarynyń qandaı da bir sheshim qabyldarda resmı statısıkanyń qasań derekterin basshylyqqa alý tájirıbesinen bas tartqysy joq.
«Qazaqstanda tabysy eń tómengi kúnkóris deńgeıinen tómen halyqtyń úlesi 5,3%-dy quraıdy. Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymynyń ádistemesi boıynsha, Qazaqstandaǵy kedeıshilik deńgeıi orta eseppen 10%-dy quraıdy. EYDU elderinde kedeı halyqtyń úlesi 11,6%-dy quraıdy (AQSH-ta – 16,8 %, Izraılde – 17,7 %, Chılıde – 16,8 %, Kanadada – 14,2 %, Aýstralıada – 12,8 %, Ulybrıtanıada – 10,8 %)», - dep jazylǵan baǵdarlamanyń kirispe sholýynda.
Baǵdarlama avtorlary usynǵan statısıkanyń aıtar oıy eldegi kedeılerdiń úlesi AQSH, Izraıl, Ulybrıtanıa Kanada sıaqty damyǵan memleketterden az degenge saıady. Biraq mundaı optımısik statısıkanyń halyqtyń azyq-túlik sebetimen sáıkespeıtini bar. Munaıly dep esepteletin Mańǵystaý men Atyraý oblystarynda, qoınaýy kenge baı sanalatyn Qaraǵandy men Shyǵys Qazaqstanda, topyraǵy qunarly Soltústik Qazaqstan men Qostanaıda, Batys Qazaqstan, Túrkistan, Pavlodar óńirlerinde, tipti el astanasy Nur-Sultan qalasynda aılyq tabysy eń tómengi kúnkóris deńgeıine (37389 teńge –red.) de jetpeıtin halyqtyń úlesi ósip keledi. Baǵdarlamada bul derekter de aıtylǵan.
«5 óńirde (Aqmola, Mańǵystaý, Túrkistan, Shyǵys Qazaqtan oblystary jáne Shymkent q.) kedeılik kórsetkishi respýblıkalyq ortasha deńgeıden joǵary (5,3 %)», - delingen baǵdarlama mátininde. Resmı statısıka boıynsha, jalpy ishki ónimniń qurylymyndaǵy eńbekaqynyń úlesi tym tómen. Tipti Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq elderdiń kórsetkishi de Qazaqstandikinen joǵary. 2020 jyly JİÓ-degi eńbekaqynyń úlesi 31,2 % bolsa, Reseıde – 46,7 %, Belarýste – 49,7 % bolǵan. «Bul eńbekaqy tóleýdegi sáıkessizdikterge, jasyryn jumyssyzdyqtyń bolýyna baılanysty»,- dep topshylaıdy qujatty ázirleýshiler.
Baǵdarlama avtorlary Qazaqstanda ortasha eńbekaqy men medıandy jalaqy mólsheriniń arasyndaǵy aıyrmashylyqtyń tym úlken ekenin aıtady. Mysaly, byltyr tórtinshi toqsanda qazaqstandyqtardyń ortasha aılyǵy 275,6 myń teńge ekeni týraly resmı statısıka jarıalandy. Al medıandy aılyq kólemi 157,9 myń teńge bolǵan. Memleket basshysy eldegi baılyqtyń 55 paıyzyn 162 adam ustap otyrǵanyn aıtqan bolatyn. Baǵdarlama avtorlary qujat jobasyn ázirlegen kezde Prezıdent málimetimen sáıkespeıtin basqa derekti paıdalanǵan.
«Kedeı sanatyndaǵy 3,8 mln halyq jalpy tabys jıyntyǵynyń 9,42 %-yn ıelenedi. Al eń baı 3,8 mln adamǵa jalpy tabystyń 39,4%-y tıesili», - degen málimet keltiredi.
Degenmen halyqtyń kedeılenýine ıgilikterdiń ádiletti bólinbeýi sebepker ekeni aıtylǵan. Biraq baǵdarlama aıasynda qabyldanǵan sharalarda teńsizdikti joıýdyń quqyqtyq bazasy týraly eshteńe aıtylmaǵan. Halyqtyń tabysyn arttyrýǵa qaýqary bar sharalardyń negizgi bóligi búdjetten tólenetin tólemderge negizdelgen
Baǵdarlama mynadaı 4 baǵyt boıynsha is-sharalardy qamtıdy:
1) búdjetten tólenetin jalaqyny arttyrý jónindegi mindettemeler;
2) jańa jumys oryndaryn qurý arqyly halyqtyń tabysyn arttyrý;
3) halyq tabysynyń satyp alý qabiletin qorǵaý;
4) tabys deńgeıin arttyrýdy qamtamasyz etetin júıeli sharalar. Memleket baılyǵynyń ıgilikterin ádiletti bólisý, áleýmettik teńsizdikti joıý máselesi tasada qalǵanyn ańǵarýǵa bolady.
Elde jasalǵan 154 635 ujymdyq sharttyń tek 30 myńyna kásipodaqtar qol qoıǵan
QR Kásipodaqtar federasıasy tóraǵasy Satybaldy Dáýletalınniń aıtýynsha, Halyqtyń tabysyn arttyrý 2025 jylǵa deıingi baǵdarlamasynyń aıasynda atqarylyp jatqan sharýalar azyq-túlik baǵasynyń qymbattaýy men ınflásıanyń kóleńkesinde qalyp otyr.
«Keıingi onjyldyqta baǵamen kúresýde monetarlyq sharalar basymyraq boldy. Nátıjesi suranysty basýǵa alyp keldi. Olar, sondaı-aq, baǵany shekteýdiń sátsiz tásilderin qoldanýǵa tyrysty. Baǵaǵa áser etýdiń anaǵurlym tıimdi makroekonomıkalyq sharalary (qoljetimdi nesıeni yntalandyrý) jáne ınstıtýsıonaldyq tásilder (básekelestikti damytý, kásipkerlik táýekelderdi tómendetý) sırek qoldanylady», - deıdi federasıa basshysy.
Sondaı-aq, ol baǵdarlama iske qosylǵanyna qaramastan, eńbekke aqy tóleý salasy áli beıberekettilikten arylmaǵanyn aıtady.
«Ekonomıkalyq qyzmet túrleri, sharýashylyq júrgizýshi sýbektiler, jumyskerlerdiń kásibı toptaryna aqy tóleýdiń qalyptasqan júıesi ádiletsiz parametrlerge negizdelgen. Biryńǵaı tarıftik kesteni, eń tómengi jalaqyny belgileý ádistemesin shuǵyl túrde jańartý qajet», - deıdi uıym basshysy.
Satybaldy Dáýletalın qazir halyq tabysyn arttyrý uranymen qabyldanyp jatqan sharalarda ýaqytsha naýqanshyldyq basym ekenin de atap ótti.
«Jartylaı sharalardan, ýaqytsha ymyraǵa kelýdi jáne sańylaýlardy biteýge baǵyttalǵan eń az ótemaqylardy izdeýden, eń aldymen, jalaqyny ósirý arqyly azamattardyń ál-aýqatyn jaqsartýǵa kóshý kerek. Kásipodaqtar federasıasy eńbekaqy júıesin sapaly jetildirý boıynsha Úkimetke usynystar paketin ázirledi. QR Eńbek kodeksiniń 107-babyna sáıkes, qyzmetkerdiń jalaqysy eńbek shartynyń, ujymdyq sharttardyń jáne jumys berýshiniń aktileriniń jaǵdaılarymen aıqyndalatyn eńbek shartynda belgilenedi. Ujymdyq sharttarda eńbekke aqy tóleý júıesi jáne jumys berýshiniń aktileri týraly erejeler qamtylýy tıis bolǵanymen, is júzinde bul mehanızm tıimsiz. Bul jaǵdaıdyń negizgi sebebi jumys berýshiniń qyzmetkerge yqpaly jáne kásipodaq uıymdary bolmaǵan jerde jasalǵan ujymdyq sharttardyń deklaratıvti sıpaty bolyp tabylady. Búgingi tańda elimizde jasalǵan 154 635 ujymdyq sharttyń tek 25-30 myńǵa jýyǵyna kásipodaqtar qol qoıǵan. Qalǵan sharttardyń mazmuny suraq týdyrady»,- deıdi ol.
Bul olqylyqty joıý úshin Kásipodaqtar federasıasy Eńbek kodeksine eńbekke aqy tóleý júıesin jumyskerler ókilderiniń pikirin eskere otyryp aıqyndaýǵa jol ashatyn tolyqtyrý engizýdi usynǵan kórinedi.
«QR Eńbek kodeksiniń 157-babynyń 2-tarmaǵy 2) tarmaqshasy boıynsha, ujymdyq shartqa jalaqyny ındeksteý tártibin engizý mindetti ereje emes, tek múmkindik retinde qarastyrylǵan. Biz zańnamada jalaqyny ındeksteý túsiniginiń anyqtamalary men belgileýlerin, jumys berýshilerdiń jalaqyny ındeksteý mindeti týraly naqty zańnamalyq normalaryn, jalaqyny ındeksasıalaýdyń onyń kezeńdiligi men ólshemderine baılanysty negizgi prınsıpterin belgileýdi usynamyz», - deıdi federasıanyń tóraǵasy.
Onyń paıymynsha, qazaqstandyqtardyń eńbekaqysyndaǵy aıyrmashylyqtar da negizsiz qalyptasqan.
«Keıbir jaǵdaılarda jumys berýshiler top-menedjerler men jumyskerdiń tabysyn bekitken kezde 50 jáne odan da kóp ese aıyrmashylyqqa jol bergen. Eń bastysy, bul aıyrmashylyqty eshbir eńbekke qatysý koefısıentimen jáne jaýapkershilik deńgeıimen túsindirý múmkin emes. Bul ádiletsizdikti joıý úshin Kásipodaqtar federasıasy basshy men qatardaǵy jumysskerlerdiń jalaqysynyń araqatynasynyń shekti deńgeıin 10 eseden aspaıtyndaı etip belgileıtin zańnamalyq normany engizýdi usyndy», - deıdi Satybaldy Dáýletalın.
Nege ekeni belgisiz, Kásipodaqtar federasıasy bergen bul usynystar baǵdarlamada kórinis tappaǵan.
Qazaqstanda eń tómengi ortasha aılyq 60 000 emes, 125 myń teńge bolý kerek
«Bizge Halyqaralyq eńbek uıymynyń «Damýshy elderdi erekshe eskerý arqyly eń tómengi jalaqyny belgileý týraly» №131 konvensıasyn ratıfıkasıalaý qajet. Álemdik tájirıbede eń tómengi jalaqy ortasha aılyq jalaqynyń 50%-y deńgeıinde bolýy kerek. Bul Qazaqstannyń mysalynda shamamen 125 myń teńge bolýy kerek. Sondaı-aq, birqatar elderde eń tómengi jalaqyny anyqtaý úshin «eń tómengi tutyný búdjeti» dep atalatyn – eń tómengi kúnkóris deńgeıimen salystyrǵanda joǵary deńgeıdegi ıgilikter men qyzmetterdi baǵalaýdy sıpattaıtyn eseptik shama qoldanylady. Eńbekke ýaqytsha jaramsyzdyq boıynsha tólenetin áleýmettik tólemderdiń mólsherin qaıta qaraýdy da usynǵanbyz. Járdemaqy mólsheri 15 AEK-ten aspaıtyndyqtan, ádette, qyzmetkerler aýyrǵan jaǵdaıda jalaqysynyń bir bóliginen aıyrylady. Zańnamada atalǵan járdemaqy mólsherin qyzmetkerdiń eńbek ótiline qaraı ortasha jalaqysynyń 60-tan 100%-ǵa deıin saralap belgileýdi usynamyz. Jumyskerlerdiń eńbegine aqy tóleýdiń teń jaǵdaıyn jasaý turǵysynan salalyq arttyrýshy koefısıentterdi belgileý jáne qoldaný máselelerine erekshe nazar aýdarǵan jón. Biz Úkimettiń quzyretine eńbek jaǵdaılaryn zıandylyq jáne qaýiptilik dárejesi boıynsha jikteıtin salalyq arttyrýshy koefısıentterdi esepteý ádistemesin bekitýdi engizýdi usynamyz»,- dedi Kásipodaqtar federasıasynyń basshysy.
Al Dúnıejúzilik banktiń Qazaqstan boıynsha sarapshylary baǵdarlamada kózdegen eń pármendi sharalar onsyz da turaqty tabysy bar adamdardyń jaǵdaıyn jaqsartýǵa baǵyttalǵanyn aıtady.
«Jalpy Halyqtyń tabysyn arttyrýdyń 2025 jylǵa deıingi baǵdarlamasy ınklúzıvti tásilderge qurylǵan. Iaǵnı, negizgi baǵyttardyń oryndalýy jaýapty mınıstrlikter men vedomstvolarǵa júktelgen. Biraq sol sharalarǵa Sıfrlyq damý mınıstrligin qatystyrý sharalary jetkiliksiz. Ásirese jastardy qoldaý, shaǵyn jáne orta bıznesti súıemeldeý, Eńbek jáne halyqtyń áleýmettik qorǵaý mınıstrligi qabyldaıtyn sharalardy aýqymdy ıntegrasıalaý isine ınovasıalyq tehnologıalardy paıdalaný máselesi mardymsyz oılastyrylǵan. Sondaı-aq, zeınet jasyndaǵy adamdardy sharalarǵa barynsha tartý jáne qamtý jaǵy jetkiliksiz. Buǵan deıin biz Ulttyq ekonomıka mınıstrligine bergen paıymymyzda atalǵan baǵdarlamanyń jumysy bar adamdarǵa kóbirek, jumyssyzdarǵa azyraq baǵyttalǵanyn aıtqanbyz», - dep jazylǵan Dúnıejúzilik banktiń Qazaqstandaǵy ókildiginiń bergen málimetinde.
Keshe ǵana Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Premer-mınıstrdiń orynbasary Eraly Toǵjanovty qabyldap, vıse-premer Memleket basshysyna Halyqtyń tabysyn arttyrý baǵdarlamasynyń júzege asyrylý barysy týraly málimet berdi.