FATIMA

FATIMA jansugurov.kz

Qazaqtyń úsh birdeı arysynyń mýzasy bolǵan Fatıma Ǵabıtovanyń kúreske toly ómirinen bir úzik syr



Ol sol kezeńderdegi qylyshynan qan tamǵan ıdeologıa da, «halyq jaýynyń áıeli» degen aýyr aıyp ta syndyra almaǵan rýhy myqty áıel, daryndy pedagog jáne júregi meıirimge toly ana bola bildi. Uly Otan soǵysy jyldaryndaǵy eren eńbegi úshin ol memlekettik nagradalarmen marapattalǵan. Ol – qazaqtyń Bilál Súleev, İlıas Jansúgirov jáne Muhtar Áýezov syndy úsh azamatynyń mýzasy jáne olardyń urpaǵynyń aıaýly anasy bola bilgen Fatıma Ǵabıtova. Onyń búkil sanaly ǵumyry buralańy men bultarysy kóp joldardan turdy. Biraq ol qanshama kedergilerge tap bolsa da, barlyq synaqty synbaı, moıymaı, tabandy, batyl, qaısar minezimen jeńe bildi.



BİLÁL SÚLEEV


Fatıma óz zamanyna saı bilim aldy. Ol orys qyzdar mektebinde, sodan keıin tatar medresesinde oqydy. Sosyn oqý-bilimin Almaty ýnıversıtetiniń Fılologıa fakúltetinde jalǵastyrdy. 15 jasynda-aq Qapaldaǵy mektepte ustazdyq ete bastady. 1934 jyly Memlekettik baspa komıtetiniń fólklor jáne balalar ádebıeti redaksıasyn basqardy.



Birneshe tildi jetik meńgergen Fatımanyń taǵdyryna Reseıden jer aýdarylyp kelgen nemis otbasy kóp yqpal etti. Olardyń shańyraǵyna qonystanǵan kelimsek áıel óte saýatty, ári mádenıetti edi. Eki otbasy arasynda ózara kelisim boldy. Ózderine degen qamqorlyqtyń óteýi retinde ol Fatımaǵa nemis tilin, mádenıetin, eýropalyq tálim-tárbıe dástúrlerin úıretti. Bul alǵan dáristeri Fatımaǵa keıingi ómirinde kóp kómektesti.



Fatıma Bilál Súleevke turmysqa shyqqanda, 16 jasqa tolǵan bolatyn. Kóńil qosqan azamaty kórnekti jas aǵartýshy, pedagog, túrli janrda qalam terbeıtin jazýshy jáne jýrnalıs edi. Ol – Qazaqstandaǵy halyqtyq jáne joǵary bilim berý júıesin alǵash uıymdastyrýshylardyń biri. «Alash Orda» qozǵalysynyń burynǵy múshesi Bilál Súleev 1938 jyly «ultshyl» degen aıyppen úshinshi márte tutqyndalyp, Tashkentte atylady. Erli-zaıyptylar Farıda, Jánibek jáne Azat esimdi úsh perzent súıdi. Farıda 1928 jyly Aqtóbede jasóspirim kezinde qaıtys bolǵan. Osylaısha Fatıma Ǵabıtovanyń mańdaıyna tuńǵysh ret «halyq jaýynyń áıeli» degen tańba basylady.



İLIAS JANSÚGİROV


Osynaý kúrdeli de qıyn shaqta Fatımanyń ómirine oǵan burynnan sezimi bar İlıas Jansúgirov enedi. Ol tusta aqyn İlıastyń móldir muńǵa, keıde asyp-tasyǵan qýanyshqa toly, áıel zatyna degen súıispenshiligin órnektegen lırıkalyq óleńder jazyp júrgen kezi. Fatıma onyń qalamynyń qýatyn, darynyn bilse de, oǵan týǵan halqynyń erekshe bitim-bolmysyn sýretteıtin jalyndy óleńder jazbaıynsha, ózine arnap eshbir týyndy arnaýyna úzildi-kesildi qarsy bolady. İlıas Jansúgirovtiń áıgili «Qulager» men «Kúıshi» poemalary osy kezde jazylǵan.


Arada birer jyl ótkende İlıas pen Fatıma bas qosady. Aqyn birneshe ret tutqyndalǵan, sonyń kesirinen Qazaqstannan ketýge májbúr bolǵan Bilál dosynyń balalaryn ógeısinbeı keýdesine qysyp, qamqorlyǵyna alady. Baqytty nekeden eki qyz dúnıege keledi – Úmit jáne Ilfa Jansúgirovalar. Bolatty, altynshy balasyn Fatıma İlıas tutqynǵa alynǵannan keıin bosanady. Tipti, Fatımanyń mańdaıyna sábıin jaıly jerde, qaıǵy-qasiretsiz ómirge ákelý de jazylmaǵan eken, tolǵaǵy NKVD-dan shyǵyp kele jatqan sátte dál kóshe boıynda bastalady. Ony sóıtip Beıimbet Maılınniń zaıyby Gúljamal bosandyryp alady. İlıas ulyn túrmede bes mınýtqa ǵana ruqsat etilgen júzdesý kezinde kóredi. Oǵan meıirlene qarap turyp: «Ulymyz qarapaıym etikshi bolsyn, oǵan etik tigýdi úıret! Jazýshy bolyp jazyqsyz túrmede otyrǵannan góri aıaqkıim tigip, bostandyqta ómir súrsin!» – deıdi ishtegi ashshy qyjylyn sezdirtkisi kelmeı.



Jaýap alý kezinde Fatıma İlıastyń úıge kelgen dostarynyń birde-biriniń atyn atap satpady. Biraq jubaıyna taǵylǵan aıyptardy oqyǵan sátte qystyǵyp jylap jibergenin aıtady. "Men ózimdi qaırattymyn, myqtymyn deýshi edim. Biraq myna jalalardy oqyp, óz-ózimdi ustaı almaı, «O, İlıas, qymbatty İlıasym! Sizge anyq jala jabyldy, siz esh kinásiz zardap shektińiz, qadirlim!» dep aǵyl-tegil jyladym", - dep eske alady.



Fatıma óziniń kúndeliginde balalardy Qapalǵa týystaryna jiberip, aıaýly jarynyń taǵdyry týraly bilmekke NKVD-nyń tabaldyryǵy men kabınetteriniń esigin qalaı tozdyrǵanyn da jazady. Talaı sheneýniktiń aldyna baryp, İlıastyń qaıda ekenin suraýdan jalyqpaıdy. Biraq olar ártúrli oryndardy ataıdy. Fatıma barlyq aımaqqa hat joldap, suraý salady. Biraq İlıastan eshbir habar ala almaıdy.



MUHTAR ÁÝEZOV


Zaty, jany názik áıel, kóp balaly ana «shash al dese, bas alatyn» saıasattyń aýyr salmaǵyn qalaı kótergen? «Halyq jaýynyń áıeli» degen «qońyraýmen» qalaı ómir súrgen? Shyn máninde janyn jegen qasiretten, qıyndyqtardan ony alyp shyqqan analyq mahabbaty men er-azamatyna degen adaldyǵy men sheksiz qurmeti bolatyn.


Ol saıası qýǵyn-súrgindi de, soǵysty da kórdi, İlıas aqtalǵanǵa deıin de ómir súrdi. Biraq onyń ólimine kinálilerdi, sonyń ishinde jalǵan aıyp taǵyp, arystaı azamatynan, balalaryn ákesinen aıyrǵan saıası rejımdi keshire almady.



İlıas qaıtys bolǵannan keıin Fatımanyń ómiri tipti qıyndap ketti. Barlyq múlki tárkilenip, odan jurt «halyq jaýynyń áıeli» dep teris buryldy. Jumysqa da eshkim ala qoımady. Balalarynyń ashqursaq qalǵan kezderi de joq emes edi. Biraq bul álem meıirimdi adamdardan kende emes, ásirese, İlıas pen Fatıma Jansúgirovter syndy halyqtyń súıispenshiligine, yqylasyna bólene bilgen jaqsy jandar úshin. Fatımaǵa sol bir syn shaqtarda Bilál Súleevke de, İlıas Jansúgirovke de bóten emes, áriptes ári shynaıy dos bola bilgen Muhtar Áýezov kómekke keledi. Qazaq ádebıetiniń bolashaq klassıgine keńes zamanynda tyıym salynǵan «Qıly zaman» povesiniń materıaldaryn jınaýǵa sol tusta ataǵy aspandap turǵan aqyn İlıas Jansúgirov kómektesken bolatyn. Muhtar Omarhanuly aldaǵy kúnderi bulyńǵyr, aıdaýǵa ushyraǵan, astana men ózge de iri qalalarda ómir súrýine múldem tyıym salynǵan, jalpy tirshilik etý múmkindikteri shektelgen úlken otbasyn qamqorlyǵyna alady.



Muhtar Áýezov olardyń múmkindiginshe jaıly jerde turýyna yqpal etedi. Sóıtip, Fatıma balalarymen irgeli Merke aýylyna qonys aýdarady. Áýezov Fatımaǵa únemi qoldaý kórsetip, balalaryna da barynsha kómek qolyn sozady. Ýaqyt óte kele, bir-birine degen rıasyz peıil men dostyq qurmet mahabbat sezimine ulasady.1943 jyly uldary Murat dúnıege keledi.



«HALYQ JAÝYNYŃ» OTBASY


Ómir Fatımany mańdaıynan sıpap, erkeletken joq: úlken qyzynyń janbaı jatyp erte sónýi, eki kúıeýiniń qaıtys bolýy, qýdalaý, túrtpekteý, jer aýdarý. Biraq ol taǵdyryna moıynsunǵan joq, berilmeýge tyrysty. Qan maıdanda, Smolenskiniń ný ormandarynda uly Jánibek oqqa ushyp mert bolady. «Erligi úshin» jáne «Jaýyngerlik eńbegi úshin» medaldarymen marapattalǵan jigit medsanbatta kóz jumǵanda 21 jasqa da tolmaǵan kezi-tin.



Fatıma ana bul qasiretti de názik ıyǵymen kótere bildi. Fatımanyń balalary shetinen jaqsy oqydy, orta mektepti «óte jaqsyǵa» bitirdi. Biraq olar júrekteri qalaǵan joǵary oqý oryndarynyń tabaldyryǵynan attaı almady. Olar kóńili soqpaǵan bilim oshaqtarynda oqydy. Joǵary oqý oryndaryn támamdaǵan soń, jumysqa eldiń eń túkpirinde jatqan shalǵaı óńirlerine jiberildi. Qaı jerde de «halyq jaýynyń» týystary degen ataý Jansúgirovter otbasynyń qyr sońynan qalmaı qoıady. «Sonymen, teńdik qaıda?! Bostandyq qaıda?! Maǵan bul oraıda betime týra qarap jaýap beretin eshkim tabylmaı tur! Men Keńes Odaǵyna ne istedim, onyń aldynda nendeı kinám bar?!» – dep jazady Fatıma 1951 jyly kúndeliginde.



Iá, onyń bul saýaldaryna bir pende til qatyp, jaýap bere almady. Sebebi, sol kezdegi saıası júıe adamdardyń bárin eriksiz meńireý, sańyraý, soqyrǵa aınaldyryp jibergen edi.


İlıas Jansúgirov atylǵannan keıingi jyldary Fatıma ol týraly eshbir aqparatqa qol jetkize almady. Shyndyqtyń beti Stalın qaıtys bolǵannan keıin ashylady. Fatıma kúndeliginde İlıasty sol kezde kimder satqanyn, oǵan kimderdiń jalǵan aıyptaýlar taqqanyn, tipti, olardyń arasynda qaı týystarynyń bolǵanyn da atyn atap, túsin tústep turyp jazady. Sol ekijúzdi aǵaıyndardyń ishinde İlıas qaıtys bolǵannan keıin de Fatımamen eshteńe bolmaǵandaı aralasyp turǵandary bolǵan. Muny bilgen Fatıma olarmen qarym-qatynasyn short úzedi. Ol kúndeliginde ózin jumystan shyǵarǵandardyń kim ekenin de, İlıas aqynnyń qoljazbalarynyń joıylýyna tikeleı kinálilerdi de ataıdy. Tipti, ol 1962 jyly QazKSR Jazýshylar odaǵyndaǵy partıa jınalysynda óziniń qaıǵy-qasiretine tikeleı nemese janama túrde kináli adamdardy saýsaǵymen kórsetip turyp, aıyptaý sózin sóılegen.



MURALAR SHYRAQSHYSY


Fatıma alǵashqy jary Bilál Súleevtiń senimdi serigi, jaqtaýshysy jáne kómekshisi bola bildi. Ol bilikti pedagog retinde bilim – bul jarqyn ómirge aparatyn jol ekenine senimdi boldy. Qazaq zıalylarynyń beldi ókili retinde halyq laıyqty bilim alýy kerek dep sanady. Onyń paıymynyń bir jarqyn mysaly – ol Merke aýylyndaǵy bilim sapasyn kóterýge, damytýǵa úles qosty.


«Adam úshin eń qymbat, eń qasıetti – týǵan halqy, Otany!» – dedi Fatıma.


1953 jyldan keıin ol tek jarynyń ǵana emes, qazaq zıalylarynyń barlyq ókilderiniń aty-jónin jalǵan, negizsiz aıyptaýlardan tazartý úshin úlken kúsh jumsady. Sóıtip júrip, qaısar Fatıma jazyqsyz ketken jaryn jasyn syrtqa shyǵarmaı tunshyǵa, únsiz aza tutty.



Fatıma – kóterilis, revolúsıa, ashtyq, repressıa, soǵys syndy, elde túbegeıli birneshe ózgerister oryn alǵan ǵasyrdyń urpaǵy. Uzaqqa sozylmaǵan baqytty sátter, onyń ornyna tym uzaqqa sozylǵan qaıǵy jamylǵan kúnder, qýǵyn-súrginge ushyraý – bul tek Fatımanyń ǵana emes, sol ýaqyttaǵy myńdaǵan «Otanyn satqandardyń» áıelderiniń ómiri edi.



Olar tym jas kezderinde jetilip, shyńdaldy, olardyń qulaǵyna árdaıym partıanyń kúshi, bıliktiń qýaty jáne solarǵa únemi baǵynyshty bolý týraly quıa beretin. Zylıha Jumabaeva óziniń qoljazbalarynyń birinde bylaı dep jazady: «Maǵjannyń kesirinen azap shekkenim sonsha, oǵan degen sezimim tutastaı qaıǵy-muńǵa aınalyp ketti». Olardyń keıbireýleri kúıeýlerin, baýyrlaryn, balalaryn qorǵaýdy toqtatpaı, ıdeologıalyq qysymǵa qarsy tura da bilgen. Árıne, Fatıma keıin urpaǵynyń aldynda qatal júıege taısalmaı týra qaraı bilgen tulǵaǵa aınalatynyn oılaǵan da, bilgen de joq. Ol ómiriniń sońyna deıin kúndelik jazǵan. İshindegisin, shemen bolǵan sherin, muńyn, renishin sonyń paraqtaryna túsirip, aqtaryla syrlasyp otyrǵan. Ashyq ta ashshy oılarymen bólisken.


İlıastan aıyrylǵan Fatıma ómirin balalaryna jáne jarynyń atynyń óshpeýine arnady. Ol aqynnyń qoljazbalaryn óz ómirine tóner qaýipke de qaramastan, muralaryn keleshek urpaqqa jetkizý paryzym dep sanap, asqan yjdaǵattylyqpen saqtaǵan.



İlıas Jansúgirov qaıtys bolǵannan keıin 1957 jyly aqtaldy. Fatıma bul kúndi kútti. Ózi de qýǵyn-súrginde júrse de, kóziniń qarashyǵyndaı qorǵashtap kelgen İlıas muralarymen tynbaı, kóz ilmeı jumys istedi. İlıastyń qoljazbalaryn jınaqtap, redaksıalady, Jansúgirovtiń 70 jyldyq mereıtoıyn atap ótý is-sharasyna belsene atsalysty. Osy oqıǵadan keıin Fatımanyń kúsh-qýaty qaıtqandaı boldy, ol óńeshtiń qaterli isigine shaldyqty. Ol qylyshynan qan tamǵan rejımdi jeńe bildi, balalaryn tistep júrip jetkizdi, İlıasty qatal ıdeologıanyń sheńgelinen sýyryp aldy, biraq dertine qaýqary jetpedi. Qazaq eliniń úsh birdeı ór tulǵasynyń mýzasy bola bilgen Fatıma Ǵabıtova 1968 jyly 6 qańtarda ómirden ozdy.



Sizdiń reaksıańyz?
Unaıdy
0
Unamaıdy
0
Kúlkili
0
Shekten shyqqan
0
Sońǵy jańalyqtar

15:46

15:27

15:21

15:04

14:41

14:32

12:39

12:36

12:28

11:55

11:43

11:02

10:42

10:38

10:29

10:21

10:16

10:05

09:46

09:26

19:14

17:52

17:32

17:30

17:19