Táý eter táýelsizdikke qol jetken soń ulttyq mádenıet pen ulan-baıtaq dástúrdi tanýǵa umtylys bastaldy. Ulttyq damýdyń semip qalǵan tamyryna qaıta nár quıylyp, órkenıettiń táji tuǵyrǵa qondy. Ótkendi muqıat zerdelemeı keleshektiń kemeldenbesin uqtyq. Memleketimizdiń tarıhı bastaýlaryna sapar shegip, qus qanaty talatyn Uly dalany qorǵap qalǵan baǵzy babalarymyzǵa taǵzym jasadyq. Sol tıekti taǵylymǵa «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy muryndyq boldy. Bul táýekel el múddesin kózdegen eń uly oqıǵalar sherýine ulasty.
Tasqa qashalǵan tarıh ta, kónekózderden jetken dáıekti derek te erte zamannyń ózinde qazaq jerinde irgeli memleket bolǵandyǵyn áıgilep qana qoımaı, onyń óz ýaqytyna laıyq sharýashylyǵy, tereń mádenıeti bar ekenin kórsetti. Eshkimge des bermegen, eshnársege moıymaǵan halqymyz bertinde tap bolǵan bodandyqtyń buǵaýynan bosap, erkindik týyn qaıta qolǵa aldy. Endeshe, bul baǵytta ańsap jetken azattyqtan eshqashan ajyraı almasymyz anyq. Birligi bar eldiń irgesi berik bolatynyn ilgeri zaman áıdiktedi. Biz jańa dáýirdiń tabaldyryǵyn eńsemizdi kóterip attadyq.
Táýelsizdigimizdi tabandap otyryp, aıdaı álemge tanytý barysynda atqarylyp jatqan ushan-teńiz mindetterdiń bar ekeninen halyq habardar. Bul oraıda taǵy da Elbasynyń eline usynǵan eńbegin, onyń ıdeıalyq birlik haqyndaǵy tujyrymdamalaryn basa aıtýǵa tıispiz. Solardyń biri – «Mádenı mura» baǵdarlamasy. Atalmysh joba el ishinde júrip jatqan mádenı prosester men júzege asa bastaǵan rýhanı reformalarǵa sergek qaraýymyzǵa járdemdesti. Bul qordalanyp jatqan qarıa qaǵazdardy qaıta paraqtap, jazba baılyǵymyzdy jańa bıikke kóterdi. Keshegi alyptardyń júrip ótken joly sanamyzda dúmpý jasady.
2004-2011 jyldary aralyǵynda Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń bastaýymen iske asqan memlekettik baǵdarlama úsh kezeńmen júzege asty. Tarıhı-mádenı mura ıgilikterin saqtaý, qorǵaý, jınaqtaý, tanytý baǵytynda qarqyndy ister atqarylyp, tarıh tuńǵıyǵynyń jańa derekteri anyqtaldy. Olar joǵymyzdy túgendeýmen shektelip qana qoıǵan joq, barymyzben maqtanýymyzǵa tutqa boldy.
Jarqyn joba aldymen halyqtyń tarıhı sanasyn tereńdetip, jańasha oı túzýge járdemdesse, ekinshiden osy baǵyttaǵy ǵylymı-mádenı izdenisterge memlekettik tapsyrys retinde basym maǵyna berildi. Osyǵan oraı ǵylymı-zertteýlerge qyrýar qarjy bólindi. Bul táýelsiz elimizdiń rýhanı jetilýine quıylǵan úlken ınvestısıa edi.
Urpaq jadynda aty óshken alyptardyń qaı-qaısysy, tipti zańsyz umyt bolǵandardyń da arýaǵy ulyqtaldy. Árqaısysy týraly aıtylǵan, jazylǵan aýyzsha, jazbasha derekter men shyǵarmalar, zertteý eńbekteri kóptep shyǵaryldy. Kórkem fılmder, beıne týyndylar, sahnalyq qoıylymdar jaryq kórdi. Shejirelik nusqalar basylyp, qazirde suryptalyp jatyr. Ǵylymı izdenister óristetilip, soǵan saı arheologıalyq, arheografıalyq, etnologıalyq ekspedısıalar uıymdastyrylyp, Ǵylym akademıasynyń sesıasy, kóptegen ǵylymı, praktıkalyq konferensıa ótkizildi.
«Mádenı mura» baǵdarlamasyn júzege asyrý jyldarynda elimizdiń tarıhı-mádenı murasyn júıelendirý boıynsha aýqymdy jumystar qolǵa alynyp, elimizdiń 100 myńnan asa tarıhı-mádenı mańyzy zor eskertkishterine ǵylymı-restavrasıalaý jumystary júrgizildi. Tipti sol ilkimdi ister búgingi kúnge deıin jalǵasyn taýyp keledi.
Atap aıtsaq, Almaty oblysyndaǵy Jarkent meshiti, Tamǵaly petroglıfteri, Besshatyr kesheni, Esik qorǵandary, Jambyl oblysyndaǵy Aqyrtas saraı kesheni, Qulan, Aqtóbe qalashyqtary, Batys Qazaqstan oblysyndaǵy Bókeı Ordasynyń han stavkasy kesheni, Semeı qalasyndaǵy bir munaraly jáne eki munaraly meshitteri, Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Jıdebaı-Bórili kesheni, Túrkistan oblysyndaǵy Turbat aýylynyń sáýlet-dinı kesheni, Qoja Ahmet Iasaýı jáne Arystan bab keseneleri, Baba ata saraı-qamal kesheni, Aısha bıbi, Qaraman ata keseneleri, Petropavl qalasyndaǵy Abylaı han rezıdensıasy jáne basqa da tarıhı jádigerler.
Memlekettik baǵdarlama sheńberinde shet elderde de qazaq halqynyń tarıhyna, mádenıetine qatysty tarıhı-mádenı obektilerge tıisti jumystar júrgizilip, qazaqtyń uly tulǵalaryn esimin ulyqtaý sharalary júzege asyryldy. Máselen, ár jyldary Máskeý qalasynda Abaı eskertkishin ornatý jáne aýmaǵyn kóriktendirý, Mınsk qalasynda 1941-1945 jyldardaǵy Uly Otan soǵysynda qaza bolǵan jaýyngerlerge stela ornatý, Damask qalasynda ál-Farabı kesenesi men etnomádenı ortalyǵyn salý, Damask qalasynda Sultan Beıbarystyń kesenesi men Kaır qalasynda Sultan Beıbarystyń meshitin qaıta jańǵyrtý, Monǵolıa aýmaǵynda tabylǵan kóne túrki rýnıkalyq tas jazbalarynyń kóshirmesin daıyndaý, Ózbekstan aýmaǵyndaǵy Áıteke bı kesenesin zertteý jáne qaıta jańǵyrtý jobalary iske asyryldy.
Qazaqstan aýmaǵyndaǵy ejelgi qalashyqtar men qonystarǵa jáne qorǵandarǵa, 40-tan asa arheologıalyq obektilerge zertteý jumystary júrgizildi. Oǵan Bozoq, Qoılyq, Talǵar, Esik, Saýran, Otyrar, Saraıshyq, Syǵanaq, Jankent, Qaramergen, Berel, Shilikti qalalary men qorǵandary jáne obalary, Aqyrtas tarıhı-mádenı kesheni dálel bola alady.
Atalǵan arheologıalyq zertteýler nátıjesinde ejelgi kóshpeliler men otyryqshy halyqtardyń sáýlet óneri, qurylys isi, jerleý dástúri, dinı-mıfologıasy jaıly qundy aqparat beretin baı materıaldar tabyldy. Saq qorǵandarynan tabylǵan áshekeı zattar men zergerlik buıymdar b.d.d. IV-III ǵ.ǵ. kóshpelilerdiń mádenıeti týraly qosymsha málimetter berdi. Ondaǵy at ábzelderi salynǵan qyran, stıldik órnek, sfınks beınesi ejelgi dáýirden enshi bolyp jetken eskertkishteı kózge ystyq kórinedi.
Qazaq halqynyń mádenı murasyndaǵy tarıhı mańyzy bar qoljazbalardy, jádiger basylymdardy, kitaptar men arhıvtik qujattardy tabý jáne satyp alý úshin alys jáne taıaý shetel qalalarynyń arhıvteri men kitaphanalaryna ǵylymı-zertteý ekspedısıalaryn uıymdastyrý jobasy qolǵa alyndy. Osy rette Qazaqstan tarıhyna baılanysty baǵaly derekter saqtalǵan Armenıa, Mysyr, Túrkıa, Majarstan, Vatıkan, Fransıa memleketteriniń arhıvterine ekspedısıalar uıymdastyryldy.
Joǵaryda atalǵan kitaphanalarǵa júrgizilgen jumystar nátıjesinde ejelgi malshylardyń sharýashylyq júrgizýi, halyqtardyń mádenı-sharýashylyq ádet-ǵuryptary, Qazaqstan men Ortalyq Azıanyń jem-shóp resýrstary men ósimdikteri, atalǵan aımaqtaǵy kórshiles kóshpeli halyqtardyń ózara qarym-qatynasy men tildik baılanysy týraly kóptegen tarıhı ádebıetter tabyldy.
Ortalyq Azıanyń kóshpeli halyqtary men qazaqtardyń antropologıalyq erekshelikteri týraly ádebı jazbalar eldi súıindirdi. Tústep ketsek, V.Gınsbýrg, G.Debes, M.Levın, N.Cheboksarov eńbekterinde qazaqtardyń antropologıalyq tıpteriniń shyǵý problemalary jazylǵan. Bul baıyrǵy halyqtardyń búgingi kelbetin qalyptastyrýǵa jol saldy.
Fransıanyń Parıj qalasyndaǵy Ulttyq kitaphana qorynan Ortalyq Azıanyń kóshpeli halyqtarynyń tarıhy men etnologıasy jóninde 300-ge jýyq eńbek tabyldy. Sonymen qatar Vatıkannyń Apostolıkalyq kitaphanasynda, Rımniń Ulttyq ortalyq kitaphanasynda, Fransıanyń Ulttyq kitaphanasynda izdestirý jumystary júrgizildi. Úzdiksiz izdenisterdiń nátıjesinde Ǵuıyq han, Abaǵı han, Arǵyn han týraly qundy derekter jolyǵyp, arǵy tarıhtyń kádesine jarar maǵlumattar legi tolysty. Qadym zamandardyń qupıasyn ashqan qoljazbalar rýhanıat teńizine ózen bolyp quıdy.
Arhıv salasyndaǵy sarapshylar Armenıaǵa M.Mashtosa-Matenadaran atyndaǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtyna, Ulttyq arhıv pen Hypchahavanak monastrynyń arhıvine (Harıch qalasyndaǵy Qypshaq monastry) jasaǵan ekspedısıalary nátıjesinde HİV-HV ǵasyrlarǵa jatatyn qypshaq qoljazbalaryn tapty. Olar: «Tarıhı-Nadırı» (1700 j), «Galamarın Gabbası» (1616 j) jáne t.b.
Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń ǵylymı-zertteý mekemeleri ulttyq mádenıetimizde aıryqsha oryn alatyn qoldanbaly, tarıhı-mádenı, sáýlet jáne arheologıalyq eskertkishterge ǵylymı zertteý jumystaryn jalǵastyrdy. Sonyń negizinde «Qazaq halqynyń tarıhı antropologıasy» atty monografıa basyp shyǵardy.
Bul eńbekte Qazaqstannyń ejelgi jáne qazirgi turǵyndaryna keshendi antropologıalyq zertteýler júrgizilgen. Uly dalany mekendegen ejelgi qonystanýshylar men qazirgi qazaqtardyń arasyndaǵy 40 ǵasyrǵa sozylǵan úzilmes antropologıalyq damý men genetıkalyq tuqymqýalaýshylyq týraly derekkózder bar.
Sonymen qatar ortalyq murajaı «Etnografıalyq ataýlardyń dástúrli júıesi, qazaqtarda olardyń sanaty men túsinigi» atty tarıhı-etnografıalyq sózdiginiń 3 tomyn qurastyrdy. Bul sózdikte qazaqtardyń dástúrli mádenıetiniń negizgi qurylymy týraly aıtylady.
Almaty, Qyzylorda, Soltústik Qazaqstan, Pavlodar, Jambyl oblystary boıynsha eskertkishter jınaǵy daıyndaldy. Tarıhı tulǵalarǵa arnalǵan jańa bústter boı kóterdi.
Ulttyq jáne álemdik ǵylymı oı-sana, mádenıet jáne ádebıet basylymdarynyń serıalaryn daıyndaý jumystary júıeli túrde jalǵastyryldy.
Jarqyn joba aıasynda 89 kitap jaryq kórdi. Jeti jyl ishinde «Babalar sózi» serıasynyń 5 tomy, «Qazaq ádebıetiniń tarıhy», «Qazaq mýzykasynyń antologıasy», «Ejelgi dáýirden búgingi kúnge deıingi qazaq halqynyń fılosofıalyq murasy», «Álemdik mádenıettaný oı-sanasy», «Ekonomıkalyq klasıka» serıalarynyń 5 tomy, «Álem ádebıeti kitaphanasy» serıasynyń 12 tomy, «Álemdik fılosofıalyq mura» serıasynyń 4 tomy, «Qazaqtar quqyǵynyń ejelgi álemi», «Qazaq tiliniń etımologıalyq sózdigi», «Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi», «Qazaqstan» ulttyq ensıklopedıasy» serıalary 2 tomnan basylyp shyqty. «Qazaqstannyń arheologıasy» atty kitap-albom oqyrmandarǵa usynyldy. Bul ıgi bastamalar áli de jalǵasyn tabýda.
Elimizdiń mádenıetin halyqaralyq deńgeıge kóterý maqsatynda 2006 jyldyń 19 sáýirinde Parıj qalasyndaǵy IýNESKO shtab-páterinde «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasynyń tusaýkeser rásimi ótkizildi. Bul is-sharada uıymdastyrýshylar eýropalyqtarǵa qazaqtyń erekshe ulttyq mádenıetin, rýhanı jáne aǵartýshylyq salasynyń damýyn kórsetti. Jan-jaqtan kelgen kórermender elimizdiń tarıhı-mádenı murany saqtaý men paıdalanýdy qamtamasyz etýdegi qaraketine qaıran qaldy.
Mýzeı salasyndaǵy jetistikterimizben Reseı, AQSH, QHR, Fransıa, Saýd Arabıasy, Ulybrıtanıa sıaqty iri memleketterdi tanystyryp, babalarymyzdan qalǵan mıraspen álemdi qyzyqtyrdyq. Bul – táýelsiz elimizdiń tarıhyndaǵy eń izgi bastamalar.
Elordada Reseıdiń Memlekettik Ermıtajy qorynan kórme uıymdastyrylyp, Tretákov galereıasynyń jaýharlary kórsetildi. Bul sol tusta qala turǵyndary úshin aıtýly oqıǵalardyń biri boldy. Sondaı-aq Qazaqstannyń tarıhyn, mádenıetin dáripteý maqsatynda Amerıkanyń birneshe qalasynda «Qazaqstan kóshpendileri: altyn men kúmis» kórmesi, «Naýryz-2006» meıramyn merekeleý aıasynda Reseıdiń «Manej» Ortalyq kórme zalynda respýblıkalyq mýzeıler jáne kitaphanalar qorlarynan «Qazaqstan» atty kórme uıymdastyryldy. Kórmege Esik qorǵanynan tabylǵan «Altyn adamnyń» rekonstrýksıasy, Berel qorǵanynan arheologıalyq qazbalar jáne XVIII-XX ǵasyrlardaǵy qazaq sheberleriniń sándik qoldanbaly jáne zergerlik áshekeılik óner buıymdary qoıyldy.
2006-2007 jyldary Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymynyń bastamasymen Tashkent, Dýshanbe qalalarynda qazaqstandyq sheberlerdiń beıneleý jáne sándik qoldanbaly óner týyndylarynan kórmeler uıymdastyryldy. Mysyrdyń Aleksandrıa kitaphanasynda Qazaqstannyń tarıhı jáne qazirgi zaman jazba muralary nasıhattaldy. Germanıadaǵy «Altyn tańbaly skıfterdiń patshalyq qorǵandary» atty kórmede qazaqtyń erte zamanǵy altyndary kórsetildi.
Álemdik jáne dástúrli dinder basshylarynyń İİ seziniń ashylýyna oraı «Saq qorǵandarynyń jaýharlary», «Sırek basylymdar kitaphanasy», «Qazaqstan mýzeıleriniń qorynan beıneleý óneri jaýharlary», «Qazaqstannyń arheologıalyq jáne jańǵyrtylǵan eskertkishteri» kórmeleri uıymdastyryldy. Munyn bári atqarylǵan aýqymdy jumystardyń bir parasy ǵana. Mádenıetimizdiń óristeýine negiz bolǵan aıtýly joba áli de óz jemisin berip keledi.
Álem bizdiń mádenı jaýharlarymyzǵa osylaısha qanyqty. Tarıhı tanymymyzǵa boılap, ejelden dástúrli mádenıetimizdiń bar ekendigine kóz jetkizdik. Bul táýelsiz memleketimizdiń rýhanı jańǵyrýyna jasalǵan úlken joralǵy boldy.