Qazaqstanda Ulttyq aza tutý kúni negizinen teraktilerge, áýe kemeleriniń apattaryna, shahtalardaǵy jarylystarǵa baılanysty jarıalanyp keldi. 2012 jyly tipti bir jylda eki ret jarıalandy: birinshisi – «Arqankergen» shekara beketinde shekarashylar qyrylyp qalǵanda, ekinshisinde – áskerı-kólik ushaǵy apatqa ushyraǵanda.
Degenmen, áleýmettik jelide pikir bildirgen sarapshylardyń, qazaqstandyqtardyń topshylaýynsha, qurbandarynyń sany jóninen eń aýqymdylary – keıingi jyldardyń enshisine túsipti. 2019 jyly Almaty mańynda 98 jolaýshy otyrǵan ushaq apatqa ushyrap, 15 adam qaza tapty. Kóp adam jaraqat aldy. 2020 jylǵy 13 shilde koronavırýs indetinen qaıtys bolǵan azamattardy eske alý jalpyulttyq aza tutý kúnine aınaldy. Búkil Ortalyq Azıada osy indetten aqqula qazaq eli qatty zardap shekti: 1 mln 411,8 myńnan astam adam dertke shaldyǵyp, 13 848 qazaqstandyq qaıtys boldy.
Al byltyr oryn alyp, 238 adamnyń ómirin jalmaǵan qasiretti qańtar oqıǵasy halyqtyń qabyrǵasyn qaıystyrdy. Prezıdent 8 qańtarda «Qazaqstan Respýblıkasynda jasalǵan terorıstik aktilerdiń saldarynan adamdardyń qaza bolýyna baılanysty Qazaqstan Respýblıkasynda 2022 jylǵy 10 qańtarda jalpyulttyq aza tutý» týraly ókim shyǵardy.
Zańgerlerdiń túsindirýinshe, Ulttyq aza tutý kúnin Qazaqstanda Prezıdent jarıa etedi. Buǵan iri lańkestik aktiler, tabıǵı nemese antropogendi apattar, basqa da qaıǵyly oqıǵalar sebep bolýy múmkin.
Aza tutý kúni elde jáne Qazaqstannyń sheteldegi ókildikterinde barlyq memlekettik týlar barynsha tómenirek túsiriledi. Resmı jıyndar qaıtys bolǵandardy bir mınýt únsizdikpen eske alýdan bastalýy shart. Respýblıkadaǵy konsertter jáne basqa barlyq oıyn-saýyq is-sharalary toqtatylýǵa tıis. Tıisinshe otandyq telearnalar habar taratý kestesin ózgertip, kóńil kóterýge baǵyttalǵan baǵdarlamalarynan bas tartýy kerek. Operatorlar elimizde retranslásıalanatyn sheteldik oıyn-saýyq arnalarynyń kórsetilimin ýaqytsha toqtatýy qajet.
Almaty-akshamy.kz Inbusiness.kz-tiń málimetine súıene otyryp, burynǵy jyldardaǵy aza tutý kúnderi qashan jarıalanǵanyna, olardyń sebepterine, saldarlaryna qatysty ózektilendirilgen anyqtamalyǵyn usynady.
Shahtadaǵy jarylys
2006 jylǵy 20 qyrkúıekte Qaraǵandy oblysynyń aýmaǵynda ornalasqan Lenın atyndaǵy shahtada jantúrshigerlik jarylys boldy. Alapattyǵy sonsha, jer astynda jarylys tolqyny 4,5 shaqyrymdy japqan. Onyń sońy órtke ulasyp, saldarynan 41 shahter qaza tapty. Jeti jumysshy jaralandy.
Arnaıy qurylǵan komısıa jarylys jeldetkish qubyrlardy aýystyrý kezinde qaýipsizdik tehnıkasynyń buzylýy kesirinen boldy degen baılamǵa kelgen. Qaıǵyly oqıǵadan keıin soǵan jol berdi dep aıyptalǵan shahtanyń alty jumysshysy sottaldy. Úsheýi bir jyl shartty túrde bas bostandyqtarynan aıyryldy. Qalǵandary 1-den 3,5 jylǵa deıin temir torǵa toqytyldy.
«Abaı» shahtasyndaǵy metan jarylysy
Jer astynda jumys isteıtin jumysshylardyń ómiri men densaýlyǵyna únemi qaýip tónetini jasyryn emes. Egemendik tarıhyndaǵy ekinshi aza tutý kúni de shahterlermen baılanysty. 2008 jylǵy 11 qańtarda Qaraǵandy oblysynyń Abaı qalasynyń janyndaǵy shahtada, 400 metrlik tereńdikte bolǵan jarylys 30 shahterdiń ómirin úzdi. Taǵy 14 jumysshynyń denesin kúıik shalyp, ártúrli dene jaraqatyn alǵan.
Tragedıanyń sebebi retinde shatyr-qalqany ornatý kezinde tehnologıany buzý, sonyń saldarynan ushqynnyń shashyraýy jáne onyń jarylysqa soqtyrýy ataldy. Bolǵan jaǵdaıǵa úsh ınjenerlik-tehnıkalyq jumysshy aıypty dep tanyldy. Tótenshe oqıǵany tergeý barysynda ónerkásiptik qaýipsizdikke jaýapty eki sheneýnik qana qyzmetterinen qýyldy. Qaraǵandy oblysynda qaza tapqan shahterlerdiń arýaǵyna qurmet retinde úsh kúndik aza tutý kúni jarıalandy.
Qyzylaǵashtaǵy qyzyl sý
2010 jylǵy 11 naýryzda Almaty oblysyndaǵy Qyzylaǵash sý qoımasy bógeniniń buzylýy kesirinen aryny qatty tasqyn sý tutas aýyldy jermen-jeksen etip, 45 adamdy opat qyldy. Bul – Qazaqstannyń qazirgi zamanǵy tarıhyndaǵy eń alapat sý tasqyny sanalady. Mert bolǵan 45 turǵynnyń 11-i – bala bolatyn. Taǵy 300-deı turǵyn túrli jaraqat alǵan. Tótenshe apat saldarynan Qyzylaǵash aýyly typ-tıpyl boldy, Eginsý, Aqtoǵan, Kóltaban aýyldary sý astynda qaldy. 146 úı tolyǵymen súrildi, 251 úı kúıregen, 42 úıge zaqym kelgen. Bılik qıraǵan bógen ornyna jańasyn saldy.
Qazaqstanda 16 naýryzda jalpyulttyq aza tutý kúni jarıalandy.
Shekaradaǵy qantógis
2012 jylǵy 28 mamyrda «Arqankergen» shekaralyq beketinde on tórt shekarashy jáne qoryqshynyń óli deneleri tabyldy. Bul qylmys jaıynda qoǵamǵa tek eki kún ótken soń ǵana belgili boldy. Ony sol qan-qasap qyrǵynnan aman qalǵan jalǵyz shekarashy – Vladıslav Chelah jasady degen aıyp taǵyldy. Sot ony ómir boıy bas bostandyǵynan aıyrdy.
Prezıdent «Arqankergen» shekarashylarynyń jáne qoryqshynyń qaıǵyly qazasyna baılanysty 2012 jylǵy 5 maýsymdy ulttyq aza tutý kúni dep belgiledi.
Shymkent aspanyndaǵy apat
Memleket basshysyna sol jylǵy 27 jeltoqsanda qaıtadan jalpyulttyq aza tutý kúni dep jarıalaýǵa týra keldi: 2012 jylǵy 25 jeltoqsanda Shymkent túbinde shekarashylar mingen AN-72 ushaǵy qulady.
Áýe kóligi ishinde 27 adam bolǵan, onyń jeteýi – ekıpaj múshesi. Olardyń barlyǵy qaza tapty. Apatta UQK Shekara qyzmetiniń basshysy Turǵanbek Stambekov te mert boldy.
Áýe kóliginiń apatyna Shymkent áýejaıynyń dıspecheri kináli dep tanyldy. Ol tórt jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy.
Almaty mańyndaǵy ushaq apaty
Kelesi jyly Qazaqstanda taǵy da ushaq qulady: 2013 jylǵy 31 qańtarda Almaty oblysynyń Qyzyltý kentiniń aýmaǵyna SCAT avıakompanıasynyń Kókshetaýdan Almatyǵa ushyp shyqqan Chellenger-200 ushaǵy qulady. Saldarynan 16 jolaýshy, 5 ekıpaj múshesi kóz jumdy. Apatqa ushqyshtyń qateligi sebep boldy dep tanyldy.
Qaıǵyly oqıǵaǵa oraı Prezıdent Aqordada quqyq qorǵaý organdarynyń basshylaryn, salaǵa jaýapty laýazymdy tulǵalardy jınap, keńes ótkizdi. Onyń barysynda N.Nazarbaev avıasıalyq apat qurbandarynyń otbasylaryna, týys-týǵandaryna birneshe ret kóńil aıtty. 2013 jylǵy 31 qańtar jalpyulttyq aza tutý kúni dep jarıalandy.
Aqtóbedegi terakt
2016 jylǵy 5 maýsymda sodyrlar toby Aqtóbedegi 2 qarý-jaraq dúkenine jáne áskerı bólimge qarýly shabýyldar jasady. Terrorshylar qolynan 8 adam mert boldy, onyń úsheýi – áskerı qyzmetshiler edi.
Antıterrorıstik operasıa barysynda arnaıy jasaq jaýyngerleri 18 qylmyskerdi jer jastandyrdy.
Aqtóbedegi terorıstik akti kesirinen áskerılerdiń jáne turǵyndardyń qaza bolýyna baılanysty sol kezdegi Prezıdent 2016 jylǵy 9 maýsymdy ulttyq aza tutý kúni dep belgileý týraly ókim shyǵardy.
Bek Air ushaǵynyń apaty
2019 jylǵy 27 jeltoqsanda Bek Air áýe kompanıasynyń Almatydan Nur-Sultan (qazirgi Astana) baǵytyna ushyp shyqqan Fokker-100 ushaǵy 07:22-de jerden kóterilip, ushyp kete almaı, bıiktigin joǵaltqan kúıi beton dýaldy qıratyp, turǵyn úıge soǵyldy. Ushaq ishinde 93 jolaýshy jáne 5 ekıpaj múshesi bolǵan. Apat saldarynan 15 adam óldi, sonyń ishinde ekıpaj komandıri de qaza tapty. Keıin ekinshi ushqysh ta qaıtys boldy.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev 2019 jylǵy 28 jeltoqsandy Almaty oblysyndaǵy Talǵar aýdanynda jolaýshylar ushaǵynyń apatynan bolǵan adamdar ólimine baılanysty jalpyulttyq aza tutý kúni dep jarıalady.
Aqyr sońynda Bek Eır áýe kompanıasynyń lısenzıasy qaıtaryp alynyp, jabylyp tyndy. Eshqandaı ǵımarat turǵyzýǵa bolmaıtyn aımaqta kotejdiń salynýyna ruqsat etkeni úshin usaq sheneýnikter ǵana jaýapqa tartyldy. Almaty oblysynyń Talǵar aýdanynyń jer qatynastary bóliminiń burynǵy basshysy Rýstam Turysbekov 4 jylǵa sottaldy. Aýdannyń jer qatynastary bóliminiń burynǵy basshysy Qaırat Altynbekuly 3 jylǵa abaqtyǵa qamaldy. Rıeltor Nuraıym Aldanysh 2 jylǵa bas bostandyǵynan aıryldy.
Prezıdent tapsyrmasymen qaýipsizdik talaptaryna sáıkestendirý úshin barlyq áýe kompanıalarynyń jumystary men avıasıalyq ınfraqurylym nysandary tekserilgen. Qorytyndysy belgisiz.
Koronavırýs qyrǵyny
Memleket basshysy Q.Toqaevtyń ókimimen 2020 jylǵy 13 shilde «Qazaqstan Respýblıkasynda koronavırýs indetinen qaıtys bolǵan azamattardy eske alý úshin jalpyulttyq aza tutý kúni» bolyp jarıalandy. Biraq ol kezde qazaqstandyqtar bul indettiń Qazaqstannyń jańa tarıhyndaǵy eń iri náýbetke aınalatynyn bilgen joq. Tipti sonda qansha adamǵa qatysty aza tutylyp otyrǵany da beımálim qaldy.
Jahandyq pandemıa 2020 jylǵy 11 naýryzda bastalǵan edi. Ol 1150 kúnge nemese 3 jyl 1 aı jáne 3 aptaǵa sozyldy. Tek 2023 jylǵy 5 mamyrda Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy COVID-19 pandemıasy aıaqtalǵanyn jarıa etti.
Búginde Qazaqstan Ortalyq Azıadaǵy (TMD aýmaǵynda Reseıden keıingi) pandemıadan eń kóp zardap shekken elge aınalǵany anyqtalyp otyr. Zamanaýı bir iri megapolıs turǵyndarynyń sanyndaı, 20 mıllıonǵa da jetpeıtin halqy bar Qazaqstanda koronavırýstan ǵana 13 848 adam mert boldy. 35 mıllıonǵa jýyq halyqqa ıe Ózbekstanda bul indetten 1 637 adam, Qyrǵyzstanda 2 991 adam, Tájikstanda 125 adam kóz jumdy.
Úkimet pandemıaǵa jalpy kólemi qansha júz mıllıard teńge el qarjysy shyǵyndalǵany týraly qorytyndy esep bermedi. Sarapshylar ol mıllıardtar tistegenniń aýzynda, ustaǵannyń qolynda ketýi múmkin dep tuspaldaıdy. Biraq koronakrızıske baǵyttalǵan qarajattarǵa qatysty jemqorlyǵy úshin birde bir bıik laýazymdy tulǵa isti bolǵan joq.
Jambyldaǵy jarylystar
Aradan bir jyl óte sala Jambyl oblysy Baızaq aýdanyndaǵy oq-dáriler qoımasyndaǵy órt pen jarylysqa baılanysty jalpyulttyq aza tutý kúni jarıalandy. Bul kún 2021 jyldyń 28 tamyzy bolatyn.
Jambyl oblysynyń Baızaq aýdanynda ornalasqan 28349 áskerı bólimdegi oq-dáriler qoımasyndaǵy órt 26 tamyzda bastaldy. Órt jáne sonyń saldarynan týyndaǵan jarylystar kesirinen 17 adam qaza tapty. 98 adam jaralandy. Onyń 49-y – órt sóndirýshiler. 1 adam iz-túzsiz ketti.
Oqıǵaǵa baılanysty Qorǵanys mınıstri Nurlan Ermekbaev 31 tamyzda óz erkimen otstavkaǵa ketti.
Prezıdent Jambyl oblysy Tótenshe jaǵdaılar departamentiniń Órt sóndirý jáne avarıalyq-qutqarý jumystary qyzmeti bastyǵynyń orynbasary, polkovnık, marqum Meıirjan Aımanovqa «Halyq Qaharmany» ataǵyn berdi. Órtti sóndirý kezinde opat bolǵan qutqarýshylardy ordendermen marapattady.
Qandy qańtar
Aradan tórt aı salyp qaraly kún taǵy jarıalandy. Bul joly Memleket basshysy 2022 jylǵy 8 qańtarda «Qazaqstan Respýblıkasynda jasalǵan terorıstik aktilerdiń saldarynan adamdardyń qaza bolýyna baılanysty 2022 jylǵy 10 qańtarda jalpyulttyq aza tutý jarıalansyn» degen ókim shyǵardy. Bul joly da qazaqstandyqtar naqty qansha qurbannyń arýaǵy úshin aza tutyp otyrǵandaryn bilmedi.
Bılik qaıǵyly qańtar oqıǵalary qurbandarynyń sanyn kóp keıin jarıalady. Bertinde ol san naqtylandy. 2023 jylǵy 5 qańtarda, tragedıanyń bir jyldyǵynda Bas prokýratýra Qazaqstandaǵy qańtar oqıǵalary, kontrterrorıstik operasıa kezinde jalpy sany 238 adam ólgenin, sonyń ishinde 67 adam ǵana «shabýyldaýshy» dep tanylǵanyn málimdedi.
Qaza tapqandardyń eń úlken kólemi Almatyda – 151 adam. Odan keıin Qyzylorda (26), Shymkent (20) jáne Taraz (17) qalalarynda.
Abaı oblysyndaǵy órt
Prezıdent Q.Toqaev keshe «Abaı oblysyndaǵy orman órtiniń saldarynan adamdardyń qazaǵa ushyraýyna baılanysty Qazaqstan Respýblıkasynda 2023 jylǵy 12 maýsymda jalpyulttyq aza tutý jarıalansyn» degen ókimge qol qoıdy.
Ereksheligi sol, osy joly alǵash ret Memleket basshysy bıliktiń salǵyrttyǵyn, úılesimsiz tirligin synaı kele, órtten kóz jumǵan ormanshylardyń týystarynan keshirim surady.
«Tilsiz jaý» saldarynan 14 adamnyń qaza tapqany anyqtaldy. Olardyń bári orman sharýashylyǵynyń qyzmetkerleri. Ekologıa mınıstrligi qaza tapqandardyń tizimin, fotosýretterin jarıalady.
Aza tutý kúni – qurban bolǵandardyń arýaǵyna taǵzym jáne adamgershiliktiń ulyq aktisi. Aza tutý kúni el bolyp egilip, ulttyq júnjýge emes, qaıta eldik pen azattyqqa tóngen qaýipke qarsy halyq pen bıliktiń birigýine, ortaq maqsatqa judyryqtaı jumylýyna yqpal etkeni abzal.