Baı mura!
Álemge áıgili qalamger Vıktor Gúgo «Erlik ónegeleri tarıhty nurlandyra túsedi jáne ol ónegeler - adamdardy alǵa jeteleıtin jaryǵy mol shamshyraqtardyń biri» depti. Sol sıqty halqymyzdyń tarıhy tereń. Biz ózimizdiń ótkenimizge zer salsaq, talaı tarıhatqa kýá bolamyz. Nátıjesinde "Qaıdan shyqtyq? Kimdermen týystyq baılanysymyz bar?" degen san salaly saýaldarǵa jaýap tabamyz. Tek taýyp qana qoımaı, kóptegen syrlarǵa qanyǵamyz. Kóne ǵun, saq, berisi túrkilik kezeńge tap bolamyz. Al Qazaq handyǵy óz aldyna bir shejire. Kóbine tarıhty aıtqanda, qazaq óziniń túrki jurtynan taraıtynyna kóz jetkize túsedi. Al sol shejireniń bir parasyn aǵytsańyz, arǵy jaǵy urshyq ıiri bolmas tarıhı jádiger dep aıtýǵa tolyq negiz bar.
Qazaq tarıhy týraly kezekti jazbamyzdy tereńdetip tarqatýdy jón sanaımyz. Bul rette tarıhshy, etnograf, jazýshy ári ǵalymdar oıyna súıene otyryp qarastyrǵandy abzal kóremiz. Óıtkeni olardy jazbalary qazaqtyń arǵy bergi shyǵý tegin, salt-sanasyn, túrki qaǵanatyn zerdeleýde taptyrmas shamshyraq bolady. Sondaı ilimdar qalamgerdiń biri Muhtar Muqanuly Maǵaýın edi. Tarıh zertteýshisiniń eńbekterin negizge alyp, birshama taldaý jasaǵan edik.
PAIYM MEN PARASAT
Maǵaýınniń túrkilik saryndar, memleketshildik, ony nyǵaıtý syndy taqyryptar astarly túrde jetkizilgen áńgimesi «Qumyrsqa qyryǵyn». Bunda tutas túrkilik, jalpyǵa ortaq qundy ıdeıalar qylań beredi.
Jańashyldyq, jańa kózqaras, buryn-sońdy kóptiń kókregine kele bermeıtin, oqıǵany basqa jaqtarmen ákelip beıneleý, meıilinshe astarlap, aıtaryn tuspaldap jetkizýde erekshelik tanyta alǵan. Qashanda bir sarynmen jazylǵan prozalar oqyrmandy jalyqtyrary málim. Qoǵam árdaıym qaınaý prosesinde bolyp, árqashan bir orynda tura bermeıdi. Bir kezderde tike, óz atynan baıandaǵan nemese keıipkerdi sóıletý arqyly jazylǵan shyǵarmalar búginde oqýshyny ózine baýramaýy bek múmkin. Sol sebepten, zamannan qalmaı, qaıta adamzatqa taǵylym taratatyn týyndy bolǵany abzal. Ol úshin qajetti tetikti bilý kerek. «Ádebıetimizdegi janýarlar, haıýanattar ómirin, jándikter tirshiligin sýretteıtin fılosofıalyq shyǵarmalardy qarastyrǵanda, kórnekti qalamger M.Maǵaýın shyǵarmalaryn erekshe baǵalaýǵa bolady».
Maǵaýın óziniń úıiniń janyndaǵy kúnde kóbimiz zer sala bermeıtin, tek jándik esebinde qaraıtyn kishkene tirshilik ıeleri týrasynda oı bastaıdy. Ádebıettegi áńgime janry jınaqy, oqyrman oqýyna jeńil biraq, aıtar oıy salmaqty.
Sonymen Maǵaýın úıdi satyp alarda egesinen qumyrsqanyń qyryq jyldan beri osynda meken etetinin, qumyrsqa arqasynda alma aǵashy tap-taza, shirik baspaǵanynyn aıtady. «Jazýdan bos ýaqytta, ıaǵnı tústen keshke deıin, baý ishinde, aǵash basyndaǵy ár túıirshikke, jańadan búr jarǵan butaqtarǵa qarap, taza aýamen tynystap júrem de qoıamyn. Nemese, tipti, kóbine-kóp, qumyrsqa ıleýin tazalap turam. Shynynda da ǵajaıyp jándikter. Myna bir ıleý – tutas bir áýlet nemese memleket. Erekshe tirshilik júıesi, baǵydan bekigen, buljymas zań-jarǵylary, basqarý rásimderi bar. Árıne, ózindik úlgi, bóten bir ólshemdegi qoǵamdyq qurylym».
Akademık S.Qırabaev: «Ár halyqtyń qalamgerleri óz ultynyń taǵdyryn, ómirin jazýǵa tyrysty. Ádebıet ulttyq kategorıa bolyp qalady», – deıdi. Rasynda, avtordyń sóz oralymdarynan, túrkilik ıdeıaǵa saıatyn tushshymdy oılardy, tereń maǵynaly paıymdardy ańǵarýǵa bolady. Mátindegi «memleket», «zań-jarǵylar», «qoǵamdyq qurylym» sıaqty sózder túrki jazbalaryndaǵy motıvterde de jıi qaıtalanady. Tarqatar bolsaq, memlekettiń tiregi – zań, al zańnyń tiregi – qoǵam. Túrkolog ǵalymdardyń pikirine súıensek, túpki mazmun osyǵan saıady.
Adam balasynyń damý tarıhynda rýlyq pen taıpalyq, odan shyǵyp erkindikke daralyqqa umtylý, taǵdyrdyń san-túrli súrleýine ushyraý, túbinde bir nátıjege jetýge umtylý zańdy qubylys. Barlyǵyn sanamalaı kele, túrki zamanyna deıin birneshe myń jyldar boıy halyqtar óz memleketin qurdy, ony bir mekennen ekinshi jaıǵa kóshirdi. Jańa memleketterdiń strýktýrasy oılasyp, belgili bir deńgeıde jasaldy. Biriniń artynan biri sónip, endigi bir jerde múlde basqa baǵyttaǵy dáýletter quryldy. «Memleket belgili bir aýmaqqa ıelik etip, sol jerdegi halyqtyń erkin damýyna múmkindik beretin, qoǵam tabıǵatynan týyndaıtyn ortaq isterdi atqarýǵa qajetti basqarýdyń joǵarǵy dárejede uıymdasqan júıesi, saıası bılik uıymy...». Sýretker osy turǵyda, adamzat balasy basqaratyn memlekettik júıeni, qumyrsqaǵa telip kórsete bilgen.
TÚBİ BİR – TÚRKİ
Túrkilik jazbalar eldiń bas ordasy jıi aıtylyp, sol jaıynda madaqtaý sózdermen áspetteledi. «Alty qanat aq orda», «elorda», «bas shahar» dep keletin saryndardy jıi baıqalady. Iaǵnı sakraldy uǵymmen parapar. Qasıetti, kıeli oryn, meken retinde maǵynalanady. M.Maǵaýınniń «Qumyrsqa-qyrǵyn» áńgimesinde endigi bir jıi kezdesetin saryn - ol ıleý.
Ileý – qumyrsqalar memleketiniń bas ordasy, berik uıytqysy ǵana emes, negizgi meken-turaǵy.
Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde orda sózine mynadaı anyqtama beripti: Orta ǵasyrlardaǵy kóshpeli elderdiń ulystyq, memlekettiń ataýy, ákimshilik saıası basqarý ortalyǵy, el bıleýshiler turaǵy.
Ordany qorǵaý, ony jaý qolyna bermeý, ol berilse, memleket qulaıtyny týrasynda eski jyrlarda únemi jyrlanǵan. Sondyqtan ony áspetteý tek memleket basqarýshylarynyń isi ǵana emes, tutas eldik borysh bolyp eseptelgen. Jándikterdiń ishinde qumyrsqa óziniń ortaq ıleýin eshkimge aldyrmaıdy, qulatyp, janshysańyz, barynsha qarsylasady, dene múshemizge órmelep, oılamaǵan sátte shaǵady. Jándik ekesh jándik te óz ordasyn qorǵaıdy, adam da solaı degendi tuspaldaǵan.
Orda barsha ısi túrkiniń tanymynda mynadaı qasıetterge ıe:
- Qutty meken;
- Qasıetti orta;
- Memlekettiń saıası-áleýmettik júregi;
- Sheshimder shyǵarylatyn jer;
- Negizgi áskerı ortalyq;
- El taǵdyryn aıqyndaıtyn astana.
Qumyrsqa joly adamzat balasynyń taǵdyryna uqsas. Qalamger qumyrsqalardyń arasyndaǵy ártúrli násildi aıtyp otyryp, olardyń da janjaldasatynyn, tipti olardyń qyrqysynyń sońy qandy qyrǵynǵa ulasatynyn aıtady. Tek tirshilikti kúıittep júrebermeı, qaıta myqtylyqty asyrý, álsizdik kórsetpeýge umtylatynyn jetkizgen.
Men qumyrsqa násiliniń eki áýlettiń tirshilik úshin kúresine qyzyqtaı qarap, tańyrqadym da qoıdym. Qońyrlar kóp edi. Ári zor, ári qaıratty, túptep kelgende jeńilmeýge tıis. ... Ózime ózim rıza bolyp, raqattanyp kúlip aldym. Jeti qat kóktiń tórindegi Aqsaqal jerdegi myna bizge qarap, dál osylaı masattanyp otyrǵan shyǵar. Keıbir kezderde ol Kisi... Kisi emes, Táńiri taǵalam ózi aralasyp ketetin tárizdi ǵoı. Máselen, meımananasy tasyǵan, endi búkil jer-jıhandy jalmap jeýdi oılaı bastaǵan túrik-musylman áýletine qarsy Aqsaq Temirdi shyǵarǵany sıaqty. Endi analar kúsh alyp tur. Árıne, bulaı jibermeıdi. Kezegi taqaý... Mine, myń san qumyrsqanyń meniń erkimde turǵany sıaqty.
Olaı bolmady meniń erkimde emes eken.
Teginde, astarlap aıtylyp turǵan aýyspaly maǵynany avtor áńgimede ózi jaýap qatyp tikeleı baǵytqa ótedi. Onyń Aqsaq Temirdi megzeýi jáne barsha túrki-musylmanǵa shektirgen azabyn sóılem arasyna qosqan. Bir qyrynan alǵanda, barsha eýrazıa dalasyna dańqy shyqqan Ámir Temirdiń áreketine ókinishti, óz baýyryna jany ashymady, týystas memleketterge múddeles bolmady degendi alǵa tartady. Bálkim, solaı da bolýy ǵajap emes, biraq buǵan tarıhı turǵyda baǵa áli kúnge berilgen joq.
Áńgimedegi oqıǵalarǵa zer salyp qarar bolsańyz, ondaǵy túrkilik saryndarǵa nazar aýdarasyz – bir. Ekinshiden, saıası taqyrypty, memlekettiń basyndaǵy ahýaldan habar alasyz.
Kóz aldymda júrip jatqan qumyrsqa qyrǵynyn óz basymnan ótken qan maıdandarmen shendestirdim. Qalqa men Legnısa... Qundyzshy men Terek... Vorskla men Tashkent... Joq. Qıratyp jeńdik. Oısyrap jeńildik. Taǵy da ústem shyqtyq. Qaıtkende de naqty bir nátıje boldy. Al mynaý... Katalaýn qyrǵyny eken. Kim jeńgeni belgisiz. Aqyr túbi eki jaq ta ońbaǵan. Qanǵa batqan. Túp tamyryna balta shabylǵan. Arada bes jyl ótpeı Rım qulady. On jyl ishinde Ǵun ordasy ydyrady. Sirá, jaratýshy ıem ekeýiniń de kúnin batyrǵysy kelgen. Al myna jaýynger qumyrsqalar arasyndaǵy aıaýsyz maıdan, aınalasy qyryq-elý sharshy metr jerdegi qumyrsqa qyrǵyndy adamzat tarıhyndaǵy betburys Katalaýn soǵysymen salystyrý tipti de orynsyz emes edi. Jeti qat kókten qaraǵanda, bizdiń adam balasynyń qurt-qumyrsqadan aıyrymy qansha? Qaıtkende de artyq emessiń. Múmkin, kem shyǵarsyń. Qurt-qumyrsqa myna sen sıaqty jer-álemdi búldirip jatqan joq qoı. Bar kúresi – tabıǵı tirshilik tóńireginde.
Túgel túrkiniń ımperıa quryp, ózderiniń ejelgi atamekenderin qaıtaryp, ony qaıta qalpyna keltirý, bir kezderi ózderi ýysynan jiberip alǵan, ata-babasynyń qonysy, qutty mekeni, bir kezderi jaıly orny bolǵan jerdi urpaqtary arada biraz ýaqyt ótkennen keıin qaıtaryp otyrǵan. Sol ulan-ǵaıyr atyrapty bılegen túrki jurty, bir sheti Rım patshalyǵyna deıin barǵan. Saq kezeńinen Ǵun memleketi, berisi túrki jurttarynyń Ortalyq Azıanyń kóptegen jerlerine ıelik etti. Qanshama zaýaldy zamattardy ótti. Osy aýmaqta mádenıetter almasýy, damýy boldy. Biraq ta túrkilik sıpaty, túrkilik boıaý ózektiligin saqtady. Buny túrkolog J.Beısenbaıuly: «Alǵashqy ǵasyrlarynan bastap, osy baıtaq aýmaqta soǵan deıingi talaı myńjyldyq boıy, ózara jalǵasyp, birin biri qunarlandyrý úderisterin bastan ótkerip kele jatqan arǵytúrkilik sıpatty mádenıetterdiń arheologıalyq, etnotektik, genologıalyq turǵydaǵy ortaq tini úzilgen joq» dep qýattaıdy.
Túrkilik saryndardyń eń negizgi jyrlanatyn taqyrybyn eki topqa bólip qarastyramyz. Ol:
- túrki jurtynyń aýyzbirshiligi;
- túrkiniń el bastaǵan bekteri, qaǵandary, handary, bıleri men batyrlarynyń erligi, ónegeli isterin úlgi etý.
Ádebıettiń muraty – adamdy pendeshiliktiń tot basýdan arashalaý. Ádebıettiń maqsaty - adam atty qupıanyń ishki-syrtqy álemin, pıǵyl-nıetin astastyra aıshyqtaý, ashý. Adam atty nebir keremetińe shań aldyryp, shasha qaqtyrmas ǵajaıyptyń qupıasy, qulpy kóp. Sonyń bárine kilt tabý... Jazýshy ataýlynyń sol kiltti tapsam dep talpynbaıtyny kemde-kem» dep jazady ǵalym Q.Mádibaeva. Eger jazýshy ulttyq tarıhqa meńzep, tek tarıhı oqıǵalardy astastyryp beınelep, ony janýarlar arqyly beınelegisi kelse, mindetti túrde sarynǵa júginedi. Odan aınalyp, basqasha qyrlar arqyly týyndy shyǵarý shalalyqty bildirer edi. Sondyqtan árbir qalam ustaǵan jannyń zerdesi sol etnos, ult nemese halyqtyń tarıhyna tereń boılaǵan jón. Sonda ǵana myqty shyǵarma ómirge keledi.
Endi bunyń ekinshi jaǵy da bar. Áýeli shyǵarma jazbastan buryn sújet jelisinde jıi qaıtalanatyn, shyǵarmaǵa kórkemdik qasıet, shyraı beretin detaldardy bilip alǵany abzal. Kóbine atalǵan detaldardy alystan emes, tarıhı genzısten qarastyrsa, durys bolmaq. Sol úshin avtorǵa kómekshi qural saryndar bolmaq. Bizdińshe, M.Maǵaýın - túrkilik saryndardy keremet úılestirýshi arhıtektor.
- Ol, birinshiden, sújettiń kompozısıasyn jazarda motıvterdiń alar ornyn, rettik qoldanysyn jete meńgergen.
- Ekinshiden, oqıǵalar tizbegine únemi túrkilik saryndardy sátti engizgen.
Shyǵarmada túrkilik saryndardy qoldanýda meıilinshe, saqtyq, dáldik qajet. Kishi kólemdi janrda motıvter arqyly ulan-ǵaıyr atyrapty, baıtaq dalany, adamzat balasynyń rýhanı jan álemin, harakteri men etıkasyn, ásemdigi men estetıkasyn, bitim-bolmysyn, is-qareketin, túrli psıhologıalyq jaǵdaılardy, keıipkerdiń qandaı da bir áleýmettik topqa jatatynyn jáne boıyndaǵy izgilik qyrlaryn, sol arqyly dúıim jurttyń, barsha eldiń, tutas memlekettiń, dáýirdiń aqıqatyn shaǵyn dúnıege syıdyryp, beıneleý kerek. Óıtkeni, burynǵy dástúrge ıek artý, astastyryp sýretteý quraldarynyń tarıhı sabaqtastyǵy, motıvtiń proza janrynda kezdesýi, onyń tabıǵı dınamıkasyna áser beredi. Qazaq shyǵarlarynda túrkilik saryndarydyń kezdesý dınamıkasy kúrdeli.
Ulttyq sana - ulttyq bolmystyń negizi. Árbir halyqtyń júrip ótken joly, bitimi, shejiresi tól obektıvti zańdary nátıjesinde qaryshtap damıdy. Sonymen qatar qalamger aldynda árdaıym tyń taraptan tanylyp, kórinip otyrady. Dúnıeniń jetilýiniń osyndaı obektıvti baǵdary, jańasha aspektileri bunyń kórinisin bederleýge saı keletin elementter men pishindi talap qylady.
Aqyry, kún besinnen ótkende bári de bitti. Úsh kún boıy urys dalasy typ-tıpyl boldy. Eki jaq ta túgel qyrylyp taýsyldy. Typyrlaǵan, búktele shıyrshyq atqan, endi qaıtyp qatarǵa qosylmas jaralylar bolmasa, tiri qalǵan bir qumyrsqa kórmedim.
Qalamger qan-keski urystardy shyǵarmada beınelep otyrǵan. Sol arqyly túrki balasynyń tynyshsyz, at ústinde ótken ǵumyryn, shymaldardyń qyrǵyny nátıjesinde jetkizgen. Túrkilik saryndardyń oqtyn-oqtyn kezdesetini shyǵarma boıyna áser beretinin mátinge qarap ańdaımyz. Mundaǵy soǵys tek qurt-qumyrsqanyń ara-qatynasyndaǵy urys emes. Bir qaraǵanda, jaı solaı da kórine salýy múmkin. Degenmen tarıhı shyǵarmalardy oqyp, jadyna keshegi ótken maıdannyń, ondaǵy aýyr shaıqas dalasynyń qanǵa bókken, azat kúndi ańsap, óz Otanyn syrtqy dushpannan qorǵaǵan batyr babalardyń erligi eske oralady. Olardyń aýyl, aımaq, dúıim eldi bastap, shahıd keshý, kózsiz batyrlyqqa barý syndy is-áreketteri osy janýarlar jaıyndaǵy shaǵyn ǵana áńgime janryna sıyp ketken. Kólemi yqsham, bir demmen oqyp shyǵýǵa jeńil kóringenimen, munda jalpy túrki deıtin alyp báıterektiń, ondaǵy ómir súrgen halyqtardyń ór rýhy, qaıtpas qaısarlyǵy, atadan balaǵa mıras, bolǵan kıeli jerdi qasyqqany qalǵansha qorǵaýǵa baryn salatynyn avtor jete sezingen. Sol maqsatta ony tikeleı jazbaı, kúndelikti naýzar sala bermeıtin jándikterdiń basyndaǵy oqıǵasyna telip sýrettegen. Sýretteýde jazýshy tarapynan úlken, aýyspaly maǵyna, tushshymdy paıym, parasatty dúnıe bar.
«Qumyrsqa-qyrǵyn» áńgimesi týraly onyń astarynda túrkilik saryn, qala berdi ulttyq qundylyq, áli eshbirimiz tuspaldaı bermeıtin ashshy shyndyq jatyr. Osynda qozǵalmaǵan taqyryp, aıtylmaǵan ańyz az. Múmkin, KSRO zamanda týar bolsa, qalamgerge taǵylar aıyp aıtýdyń ózi qıyn. Bul jaıynda T.Jurtbaı: «Eger bul áńgime keńes kezinde jazylsa, onda Muhtar Maǵaýın tiri klasık emes, naǵyz alashshyl ultshyl, býrjýazıashyl dıssıdent atanar edi» dep baǵa beripti.
Bul shyǵarmada «táńir quty», «meleketshildik», «buqara men ásker» syndy túrkilik saryndardyń astaryndaǵy tereń ıdeıalar jatyr. Jalpy irgeles turatyn ejelden kórshi kóne qytaı fılosofıasynda «ómir – qudaıdyń syılyǵy» jáne álem eki qarama-qaıshy kosmostyq kúshterdiń – nárse aq pen qaradan, jaryq pen qarańǵylyqtyń soqtyǵysýy saldarynan árqashan ózgeriske túsip otyrady dep sanaıdy. Qytaı ǵulamasy Konfýsıı, máńgi myzǵymaıtyn, áleýmettik tártiptiń modelin quraýdy maqsat etti. Kýn Fý Szy: «patshasy ádil ári ádiletti, áskeri batyl ári shyn berilgen, sharýalary adal da eńbekqor, áıelderi názik te adal, jeri qunaly ári baı patshalyqty» arman etken eken. Rasynda, túrki babalardyń da armany osyndaı myqty qýatty, barlyq jaǵynan bekingen el qurý bolatyn. M.Maǵaýın túrkilik saryndardyń túpki mazmunyn, astaryn sezingen, keltirilgen maqsattardy tuspaldap, ári ony áserlendire túsken.
TOPTAÝ
Qoryta túıin shyǵarǵanda oıǵa áýelgi keler oı bireý – baı shejire. Endeshe osynshama jaýhar rýhanı jádigerleri bar el bolashaqqa nyq qadam basa alady dep qadap aıta alamyz. Ol úshin bizderge eń aldymen keregi - birlik. Sondaı-aq sol tarıhty jańǵyrtatyn bilimdi urpaq qajet degimiz keledi. Al qazaq jurtynda osy atalǵandardyń barlyǵy kezdesedi ári bar demekpiz. Elimiz órkendep, qulashyn keńge jaıa bergeı!