Áleýmettik jeli damyǵaly qazir basqanyń jeke avtorlyq týyndysyn ıemdený, zańsyz menshiktep, qoldaný jıi kezdesedi. Avtorlyq quqyqtyń buzylatyn kezi kóp. Ásirese, saıttar men messendjerlerdegi mátinderdi esh ózgertpesten, kóshirip jazady. Sýretter men mýzykalyq týyndylardy, kıim-keshekterdiń avtorlyq úlgilerin urlaıtyndardyń kóbeıgenin estip júrmiz.
Arnaıy anyqtaıtyn aqyly onlaın qyzmetter bar. Onyń kómegimen plagıatty anyqtaı alady. Mátinder men basqa da avtorlyq quqyqpen qorǵalǵan týyndylardyń túpnusqasyn avtoryn kórsetpeı, óz atynan jarıalaıtyndardan góri, iz jasyryp, urlanǵanyn bildirtpeý úshin túrli ádis-tásilder qoldaný kóp kezdesedi. Máselen, bir sózdi soǵan maǵynaly basqa sózben almastyrý, naqty avtoryn, derekkózdi kórsetpeý, t.b. degen sıaqty.
Mamandardyń aıtýynsha, mundaı áreketterden soń avtorlyq quqyqty dáleldeý qıynǵa túsedi. Dáleldengen jaǵdaıda zań aldyndaǵy jaýaptan jaltara almaıdy.
1996 jyly maýsymda qabyldanǵan "Avtorlyq quqyq týraly" zań quqyqty avtordyń jeke múliktik emes jáne múliktik quqyqtary retinde anyqtaıdy. Al 2015 jyly avtorlyq quqyq pen sabaqtas quqyqtardy buzý qylmystyq quqyqbuzýshylyq sanatyna aýystyryldy.
El zańynda avtorlyq quqyq sanatyna ne kiredi, jaza qandaı? Suraqtardy zańger mamannan surap kórgen edik.
Laýra SERİKQAZYQYZY, zańger: Sotqa júginetinder joqtyń qasy
Ár adamnyń oı-órisi men is-áreketiniń óz baǵasy bar. Árkim óz oılap tapqan múliktik quqyqtaryn, bilim, ádebıet, óner shyǵarmalaryn jáne odan basqa oılap tapqan týyndylaryn zańdy túrde qorǵaýǵa quqyly ekenin esten shyǵarmaǵan jón. Ol Qazaqstan Respýblıkasynyń «Avtorlyq quqyq jáne sabaqtas quqyqtar týraly» zańymen qorǵalady. Ádebı, dramalyq, mýzykalyq senarı, ǵylym, óner týyndylar, tipti mátini joq áýender, t.b shyǵarmashylyq eńbektiń týyndylary avtorlyq quqyqqa jatady.
Muny dáleldeý qıyn
Mundaı zańsyzdyqtar jıi kezdesetinine qaramastan, avtorlyq quqyq qorǵaý boıynsha sotta qaralatyn ister joqqa teń desek, artyq aıtqandyq bolmas. Byltyr 2022 jyly osy baǵytta bir ǵana is qaralǵan. Zalaldy óteýdiń nemese kiristi óndirip alýdyń ótemaqy mólsherin sot aıqyndaıdy. Ol 100 aılyq eseptik kórsetkishten 15 000 aılyq eseptik kórsetkishke deıingi somada. Sot shyǵyndary ótemaqydan kóp shyǵady jáne avtorlyq quqyq buzylǵanyn dáleldeý óte qıyn bolǵandyqtan, jeke jáne zańdy tulǵalar sotqa júginý tıimdi dep oılamaıdy. Qarapaıym tilmen aıtar bolsaq, qolyn bir siltep, júre beredi. Mán bermeı jatady.
Ekinshiden, bizde avtorlyq quqyqty tirkeý zańmen mindettelmegen, biraq ıntellektýaldy menshikti QR Ádilet mınıstrliginde tirkegen jón. Óıtkeni, keıin quqyǵy buzylǵany týraly dáledeý qıynǵa soǵady. Atalmysh jeke menshikti quqyq avtordyń ómiriniń sońyna deıin beriledi jáne qaıtys bolǵannan keıin de 70 jyl saqtalady. Sodan keıin muragerlerine beriledi. Eger muragerleri bolmasa, jalpylama múlikke aınalady.
Búgingi tańda kóbine ınternet jelisinde júktelgen fotosýretterdiń avtorlyq quqyǵy buzylýda. Bul túsinikti. Biz áleýmettik jeliler dáýirindemiz. Instagram qosymshasy jeliler arasynda eń tanymaly, ıaǵnı 1 mıllıardtan asa qoldanylýshylardan mólshermen alǵanda 50 mıllıard fotosýret júktelgen. www.datareportal.com saıtynyń málimeti boıynsha, Qazaqstan álemde Instagram qosymshasyn qoldanýshylar arasynda 17-orynda tur. Osy statısıkaǵa qarap-aq, ekiniń biri avtorlyq quqyqbuzylýshylyqqa soqtyǵysatyny sózsiz. Eger jeli qoldanýshysy basqa bireýdiń sýretin nemese týyndylary men mátinderin qoldanǵysy kelse, tek avtordyń kelisimin alyp, avtordyń aty-jónin belgilep qoıǵany abzal. Sonymen qosa, aıta ketetin jáıt, eger belgili bir tulǵa fotosessıa jasap, sýretke tússe, avtorlyq quqyq fotografqa tıesili bolady. Daý-damaıǵa jol bermes úshin aldyn ala fotografpen kelisimshart jasasqany durys.
Oqyrmanǵa qulaqqaǵys...
*Eger siz óz sýretińizdi nemese týyndyńyzdy basqa bireýdiń zańsyz jarıalaǵanyn kórip qalsańyz, birinshiden, sol adamǵa habarlasyp, alyp tastaýyn ótinińiz. Eger ol ótinishińizdi oryndamasa, áleýmettik jeli qosymshasynyń tehnıkalyq qoldaýyna habarlasyp, avtorlyq quqyǵyńyzdyń buzylǵany týraly aıtyńyz. Tehnıkalyq qoldaý ózi-aq quqyq buzýshylyqpen jarıalanǵan materıaldy alyp tastaıdy nemese paraqshasyn bekitip tastaıdy. Sondaı-aq, quqyq qorǵaýshyǵa jáne avtorlyq quqyq qorǵaýmen qosa ótemaqy óndirip alý úshin sotqa júgine alasyz.
Jańa zań qajet
Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq Kodeksine sáıkes, avtorlyq quqyq buzýshy 80 eseptik kórsetkishke deıingi mólsherde aıyppul salýǵa ne sol mólsherde túzeý jumystaryna ne 80 saǵatqa deıingi merzimge qoǵamdyq jumystarǵa tartýǵa jazalanady. Dál sol is-áreketter, eger olar aıtarlyqtaı mólsherde jasalsa nemese aıtarlyqtaı zalal ne avtordyń nemese ózge quqyq ıelenýshiniń quqyqtaryna nemese zańdy múddelerine eleýli zıan keltirse ne birneshe ret jasalsa, 160 aılyq eseptik kórsetkishke deıingi mólsherde aıyppul salýǵa ne sol mólsherde túzeý jumystaryna ne 160 saǵatqa deıingi merzimge qoǵamdyq jumystarǵa tartýǵa ne 40 táýlikke deıingi merzimge qamaqqa alýǵa jazalanady.
Maman retinde aıtarym, «Avtorlyq quqyq jáne sabaqtas quqyqtar týraly» zań eskirgen dep oılaımyn. Óıtkeni, bul zań 90-jyldarǵa arnalǵan. Zamanaýı áleýmettik jelilerdegi avtorlyq quqyqbuzýshylyq rettelmegen.
*Kerek derek
Avtorlyq quqyqqa sanalmaıtyndar:
- 1) resmı qujattar (zańdar, sot sheshimderi, zań ákimshilik, sot sıpatyndaǵy jáne dıplomatıalyq sıpattaǵy ózge de mátinder), sondaı-aq olardyń resmı aýdarmalary;
- 2) memlekettik nyshandar men belgiler (jalaýlar, eltańbalar, ordender, aqsha belgileri jáne ózge de memlekettik nyshandar men belgiler);
- 3) halyq shyǵarmashylyǵy týyndylary;
- 4) oqıǵalar men faktiler týraly aqparattyq sıpattaǵy habarlar.