Artyq salmaq pen semizdik: jahandyq jáne qazaqstandyq ahýal
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń derekterine súıensek, sońǵy 36 jylda semizdikke shaldyqqan adamdardyń sany eki ese artqan. Búginde álem halqynyń 15–36%-y artyq salmaqqa baılanysty túrli densaýlyq problemalaryn bastan ótkerip otyr.
Jahandyq deńgeıde árbir tórtinshi adam artyq salmaqtan zardap shegedi. Bul kórsetkish ár on jyl saıyn 10%-ǵa ósip keledi, jáne Qazaqstan da bul úrdisten tys emes.
Qazaqstandaǵy jaǵdaı
Qazaq taǵamtaný akademıasynyń zertteýine sáıkes, 15 jastan asqan eresekter arasynda artyq salmaq pen semizdikke shaldyqqandar:
• áıelderde – 29,7% artyq salmaq, 25,8% semizdik
• erlerde – 33,9% artyq salmaq, 15,3% semizdik
Iaǵnı, eldegi eresek halyqtyń jartysynan kóbi (áıelderdiń 55,5%-y, erlerdiń 49,2%-y) bul máselemen betpe-bet kelip otyr.
Balalar arasynda (6–9 jas):
• artyq salmaq 20,6% baladan anyqtalǵan
• uldar arasynda – 23,6%, qyzdar arasynda – 17,6%
• qala balalary arasynda semizdik deńgeıi joǵaryraq (23,1%), aýylda – 17,5%
Bul – az qozǵalý men shamadan tys tamaqtaný artyq salmaqtyń negizgi sebepteriniń biri ekenin kórsetedi.
Profesor, profılaktıkalyq medısına mamany Tatána Slajnevanyń sózinshe, qozǵalystyń azdyǵy, durys tamaqtanbaý (tátti, tuzdy, maıly taǵamdar, keshki asqa shamadan tys tamaq ishý), psıhogendik artyq tamaqtaný, uıqynyń buzylýy, gormondyq buzylystar, fızıologıalyq jaǵdaılar (júktilik, laktasıa, menopaýza) sıaqty foktorlar adamnyń shamadan tys semirýine ákeletin negizgi faktorlar.
Artyq salmaqtan arylý nemese semizdikti jeńý múmkin be?
Bul - tutyný ǵasyry. Kıim-keshek, basqa zattar bar, adamdar tamaqty da talǵamaı shamadan tys kóp tutynatyn bolǵan. Qazir qarny ashyqqannan úzilip ketýge shaq qalǵansha ashyǵyp ketetindeı zaman emes. Tamaq jasaýǵa erinseńiz, siz úshin daıyn ónimder jetkilikti, fast-fýd taǵamdary da taıaq tastam jerde. Ara-tura bolmasa, únemi bulaı tamaqtanýdy ádetke aınaldyrý sońy artyq salmaqqa aparady.
Artyq salmaqty shekten tys qosyp alǵan jandar úshin onymen kúresý ońaıǵa soǵa qoımaıdy. Deıturǵanmen, ózin qolǵa alyp, nápsini tejeı alǵan jandar da bar.
Artyq salmaǵy bar Oljas Turap esimdi keıipkerimizdiń jasy qazir 24-te. Ol jarty jyldan beri artyq salmaqpen alysyp keledi. Nátıje de joq emes. Bastapqyda salmaǵy 164-ke deıin jetken ol qazir 112 kelige deıin túsirgen. Bul nátıjege ol úsh aı ishinde qol jetkizgen.
Artyq salmaq qosyp alýǵa ıtermeleıtin jaǵymsyz ádetterdiń biri – kúızeliske túsý, ýaıymdaý. Ákesiniń qazasynan keıin, ýaıymǵa túsken Oljas óziniń qalaı artyq salmaq qosyp alǵanyn baıqamaǵan. Keıinnen kıimderi syımaı, dem alysynda aýyrlyq sezingen ol ómirin ózgertýge bel baılap, durys tamaqtaný, jattyǵýdy engizgen.
«Dıetologqa júginbeı-aq, belgili bir rejımmen júrse, ıaǵnı qýyrylǵan, tuzdy tamaqtan, táttiden bas tartyp, un ónimderin de shektegen kezde artyq salmaqty alyp tastaýǵa bolady. Bastysy, kúnine 2-3 saǵat úzdiksiz jattyǵýdy qosý kerek», - deıdi ol.
Artyq salmaqpen kúrestiń taǵy bir shynaıy oqıǵasyn almatylyq keıipker Serik Turjanov baıandap berdi. Ol búginde zeınet jasyndaǵy belsendi adam.
Sýret: Serik Turjanovtyń jeke paraqshasynan
«Bir kezderi ózimdi óte nashar sezinetinmin: salmaǵym 170 keli, al qan qysymym 220/180-ge deıin kóterildi. Oǵan qosa omyrtqamda jaryq boldy. Sóıtip bir jyl úsh aı boıy tósek tartyp jattym. Sol kezde jubaıym: «Basqa jol izdeý kerek. Jata berýge bolmaıdy» dedi. Ol kezde ómirim tamaq iship, jatýmen ǵana shektelip qalǵan edi. Qajettilik týǵanda ǵana qozǵalyp, qalǵan ýaqytta múlde qımyldamaıtynmyn. Bul – naǵyz qorlyq. Qozǵala almaıtyn, áreketsiz kúıdegi adam ózin múgedek sıaqty sezinedi», - dep bastady áńgimesin Serik aǵa.
Serik Turjanov artyq salmaqpen kúreste jalǵyz jol – keshendi tásil ekenin aıtady.
85 keli salmaq tastaǵan Serik myrzanyń aıtýynsha, salmaq túnde, uıqy kezinde ketedi eken.
Adamnyń artyq salmaq jınaı kele semirip ketýiniń sebepteri kelesideı:
• artyq tamaq, joǵary kalorıaly taǵamdar
• gormonaldy tepe-teńdiktiń buzylýy
• uıqy rejıminiń saqtalmaýy
• sozylmaly stress (kortızol artady)
• jıi tamaqtaný, ásirese kómirsýǵa baı taǵamdar
Uıqynyń da óz ýaqyty bolýy mańyzdy. Mysaly, rapten gormony – uıqy kezinde maıdyń ydyraýyna áser etedi. Al eger adam kesh uıyqtasa, ol gormon jumys istemeıdi. Kerisinshe, kortızol artyp, maı jınala beredi.
Ózin ózgertý úshin kelesi Serik Turjanov durys ádetterdi qalyptastyra bastaǵan. Olar: kún tártibi; sý ishý rejımi; fızıkalyq belsendilik tártibi; oılaý júıesi men psıhologıa; tamaqtaný mádenıeti
Tamaqty durys uıymdastyrsa, adamnyń ádeti de ózgeredi. Keshki ýaqytta tamaqtaný ádeti – kóp aýrýdyń sebebi. Artyq kómirsýlardyń bári salmaqtyń jınalýyna áser etedi.
Búginde salmaq tastaýdan nátıje kórsetken Serik Turjanov salaýatty ómir saltyn nasıhattap júrgen belsendi jan. Qazir onyń densaýlyǵyn retteýdi qolǵa alǵan, jalpy belsendi qozǵalysty serik etken adamdardan jınalǵan klýby bar. Klýbta 125-ten astam turaqty múshe bar. Osy kezge deıin jalpy 800-ge jýyq adam kelip, jaqsy nátıjege qol jetkizgen.
«Nátıje kerek adam qalady, qalǵanyn biz alyp qalmaımyz. Maqsatymyz – ómirimizdiń qalǵan bóligin sapaly ótkizý», - deıdi Serik myrza.
Serik Turjanov "aýrý – astan" ekenine kózi jetkenin aıtady. Ol úshin kúndelikti qoldanyp júrgen tamaqtyń paıdalysyn, ekologıalyq turǵyda zıansyzyn tutyný kerek deıdi.
«Kóp adam sýdy ishpeıdi, onyń ornyna tátti sýsyn iship júr. Bul – shyn máninde ólimge aparatyn jol. Qazir ınsýlt, ınfarkt sekildi oqys jaǵdaılar jas adamdar arasynda jıilep ketti», - deıdi ol.
Al bunyń bári bir-aq jolmen sheshiledi – profılaktıka, ıaǵnı aldyn alý arqyly dep qorytty Serik Turjanov.
Artyq salmaq – bul tek syrt kelbetke qatysty másele emes. Ol júrek-qantamyr júıesi, tirek-qımyl apparaty, endokrındik júıe sekildi adam aǵzasynyń mańyzdy bólikterine salmaq salyp, kóptegen sozylmaly dertterdiń damýyna ákeledi. Bul – búgingi kúnniń eń ózekti qoǵamdyq densaýlyq problemalarynyń biri.
Serik Turjanov pen Oljas Turap sekildi keıipkerlerdiń oqıǵasy – artyq salmaqpen kúreste jeńiske jetýge bolatynyn dáleldeıdi. Alaıda bul ońaı jol emes. Bul – tártip pen tabandylyqty, ádetti ózgertý men jańa ómir saltyna beıimdelýdi talap etetin kúrdeli, biraq múmkin jol.
Bul máseleni sheshý tek árkimniń jeke erik-jigerine ǵana emes, qoǵamdyq deńgeıde de aldyn alý sharalaryn júrgizýge baılanysty. Salaýatty ult qalyptastyrý úshin aǵartýshylyq, profılaktıka jáne qoljetimdi ınfraqurylym asa qajet.
Sebebi ómir – ótkenimiz emes, alda ne kútip turǵany. Sol bolashaq sapaly ári uzaq bolsyn desek, búgin áreket etý kerek.