Bıyl Semeı ıadrolyq polıgonynyń jabylǵanyna – 30 jyl. Qazaq jerinde atom bombalaryn synaqtan ótkizýge tosqaýyl qoıýda «Nevada– Semeı» qozǵalysynyń tarıhı mańyzy ólsheýsiz ekeni belgili. Táýelsizdik qarsańynda búgin bizge osy qozǵalystyń basynda bolǵan, ózindik úlesin qosqan mádenıettanýshy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Murat Áýezov «Nevada–Semeı» qozǵalysynyń qalaı paıda bolǵany týraly sóz qozǵady.
Mádenıettanýshy, QR eńbek sińirgen qaıratkeri «Nevada–Semeı» qozǵalysy, shyn máninde, qazaqstandyq azamattyq qoǵamnyń eń qýatty qozǵalysy ekenin aıtady. Áserli nátıjeler tartý etken, jigerlendiretin oqıǵa egemen Qazaqstandy qurý jolyndaǵy senimdi qadam boldy.
Maǵan basynan bastap «Nevada–Semeı» qozǵalysyna qatysý baqyty buıyrdy. Jazýshylar odaǵynda ótken keremet kesh esimde. Jınalys májilis zalynda bastalyp, jalǵasy kóshede ótken bolatyn. Sol ýaqytta Oljas Súleımenov halyq aldynda tamasha sóılep edi, – deıdi Murat Áýezov.
Qazaqstan Jazýshylar odaǵy ǵımaraty aldynda ótken jurtshylyq jınalysynda Oljas Súleımenov Qazaqstandaǵy ıadrolyq qarýdy synaýdy toqtatý qajettiligi týraly másele kóterdi. Osydan keıin Súleımenov esimi jarylystardy toqtatý jolyndaǵy kúrespen tyǵyz baılanysty boldy. Aqyndy halyq antıadrolyq qozǵalystyń kóshbasshysy jáne prezıdenti retinde qabyldady.
– Ol kezde men Jazýshylar odaǵynda jumys istedim. Bul ǵımarat maǵan óte jaqsy tanys bolatyn. Antıadrolyq jınalys 1973 jyly Jazýshylar odaǵynyń ǵımaratynda ótken taǵy bir jarqyn oqıǵany eske salyp otyr. Bul – Azıa men Afrıka jazýshylarynyń besinshi konferensıasy bolatyn. Jalpy, jurtshylyq aldynda aıtylǵan antıadrolyq bastama sıaqty, konferensıa bizdiń sanamyzdy otarsyzdandyrýǵa yqpal etti. Osy eki aıtýly oqıǵa da Uly azamattyqqa toly kezeńge saı keletin, – dep atap ótti Murat Áýezov.
Mádenıettanýshy bul oqıǵalardyń ekeýi de Qazaqstandaǵy oń ózgeristerdiń jarshysy bolǵanyn atap kórsetti. Ásirese, 1980 jyldardyń aıaǵynda transformasıanyń jaqyndyǵy erekshe seziletin. Oljas Súleımenovtiń jetekshiligimen qoldaý tapqan ıadrolyq qarýǵa qarsy kezdesýde aıtylǵan sózder halyqty shynaıy shabyttandyrdy. Jurt Qazaqstan Respýblıkasyn maqtan tuta bastady.
«Men ıadrolyq qarýǵa qarsy qozǵalystyń birinshi vıse-prezıdenti bolý qurmetine ıe boldym. Sonymen qatar, meniń jas kezimnen tanys dostarym da ıadrolyq qarýǵa qarsy bastamany qoldaýǵa jáne damytýǵa belsene qatysty. Mysaly, Marat Sembındi erekshe atap ótýge bolady. Olar oqıǵalardy shynaıy azamattyqpen túsinetin rýhy myqty jandar edi. Olardyń «Nevada–Semeıge» qatysty usynǵan kóptegen qundy ıdeıalary oń nátıjege ákeldi», – dep jalǵastyrady mádenıettanýshy.
Oljas Súleımenov pen basqa da qoǵamdyq belsendilerdiń arqasynda bul qozǵalys adamdardyń sanasyna tez áser ete bastady.
Qozǵalysty ártúrli býyn, túrli etnostar men ártúrli mamandyqtaǵy qazaqstandyqtar qoldady. Olardyń ishinde ǵalymdar, Qaraǵandy kenshileri, joǵary oqý oryndarynyń profesorlary da boldy. Onyń ústine, tipti ıadrolyq ǵalymdar da synaqtardy toqtatý kerek degen ustanymdaryn aıtýdan qoryqpady, – dedi M.Áýezov.
Onyń aıtýynsha, kóp jaǵdaıda halyqtyń birligi úshin alǵysharttar jasaldy. Ol Qazaqstannyń Táýelsizdikke jetý jolyndaǵy úlken bastaýlardyń biri boldy. «Nevada–Semeı» qozǵalysy – bul naǵyz tarıhı oqıǵa deýge bolady. Murat Áýezov 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy barlyǵyn «ulttyq páterlerge» bólgen tusta bul úlken mańyzǵa ıe bolǵanyn aıtady:
«1989 jyly 28 aqpandaǵy kezdesý jastardy sherýge, jaǵdaıdy ózgertýge qadam jasaýǵa shaqyrdy. Bul optımızm kóp jaǵdaıda Oljas Súleımenovtiń jetekshiligimen júzege asty. Oljas Súleımenovtiń tulǵasynan jastar bostandyq týraly armandarynyń kórinisin kórdi, onyń is-áreketterinde Muhtar Áýezov, İlıas Esenberlın, Ánýar Álimjanovtyń umtylystarynyń úndestigi beılengen-di. Olar óz jerimen maqtana aldy, bul halyqtyń naǵyz uldary men qyzdaryna tán maqtanysh boldy», – deıdi mádenıettanýshy.
Murat Áýezov antıadrolyq qozǵalys ıdeıasymen birikkenderdiń arasynda ártúrli ult pen din ókilderi bar ekenin aıtady. Galına Kúzembaevanyń basshylyǵymen shtab keremet jumys istedi deýge bolady. Sol kezdegi kásipker Mıchalı Hýrın Murat Áýezovtiń AQSH-qa saparyn qarjylandyrýǵa kómektesken. Ol Amerıkaǵa antıadrolyq qozǵalystyń ókiletti ókili retinde baryp, qoǵam qaıratkerlerine, saıasatkerlerge, basqa memlekettiń progresıvti azamattyq belsendilerine qazaqstandyq bastama týraly málimdegen.
– Bizdiń ıdeıalardy amerıkalyqtar óte jaqsy qabyldady. Esimde, men Kalıfornıadan Nevadaǵa ketip bara jatqanda maǵan San-Fransıskodan qońyraý shalynyp, kezdesý usynyldy. Olar úlken páterde kezdesý uıymdastyrdy. Kóptegen adamdar jınaldy. Men olarǵa jattyǵý alańy jáne Nevada–Semeı tragedıasy týraly aıttym. Olar bizdiń ıdeıaǵa qyzyǵýshylyq bildirip, qoldaı jóneldi. Sodan kezdesý sońynda qol ustasyp án aıta bastadyq. Bul kezdesý meniń eń jarqyn estelikterimniń biri boldy, – dep jalǵastyrdy Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen qaıratkeri.
Murat Áýezov Amerıka Qurama Shtattaryna sapary kezinde doktor Bernard Loýnnan shaqyrý alǵan. Ol 1985 jyly «Álem dárigerleri ıadrolyq soǵystyń aldyn alý úshin» uıymynyń atynan Nobel syılyǵyn aldy. Olar kezdesip, odan ári ıadrolyq qarýǵa qarsy qoǵamdyq belsendiliktiń joldaryn belgiledi.
Kórnekti kardıolog ıadrolyq qarýǵa qarsy bastamany durys qabyldap jáne qazaqstandyq belsendilerge qoldaý bildirdi. Osylaısha Murat Áýezov sheteldik dárigermen dostyq kópirin quryp, jalyndy pikirles tapqan bolatyn. AQSH-taǵy saıahattan keıin endi sheteldik qonaqtar jaǵdaıdy óz kózimen kórý úshin Qazaqstanǵa, dálirek aıtqanda, Semeı oblysyna kelýleri kerek boldy
– 1990 jyldyń 6 tamyzynda polıgon mańyndaǵy Qaraýyl aýylynda úlken halyqaralyq aksıa ótkizgenimiz esimde. Onyń qoıýshy-rejısseri – marqum, jazýshy, horeograf Dúısenbek Naqypov. Senarı boıynsha biz aımaq turǵyndaryna qaıǵy men aýrý ákeletin «aıdahardy óltirý» úshin otqa tas laqtyrdyq.
Bul oqıǵa týraly habarlar búkil álemge taraldy, onyń ishinde Iýrıı Kýıdınniń áıgili fotosýretteri, Gúljan Erǵalıevanyń beınesújetteri de bar edi. Bul áreketterge halyqaralyq jýrnalısıkanyń kórnekti ókilderi, mysaly, Genrıh Borovık qatysty. Dál osy halyqaralyq oqıǵalardan keıin qozǵalys jáı ǵana dúnıejúzilik emes, is júzinde planetarlyq sıpatqa ıe boldy. Óıtkeni, osy qozǵalystan keıin búkil álemde ıadrolyq qarýdy synaýǵa moratorıı jarıalandy. Osy qozǵalystyń arqasynda áskerı adamdarmen, polıgondaǵy ıadroshylarmen kezdesýler múmkin boldy.
Áskerı adamdar ıadrolyq zarádtiń sońǵy synaǵy ótkizilgende jerasty jarylysynan shamamen 6 shaqyrym qashyqtyqta ǵana jumys isteýge ruqsat etti. Osy jerde áskerıler jarylystardyń qaýipti bolmaıtynyn aıtty. Jer búlk ete qaldy, sonymen bári bitkendeı. Áskerıler aıtqandaı emes, Murat Áýezov aıaq astyndaǵy jer aıyrylyp, qaqyrap bara jatqandaı bolǵanyn aıtady.
Bul jarylystar búkil aımaqtaǵy tirshilik ıelerine, jer astynan adamǵa deıin ólim ákeldi. Qozǵalys aıasynda biz polıgon basshylarymen, ıadrolyq ǵalymdarmen kezdesýler uıymdastyryp, o sy jarylys orny Abaı, Shákárim syndy ozyq oıly, biregeı tulǵalardyń týǵan jeri ekeninen habardar ma eken degen suraqtarǵa jaýap izdedik.
Mádenıettanýshynyń aıtýynsha, «Nevada–Semeı» qozǵalysy KSRO men AQSH-taǵy ıadrolyq synaqtardyń toqtatylýyna jáne ıadrolyq áleýettiń qysqarýyna yqpal etip qana qoımaı, Qazaqstannyń shet elderdegi naǵyz elshisi boldy. Qozǵalys kóshbasshylary Qazaqstandy, onyń mádenıetin, geografıasyn, halyqtyń salt-dástúrlerin álemge jarıa etti.
«Nevada–Semeı» qozǵalysy Qazaqstan táýelsizdigi tarıhyndaǵy mańyzdy oqıǵaǵa aınalǵanyna senimdimin. Oǵan tarıh jáne basqa da gýmanıtarlyq jáne qoǵamdyq ǵylymdar salasyndaǵy mamandardyń qyzyǵýshylyǵy odan ary jalǵasyp, urpaqtan-urpaqqa tarala bermek. Óıtkeni, onsyz HH ǵasyrda bolǵan oqıǵalardyń tolyq beınesin elestetý múmkin emes, – dep túıindedi Murat Áýezov.