Kibise jyl degen ne?
Ár tórt jyl saıyn keletin, aqpan 29 kúnge tolatyn, 366 kúnnen turatyn jyl. Táýliktiń shırek bólshegin ár jyl kúntizbesine qosyp aıtýǵa da, esepteýge de yńǵaısyz bolǵandyqtan, shırektiń tórt jylda bir táýliktik mezgil quraıtyny eseptelip, tórttiń aldyńǵy 365 táýlikten turatyn úsh jyly – jaı jyl, 366 táýlikten turatyn sońǵy jyly – Kibise atanǵan, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz.
Kibise jyly týǵan adamdar qandaı bolady?
Informbúro portaly usynǵan Qazaqstan Respýblıkasy Strategıalyq josparlaý jáne reformalar agenttigi Ulttyq statısıka búrosynyń aqparatyna saı, 1991 jyldan beri Qazaqstanda kibise kúni, ıaǵnı 29 aqpanda 5110 adam dúnıege kelgen. Olardyń 2707-si – er adamdar bolsa, 2403-i – áıelder.
29 aqpanda dúnıege kelgen adamdar tańdaýly, erekshe qabiletti, talantty bolady.
Kibisede neden saq bolǵan jón?
Kibise jylǵa qatysty qansha zaman ótse, halyq arasynda qalyptasqan túsinik te mol. Bir ókinishtisi, ómirdegi sátsiz jaǵdaılar, qaıǵyly oqıǵalardy osy kibisemen baılanystyryp jatatyndar da az emes. Máselen osydan 4 jyl burynǵy kibise – 2020 jyldy Time jýrnaly tarıhtaǵy eń soraqy jyl dep ataǵan. Onyń sebebi, búkil álemge indet bop taraǵan koronavırýs kúsheıe túsip, talaı jandy ajalynan buryn jalmaǵan jyl boldy.
Kibise jyl degen ataý qaıdan shyqty?
Kibise jyl ataýy latynnyń bissextus sózinen shyqqan. Maǵynasy «artyq kún» degendi bildiredi. Bizdiń dáýirimizdegi deıingi 45-jyly Iýlıı Sezardiń reformalaryna deıin bir jylǵy kúntizbege túzetýler engizilip, mezgil saıyn qosymsha aı qosylyp otyrǵan (Izraılde áli de solaı jasaıdy).
Bizdiń dáýirimizge deıingi 40-shy jyldary kúndelikti ómirde qoldanylyp kelgen Rım kúntizbesi Kúnge qarap eseptegende, úsh aıǵa alǵa ketip qaldy. Sodan keıin Iýlıı Sezar kún jylynyń uzaqtyǵy 365,25 kún bolatyn jańa kúntizbeni engizdi. Endi tórt jylda bir ret aqpan aıynda qosymsha kún paıda boldy, ıaǵnı álginde ǵana aıtqan bissextus.
Kúntizbede bul «naýryzǵa deıingi ekinshi altynshy kún» boldy, ıaǵnı ekinshi 23 aqpan — 29 Aqpan ol kezde bolmaǵan.
Rımdikter djýlıan kúntizbesin birden túsine qoımady. Sonymen, onyń jumysyna jaýapty dinı qyzmetkerler ár tórt jyl saıyn emes, úsh jyl saıyn aqpan aıyna qosymsha bir kún engizetin boldy. Djýlıan hronologıasy bizdiń dáýirimizdiń 8-shi jylynda bir retke keldi.
Ýaqyt óte kele latynnyń bissextus ózgerip, qazirgi kibise ataýyna ıe boldy.
Kibise jyldyń qajeti qandaı?
Bizge kúntizbe 365 kúnnen turatyny belgili, biraq bul mán boljammen alynǵan. Shyndyǵynda, Jer Kúndi 365 kúnde 5 saǵat 49 mınýtta tolyq aınalyp shyǵady - bul tropıkalyq jyl dep atalady.
Tórt jyl ishinde bul alty saǵatqtan jınalyp,bir kúndi quraıdy - eger siz ony kúntizbede eskermeseńiz, astronomıalyq jáne kúntizbelik jyl arasynda birtindep aıtarlyqtaı aıyrmashylyq paıda bolady, al Kúnniń qysqaryp baryp toqyraýy, kún men túnniń teńelýi sıaqty astronomıalyq oqıǵalardyń kúnderi qatty artqa jyljyp ketedi. Sol sebepti kúntizbede tórt jylda bir ret aqpannyń 29-y keledi, sáıkesinshe, kibise jyl da paıda bolady.
Aqpanǵa 29-shy kúndi qosý úshin jylyna qosymsha 5 saǵat 49 mınýtty 4-ke kóbeıtip, sodan keıin táýligine saǵat sany boıynsha 24-ke toltyrady. Osy jetpeı turǵan ár 11 mınýttan 128 jyl saıyn bir kún paıda bolady.
1582 jyly Rım papasy Grıgorıı XIII grıgorıan kúntizbesin engizgende, kibise jyldy esepteý erejesi ózgerdi. Osylaısha, bir ýaqytta 4 jáne 100-ge bólinetin, biraq 400-ge bólinbeıtin sandary bar kibise jyldar toqtap qaldy.
Qandaı jyldar kibise dep sanalady?
- 400-ge bólinetin.
- 100-ge bólinbeıtin, 1 pýnktte aıtylǵan jyldardan basqalary.
- 4-ke qaldyqsyz bólinetin.
Iaǵnı, eki nólmen aıaqtalatyn kez-kelgen jyl, mysaly, 1800 nemese 1900 jyldar kibise jylǵa sanalmaıdy.
Biraq eger jyl eki nólmen aıaqtalsa, sonymen birge, ony 400-ge bólýge bolatyn bolsa - bul kibise dep sanalady. Mysaly, 1600 jyl kibise jyl boldy, óıtkeni ol tolyǵymen 4-ke, 100-ge jáne 400-ge bólindi.
HHİ ǵasyrda tórtke eselengen barlyq jyldar kibise jyl bolady..
Bul erejedegi jalǵyz erekshelik - 2100 jyl kibise bolmaıdy. Bul san 4-ke jáne 100-ge qaldyqsyz bólinedi, biraq ony tolyǵymen 400-ge bólý múmkin emes. Soǵan qaramaı, 2100-den aıyrmashylyǵy, 2000 jyl kibise jyl boldy, óıtkeni onyń nómirin 400-ge bólýge bolady.
XXI ǵasyrdaǵy kibisi jyldar
HHİ ǵasyrdaǵy alǵashqy kibise jyl 2004 jyly boldy. Oǵan deıin HH ǵasyrdyń sońǵy jyly – ıaǵnı,2000 jyl kibise boldy. Osy ǵasyrǵa barlyǵy osyndaı 24 jyldan keledi.
Osy ǵasyrda bıylǵa deıin kibise qaı jyldarǵa keldi:
- 2004
- 2008
- 2012
- 2016
- 2020
Kelesi kibise jyl 2024 jylǵa keledi, kelesi 29-aqpan kúntizbede taǵy tórt jyldan keıin, 2028 jyly paıda bolady.
2100 jyl kibise 2096 jyldan keıin 4 jyldan keıin kelse de, onyń ózi kibise sanalmaıdy eken.
Kibise jyl nelikten ózge jyldarǵa qaraǵanda qaýip-qaterge toly sanalady?
Kóptegen elderde kibise jyl uzaq ýaqyt boıy sátsiz oqıǵalar jáne jaıttarmen baılanystyrylyp keldi. Mysaly, Fransıada mundaı jyldardy jemissiz dep ataıdy, al Italıa jurty bundaı jyldary balaly bolýdan qorqady — kibise jyly bosaný kezinde ananyń nemese balanyń ólimine ákelýi múmkin dep eseptelgen.
Kibise jyldary tarıhta shynymen kóptegen apattar men qıyn jaǵdaılar boldy: 1908 jyly Týngýs meteorıti jerge qulady, 1912 jyly Tıtanık batyp ketti, 1976 jyly Qytaıda 250 myńǵa jýyq adam qaza tapqan Tanshan jer silkinisi boldy. 2020 jyly koronavırýs pandemıa kúsheıe túsip, adamdardyń ómirin úreı men qorqynyshqa toltyrdy.
Biz de ótken jyldarda este qalǵan 2000-jyldan bergi kibise jyldarynda bolǵan oqıǵalarǵa kishigirim sholý jasaýdy jón kórdik:
2004 jyly
Ońtústik-shyǵys Azıada bolǵan sýnamı. 26 jeltoqsan kúni Rıhter shkalasy boıynsha qýaty 8,9 bal bolatyn jer silkinisi 11 eldiń jaǵalaýynda sýnamı turǵyzdy. Sanaýly mınýtta 500 myńnan astam adamdy sý shaıyp ketti. Epısentri Indonezıanyń Sýmatra aralynyń soltústik bóliginde tirkelgen tabıǵı apattyń naqty qansha adamnyń ómirin jalmaǵany sol kúıi anyqtalmaǵan.
Dollardyń kúıreýi. Jasyl aqsha sol jyly rekordtyq mınımýmǵa túsip qaldy. Esesine, munaı baǵasy buryn-sońdy bolmaǵan tarıhı belgige jetti.
Beslandaǵy oqıǵa. 1-3 qyrkúıek. Soltústik Osetıanyń Beslan qalasynda jańa oqý jylynyń bastalýyna oraı merekelik jıyn barysynda terrorıster mektepti basyp aldy. 1000 - nan astam adam kepilge alyndy, olardyń kópshiligi balalar. Muǵalimder, mektep oqýshylary jáne olardyń ata-analary mekteptiń sport zalyna qamalyp, úsh kún ustaldy. Esirtkige masaıǵan lańkester jylaǵan balalardy aıaýsyz atyp tastady. Beslandaǵy qandy oqıǵada 330 adam qaza boldy, olardyń 186-sy balalar edi.
22 sáýirde KHDR-da qytaı shekarasynan 50 shaqyrym jerde iri temirjol apaty oryn alyp, 3000-ǵa jýyq adam qaza tapty. Phenánnan (Phenan-Pýkto provınsıasy) soltústikke qaraı 50 km jerde ornalasqan Anıchon stansıasynda suıytylǵan gaz ben benzın tasymaldaıtyn poıyzdardyń soqtyǵysýy nátıjesinde jarylys boldy.
4 jyl keıige shegerip kórsek, kibise jyldary Olımpıada oıyndary ótken eken. Tórtkúl dúnıe asyǵa kútip, bar nazaryn salatyn 2004 jylǵy Olımpıada oıyndary Afınada ótti. Grekıa astanasynda bolǵan dúbirli dodada Qazaqstan quramasy el qorjynyna 8 medal salǵan. Sol joly boksshy Baqtıar Artaev chempıon atansa, Gennadıı Golovkın kúmis júldege ıe boldy.
2004 jyly elimizdiń Táýelsizdiginiń alǵashqy múshelin toılap, halqymyzdyń sany 15 mln-ǵa jetken eken.
2008 jyly
Kibisege túsken tyshqan jyly álemde ınflásıamen bastalyp, daǵdaryspen aıaqtalǵan bolatyn.
Jyldyń tosyn syıy – Barak Obama! Álemdi bylaı qoıǵanda, amerıkalyqtardyń ózderi kútpegen oqıǵa bolǵan edi. Amerıka tarıhynda alǵash ret afroamerıkandyq, sol kezde jasy 47-degi Barak Hýseın Obama prezıdent bolyp saılandy.
Qytaı astanasy Beıjińde ótken Olımpıada – jyldyń basty oqıǵalarynyń biri boldy. Bul dodada Qazaqstan 2 alty, 4 kúmis, 7 qola medaldi ıelenip, jalpykomandalyq esepte 29-orynǵa shyqty. Ziltemirshi Ilá Ilın men boksshy Baqyt Sársekbaev Olımpıada Chempıondary atandy.
Al el ishinde este qalǵan oqıǵa, 6 shilde Astana kúni dep sol 2008 jyly resmı túrde bekitilgen.
2012 jyly
Qaıta saılanǵan prezıdentter. Amerıkada Barak Obama, Reseıde Vladımır Pýtın qaıtadan prezıdent bolyp saılandy.
HHH jazǵy Olımpıada oıyndary 4 jyldy artqa tastap, Londonda ótti. Bul jylǵy Olımpıadada Qazaqstan týy birneshe ret joǵary kóterilip, ánuranymyz shyrqaldy. 2012 jyly Londonda el qorjynyna 13 medal tústi: 7 altyn, 1 kúmis jáne 5 qola. Alǵashqy altyndy veloshabandoz Aleksandr Vınokýrov aldy. Jeńil atletıkadan Olga Rypakova men bokstan Serik Sápıev chempıon atandy.
Jyl sońynda 21.12.2012 kúni búkil álem bop aqyrzamandy kútti. Maııa mádenıetiniń kúntizbesine negizdelgen boljamnan Jaratýshynyń ózi saqtady. Sol kezde biraz adamnyń shynymen daqpyrtqa senip, úılerin azyq-túlik qorymen toltyryp, maı sham izdep ketkenderdi kózimiz kórdi.
2016 jyly
Lańkestik shabýyldar jáne elıtaǵa qarsy álemdik búlik. Brússeldi el tarıhyndaǵy eń qandy shabýyldar serıasy dúr silkindirdi: eki lańkes qalalyq áýejaıda, taǵy bireýi Maalbek metro stansıasynda ózin-ózi jaryp jiberdi. 32 adam qaza taýyp, 300-den astamy zardap shekti.
Taǵy bir terakt 14 shildede Fransıanyń Nıssa qalasynda Bastılıa kúnin merekeleý kezinde 31 jastaǵy radıkaldy ıslamshyl júk kóligimen Aǵylshyn jaǵalaýyna jınalǵan adamdarǵa qaraı júrdi. Onyń osy áreketinen 86 adam qaza taýyp, 400-den astamy jaraqat aldy, terrorısttiń ózin polısıa atyp óltirgen edi.
2012 jyldyń 16 shildesinde Túrkıada áskerıler tóńkeris jasamaq boldy. Qarýly kúshter ofıserleriniń bir bóligi el prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵanǵa qarsy kóterilis jasap, ony ıslamshyl jáne avtorıtarlyq áreketter jasap júr dep aıyptady. Armıanyń kóp bóligi qazirgi rejımge adal ekendikteri kórsetip, kóterilis sátsiz aıaqtaldy.
Sol jylǵy este qalǵan oqıǵalardyń biri – AQSH-ta Donald Tramptyń prezıdent bolyp saılanýy edi. Sarapshylar jasaǵan boljamdarǵa qaramaı, mıllıarder bılik basyna keldi.
Oryndalǵan arman. Ataqty «Tıtanık» fılmindegi «Djek» - Leonardo Dı Kaprıonyń «áıteýir» «Oskarǵa» qoly jetti. Biraq júlde onyń «Vyjıvshıı» fılmindegi oıyny úshin berildi. Amerıka kınoakademıasynyń 88-shi saltanatty marapattaý rásiminde Leo kóp kútken marapatyna qol jetkizdi-aý.
Kibise saıyn keletin bul jolǵy Olımpıada oıyndary Rıo-de-Janeıroda ótti. Baıraqty dodada qazaqstandyq sportshylar 17 medal jeńip aldy. Úsheýi – altyn, beseýi – kúmis jáne toǵyz qola júlde.
2020 jyly
Pandemıa. Koronavırýs. Vırýstyń mýtasıaǵa ushyraǵan túrleri. Maska rejımi. Qyzyl aımaq – qaýip. Jasandy jeldetkishpen tynys aldyrý. Búkil álem bir jyl buryn kelgen belgisiz vırýspen kúresip jatty. Adamdar syrtqa shyǵýdan qalyp, aldyńǵy shepte qyzmet etken dárigerler birneshe aılap otbasylarymen kórispeı, óz isterine adal ekenin tanytqan kezder de ótti. Blokposttar, aýrýhanalardaǵy oryn tapshylyǵy, adam ómiri úshin jantalasqandar. Kibisege túsken 2020 jyl kúni keshe kórgen qorqynyshty tústeı ótti de ketti. Bul derttiń orasan zardabyn da búkil álem kópke deıin umytpasy anyq.
2020 jyldyń tarıhta teńdesi joq: osy ýaqyt ishinde 82 mıllıonnan astam adam koronavırýsty juqtyrdy, mıllıardtaǵan adamdar lokdaýnda omalyp qaldy, pandemıa álem halqynyń 80% -nyń jumys jaǵdaıyna áser etti.
Búgingi kún – erteńgi tarıh. Bul jerde ótken oqıǵalardyń, mańyzdy jaıttardyń bárin birdeı syıǵyzý múmkin emes. Maqsatymyz kibise jylynda jamandyq shaqyrý emes. Qaıta, ótken kúnnen sabaq alyp, bıylǵy kibise jylynda asa saqtyq tanytyp, keler jyldarǵa aman-esen jetýdiń qamyn jasaý. Qudaı «saqtanǵandy saqtaıdy».