Uly dala ózinshe ǵajap bir tylsym ispetti. Árbir taýy, tasy, orman men ózen-kóli – bári-bári ǵajaıyp. Al osy ǵajaptyń qudiretin sezdiretin bir – aspap bolsa, ol dombyra.
DOMBYRA – QAZAQTYŃ RÝHY
Ataqty aqyn Qadyr Myrza-Áli «naǵyz qazaq – dombyra» dep tekke aıpsa kerek. Bizdiń darhan dalamyzda aqyn da, batyr da – barshasy dombyra shertip, jyr-termeni náshine keltirip tógilte jyrlaǵan. Tarıhı derekkózderde Abylaı han 20-dan astam kúı shyǵarǵan desedi. Bir ańyzdarda Shyńǵys hannyń balasy Joshyny kıik teýip mert bolypty desedi. Sony hanǵa estirtý úshin dombyrany paıdalanypty. Osy kúıdiń astaryn túsingen aıbyndy Temirshyń dombyraǵa qorǵasyn quıdyrypty. Sodan ortańǵy uńǵyma tesigi kishireıipti-mis. Jalpy, ár ańyzdyń astarynda shyndyq lebi eseri aıqyn.
JÚREKTİŃ QYLYN SHERTEDİ
Ár halyqty ereksheleıtin qundylyqtar bar. Sol arqyly ózgeler onyń dástúr-saltyn, mádenıetin biledi. Al biz úshin eń qasterli dúnıe dombyra ekeni anyq.
Baıqap qarasańyz, dombyra yrǵaǵynyń ózindik qudireti baıqalady. Sonyń nátıjesinde qulaǵyńyzdan kirgen áýen 62 tamyryńyzdy shymyrlatady. Sońǵy ýaqyttary áleýmettik jelide ártúrli ánderdi shertip jatqandardy kózimiz shaldy. Sheteldik mýzykalar qazaqtyń aspabynan estilgende tula boıyńyz jibıdi. Bul degenimiz – ulttyq jádigerimizdiń zamanaýı keıipke de engendigin baıqatady.
Dombyranyń tyńdarmanǵa berer áseri zor. Sonymen birge, ár ándi óz ereksheligimen áserlendiredi desek, artyq aıtpaǵandyq bolar. Sebebi, biz qońyr úndi janymyzǵa jaqyn tartamyz. Qulaqty sańyraý etetin kóp yrǵaq kóbine sharshatady. Bálkim, birer sátke sándi kóringenmen, uzaq tyńdaı almaısyz. Bizge eń yńǵaılysy birqalypty áýender dep aıtar edik. Osy oraıda barsha tyńdaýshyǵa áser eter qudireti týraly oılardy keltireıik.
NAQTYRAQ:
- Kóńilge oı salady;
- Kóńildi jadyratady;
- Sezimdi serpiltedi;
- Rýh beredi.
Osy atalǵan jikteýlerdiń qaı-qaısysy bolsa da, adam janyna jaǵady. Kókirektegi syrly sezimdi jyrlaıdy. Bir-birin súıgen ǵashyqtar júrek sezimin sezdire alady.
Bul – qazaqtyń qaıtalanbas ǵajaıyp týyndysy.
DOMBYRA MEN DÁSTÚR
Qazaqtyń halyq ánderiniń astary tereńde jatyr. Árbiri ǵasyrmen astasyp, tarıhpen úndesip, shejiremen syrlasyp jatyr.
Eger qarapaıym paıymdasaq, dombyra men dástúr egiz uǵym. Ekeýin ajyratyp qaraý ábestik bolar. Olaı bolatynynyń da óz sebebi bar. Balanyń dúnıege kelýi ánmen óriledi. Erjetip, úılenýi, uzaq jasaýy, tipti dúnıeden ótýi – barlyǵyna dombyra qatysady. Sol arqyly ózimizge tıisti dúnıetanymymyzdy baǵamdap qalamyz.
Bizden basqa baýyrlas túrki halyqtarynda dombyra tektes aspaptar kezdesedi. Alaıda, olardyń birinde uńǵymasy tym úlken bolsa, endigisinde birneshe ishekti kóresiz. Degenmen, báriniń túbiri bir ekendigi ańǵarylyp turady. Onysyn birimiz ańǵarsaq, ekinshimiz baıqamaımyz. Degenmen, týystas jurttyń ortaq týyndysy ekeni taǵy ras. Ony eshkim joqqa shyǵara qoımas.
Dombyra jyraýdyń aıtar oılaryn kópshilikke pash etken. Qurdan-qur baqyrǵandy emes, dombyramen tamyljyta án salǵandy kim-kimde unatady. Kúıki tirlikten bir sát qol úzip, ásem án men tátti kúı tyńdaǵandy unatpaıtyndar kemde-kem shyǵar.
5 QYZYQTY DEREK
Dúnıede taýdy ózennen bólek ajyratyp qaraı almasymyz anyq. Eger ondaı bolǵan bolsa, tartymdy bolmas bolar. Sol syndy, qazaqty dombyrasyz elestetý qıyn.
Álemde ár halyqtyń óz aspaby bar ekendigin aıttyq. Máselen, ıspandyqtar gıtarany, orystar balalaıkany, ózbekter kerneı-syrnaıdy qadirleıdi. Osy tizimdi úzdiksiz jalǵastyra berýge bolady. Al biz úshin eń kıeli de jaýharymyz – dombyra. Endeshe, ultymyzdyń uly qundylyǵy jóninde birneshe derekti nazarlaryńyzǵa usynamyz.
- Shveısarıalyq kompanıa altynmen aptalǵan, kúmispen kúptelgen dombyra shyǵardy. Oǵan 24 karatty gaýhar tasy bar saf altyn paıdalanylǵan. Quny – 50 myń eýro.
- Gınnesstiń rekordtar kitabyna engen eń kishkentaı dombyranyń uzyndyǵy 4 sm, 5 mm, eni 1 sm 4 mm. Buıym shamamen bir aıǵa jýyq ýaqytta jasalǵan. Qulaqtary, ishekteri, syrtqaby da bar.
- Dombyra týraly málimet 2013 jyly Gınness rekordtar kitabyna taǵy bir márte tirkelgen. Bul joly Atyraýdaǵy jaǵdaı sensasıalyq jańalyq retinde berilgen. Qazaqtyń kórnekti kúıshi-kompozıtory Qurmanǵazynyń 190 jyldyǵyna oraı uıymdastyrylǵan mýzykalyq festıválde 1000 dombyrashy qatar óner kórsetken.
- 2016 jyly 19 jasar Eraıdyn Tasbolat dombyramen Eýropanyń jáne Reseıdiń asa bıik shyńy Elbrýsta kúı shertip, eldi tańqaldyrǵan. Ol bul ónerin el Táýelsizdiginiń 25 jyldyǵyna tartý etken.
- Qytaıdaǵy qandastarymyz dúnıe júzindegi eń úlken dombyrany jasaǵan. Quljadaǵy aǵaly-inili sheberler Baqytkeldi men Baqytnur Arenǵazylar uzyndyǵy 7 metr, shanaǵynyń keńdigi 1,8 metr ulttyq aspapty jasap shyqqan.
QUNDYLYQ QASHAN DA QASTERLENEDİ
Qundylyqtaryn qasterlegen el órkendeıdi. Onyń rýhanı kókjıegi keń bolady. Bul adamzat mádenıetiniń jazylmaǵan zańy.
Dúnıe júzi boıynsha ártúrli aıryqsha mereke kúnderi belgilengen. Sonyń arqasynda qaı elde qandaı meıramnyń mańyzy joǵary ekendigin bilemiz. Mysal úshin Ońtústik Amerıkada, onyń ishinde Brazılıada úlken-úlken «karnavaldar» ótedi. Salystyrmaly túrde aýqymy basqalaý bolǵanymen, ol sol eldiń qundylyǵynan habar beredi.
Biz dombyrasyz ómir jolymyzdy elestete almasymyz aqıqat. Osydan birneshe jyl buryn elimizde Ulttyq dombyra kúni atalyp ótile bastaldy. Sonyń nátıjesinde shildeniń birinshi jeksenbisi arnaıy mereke retinde belgilendi. Mine, sodan beri jyl saıyn ulttyq jaýharymyzdy ardaqtap kelemiz.
Eger qarakózderimiz otanshyl azamat bolyp qalyptassyn desek, dombyrany dáripteýdi toqtatpaý kerek. Áıtpese, rýhanı jutańdyqqa tap bolamyz. Al onyń zardaby aıtpasa da túsinikti.
Elimizdiń bilim oshaqtarynda dombyra sabaǵy fakúltatıv retinde ótilýde. Bul da alǵa jyljýdyń kórinisin bildiredi. Jalpy aıtqanda, óz qundylyǵymyzdyń mańyzyn arttyrý tek ózimizge ǵana kerek.
TÚIİN:
Qundylyq – rýhanı-moraldyq baılyq. Ony eshbir nársemen ólsheı almaısyz. Bir dúnıeni anyq túsingen abzal. Eger halqymyzdyń san ǵasyrlyq murasyn kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, qasterlep, bolashaq urpaqqa amanattaı alsaq, onda ozǵanymyz. Osy jaǵynan kelgende aıtylar oılar kóp. Kóńilde samsap turǵan syrlardyń jóni bir bólek. Jahandaný dáýirinen qutqaratyn birden-bir jádiger bolsa, ol – dombyra. Sondyqtan onyń qadirine jeteıik, ardaqtap, dáripteıik degimiz keledi.