Біздің елде вейптер мен басқа да шылымсыз темекі өнімдерін сатуға тыйым салынған, дегенмен заңды айналып өтіп, интернетте «тыйым салынған» өнімдерді сату туралы хабарландыруларды кездестіруге болады. 2023 жылдың шілде айында «Жастарды вейптерден қорғау» атты қазақстандық әлеуметтік жоба аясында интернет платформаларда осы заңсыз өнімдерді сату зерттелді. Зерттеу нәтижелерімен «Қазақстанның Балалар қоры» қоғамдық қоры бөлісті, деп хабарлайды aqshamnews.kz
«Біз заң мен тәртіпке, білім мен прагматизмге негізделген қоғам құруымыз керек. Ұлттың табысының кепілі мәдениеттілік, ынтымақтастық және жасампаздыққа негізделген азаматтардың, әсіресе жастардың бірлігіне байланысты... Осы уақыт ішінде белгілі бір жұмыстар атқарылды. Вандализм мен құмар ойындарға қарсы күресуге бағытталған заңдар қабылданды, сондай-ақ вейптерге тыйым салынды», - деп атап өтті Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2 қыркүйекте Қазақстан халқына арнаған «Әділетті Қазақстан: заң және тәртіп, экономикалық өсу, қоғамдық оптимизм» атты Жолдауында.
«Қазақстанның Балалар қоры» қоғамдық қорының директоры және Халықаралық балалар қорлары қауымдастығының вице-президенті Эльвира Ватлинаның айтуынша, Қазақстанда жастар арасында никотин өнімдерінің таралуына қарсы белсенді іс-шаралар жүргізілуде. Ол биыл маңызды қадам жасалғанын еске салды – 2023 жылдың 19 сәуірінде шылымсыз темекі өнімдерін, вейптерді, ароматизаторларды және олардың сұйықтықтарын сатуға тыйым салатын заң қабылданды. Оның айтуынша, осы мәселені шешу үшін Қазақстанның Балалар қоры 2023 жылы «Жастарды вейптерден қорғау» атты әлеуметтік жобаны іске қосты, бұл жоба вейптерді жастар арасында қолдануды болдырмауға және шектеуге бағытталған. Жазда интернет платформаларда заңсыз өнімдерді сатудың жолдарын түсіну мақсатында зерттеу жүргізілді.
Вейптер (ағылшын тілінен «Vape» – булану) немесе электронды темекілер – бұл шылым сұйықтықтарын буландыратын құрылғылар, олар қыздыру кезінде темекі түтіні емес, бу шығарады. Вейптер аз зиянды деп саналады, алайда оларды тұрақты пайдалану никотинге тәуелділікке және басқа да жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін. Кейбір мәліметтерге сәйкес, шылым сұйықтықтары, ароматизаторлар жүрек пен қан тамырларының жұмысын бұзып, тыныс алу жолдарының қабынуына, кей жағдайларда онкологиялық ауруларға әкелуі мүмкін.
Зерттеу нәтижесінде анықталғандай, Қазақстанда вейптер OLX сауда платформасында, сондай-ақ Telegram және Instagram сияқты әлеуметтік желілерде сатылады. Бұл тізімде бірінші орында OLX платформасы тұр, мұнда вейптерді сату туралы 14 белсенді хабарландыру табылды. Вейптер мұнда 2020 жылдан бері жарнамаланып келеді. Аталған құрылғыларды сату туралы хабарландыруларды жариялайтын аккаунттардың көпшілігі 2024 жылдың маусым-шілде айларында тіркелген. Әрбір аккаунт орташа есеппен екі хабарландыру орналастырады.
Көптеген хабарландыруларда вейптердің нақты суреттері берілген, негізінен «одноразки», «электронки» сияқты сөздер және «Waka», «ElfBar», «LostMary» сияқты танымал брендтердің атаулары қолданылады.
Айта кету керек, платформа вейптердің заңсыз сатылуына қарсы шаралар қабылдап, хабарландырулар әдетте бір күн ішінде жоғалады. Бірақ кейінірек олар OLX платформасында қайта пайда болады, «Мода», «Хобби, демалыс, спорт» және тіпті «Балалар аяқ киімі» сияқты бөлімдерде.
Telegram-да зерттеу кезеңінде вейптерді сату туралы 8 белсенді хабарландыру анықталды. «Бұл платформа вейптерді сату туралы хабарландыруларды орналастыруда ең кең қамтуға ие. Мұнда заңсыз сауда жасау өте ыңғайлы, өйткені сатушылар өз бизнесіне арналған арна немесе топты тез құрып, вейптер, бағалар және акциялар туралы ақпаратты жариялауды бастай алады. Сонымен қатар, Telegram құпиялылықты қамтамасыз етеді, сатушылар клиенттермен шифрланған хабарламалар арқылы сөйлесе алады, бұл тыйым салынған тауарларды сату кезінде өте ыңғайлы. Сондай-ақ мессенджер тапсырыстарды автоматты түрде өңдеу, хабарламалар жіберу және жиі қойылатын сұрақтарға жауап беру үшін боттарды пайдалануға мүмкіндік береді. Бұл сатушылардың жұмысын жеңілдетіп, заңсыз бизнестің тиімділігін арттырады», - дейді зерттеу авторлары.
Instagram туралы айтатын болсақ, мұнда вейптерді сату туралы 3 белсенді хабарландыру анықталды. Барлық хабарландырулардың ішінен тек 1 дүкен тапсырыстарды тікелей Instagram-да қабылдайды және өңдейді, қалғандары Telegram-ға сілтемелер береді.
«Instagram жарнама тұрғысынан тартымды, себебі ол белгілі бір аудиторияға арналған жарнаманы реттеуге мүмкіндік береді. Зерттеу барысында саудагерлердің 18-ден 30 жасқа дейінгі ер адамдарға арналған вейптердің жарнамасын баптайтыны анықталды. Орналасқан жер контекстінде барлық Қазақстан қолданылып, нақты аймақтар көрсетілмеген. Зерттеу сонымен қатар шылым құрылғыларын жеткізу бойынша қызықты фактіні анықтады. Вейп сатушылар жеткізу қызметтерін пайдалануды немесе тыйым салынған тауарды тұтынушыларға жеткізу үшін өз курьерлерін жалдауды жөн көреді», - деп атап өтті Артур Алхастов, Астана қаласындағы «Жастарды вейптерден қорғау» жобасының авторы және үйлестірушісі. «Біз зерттеу нәтижелері құқық қорғау органдарына вейптердің заңсыз саудасымен күресуге және бұл улы құрылғының жас ұрпақ арасында таралуына жол бермеуге көмектеседі деп үміттенеміз», - деп қосты ол.
Еске салайық, «Жастарды вейптерден қорғау» әлеуметтік жобасы – бұл «Қазақстанның Балалар қоры» қоғамдық қорының үкіметтік емес қайырымдылық ұйымының бастамасы. Жоба 2023 жылдың мамыр айында Астана, Алматы, Өскемен қалаларында басталды. Бүгінде ол 5 аймақта жұмыс істейді, аталған қалаларға Шымкент пен Қарағанды қосылды.
Жоба ҚР Ішкі істер министрлігі, Денсаулық сақтау министрлігі, ҚР Оқу-ағарту министрлігінің Балалардың құқықтарын қорғау комитеті тарапынан қолдау тауып, медициналық сарапшылардың мақұлдауына ие болды.