Елімізде кейінгі жылдары режиссура саласы қарқынды дамуда. Іскерлік пен белсенділік танытып келе жатқан режиссерлеріміз баршылық. Алайда, қазақ халқының салт-дәстүрі мен ұлттық құндылықтарын дәріптеп жүргендердің саны саусақпен санарлық. Солардың ішінде адыңғы буын ағалардан үлгі алып, кейінгі толқын інілерге өнеге көрсетіп жүрген режиссерлердің бірі Жұлдызбек ЖҰМАНБАЙМЕН әңгімелескен едік.
– Өмір дастаныңызға үңілсем, басында актерлікке бет бұрған екенсіз. Біршама жыл сол салада еңбек етіпсіз. Жалпы, актерліктен режиссерлікке қалай келдіңіз?
– Академияда оқып жүргенімізде бізге тапсырма берілетін. Әртүрлі шығармалардан 5–10 минуттық үзінділерді өз бетімізше қоямыз. Текст жазамыз, режиссер да боламыз. Былайша айтқанда, өзіміз хан, өзіміз би боламыз. Ұстаздарымыз студенттерге қалағандарынша ерік беретін. Кім қалай қоямын десе де өзі білетін. Мұғалімдердің сынын естідім, ескере бастадым. Осылайша режиссерлік қабілетімнің шет жақтарын байқай бастадым. Кейіннен Ғ.Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрында 8 жылдай актерлік қызмет атқардым. Сол кездерде Жанат Хаджиев, Қуандық Қасымов ағаларымыз осы мамандықтың қыр-сырын үйрете бастады. Қастарында жүрдім, ассистент болдым. Сол кездерде өзімнің ойларымды да айта бастадым. Осылайша режиссерлікке тапсыруға бел байладым. «Болашақ» бағдарламасымен Ресейдің «Театр өнері» институтында (ГИТИС) «режиссер» мамандығы бойынша магистр дәрежесін алдым. «ГИТИС – театрдың меккесі» деп айтып жатады. Расымен-ақ , қаншама мықты мамандардан білім алдым, бірнеше театрларды тамашаладым. 2 жылдай уақытымды тиімді пайдалануға тырыстым. Таңертеңнен түске дейін сабақ, кешке дейін кітапханада уақытымызды өткіздік. Одан кейін театрларға баруды әдетке айналдырып алдым. 2 жыл мен үшін аз уақыт болды, барынша тиімді пайдалануға тырыстым. Үлгергенімше Мәскеудің барлық театрын көріп шықтым деп айта аламын. Басында бәрін көресің, одан кейін таңдап көресің, кейіннен талғаммен көресің демекші, Мәскеуде жүріп театр өнерімен етене таныса бастадым.
– Бұрындары белді де беделді рөлдерді сомдағаныңызды білеміз. Қайтадан актерлікке келу ойыңызда бар ма?
– Осы өнер жолында жүрген қыз-жігіттер мына спектакльден сізді көрдік, ана спектакльден сізді көрдік деп айтып жатады. Режиссер болғандықтан, әр актерға өзімізге ғана тән қолтаңбаларымызды салып жіберемін. Қойылымда актерлардың әрбір деталіне, қимыл-қозғалысына ерекше мән беру арқылы өзім де ойнап жатқандай күй кешемін. Себебі, спектакль сіздің қалауыңыз бойынша сахналанады. Осы процестерді көріп отырып, актер болсам деген ой басыма қайта оралмапты. Қазақта бір жақсы сөз бар ғой, «Екі кеменің басын ұстаған суға кетеді», «Ағаш бір жерде тұрып гүлдейді». Сол секілді, осы режиссерлікке келгендіктен, осы салада өркендеймін, көктеймін деп келдім. Актерлікті сағынып, іздеген сәттерім болмаған екен. Шамам келгенше біршама рөлдерді сомдадым, актерліктен жеткілікті ләззат алдым деп айта аламын. Өмір кітап болса, бұл саланың беттерін жауып қойдым. Бәлкім, бұрын оқыған кітапты қайта оқығандай, қайта парақтауым да мүмкін. Ол бір Алланың қалауындағы дүние.
– Бізде театр өнері Ресейден бастау алған деп жатады, сол жайында не айтасыз?
– Әр халықтың өзіне тән мінез-құлқы, ұлттық дәстүрі, сана сезімі бар. Қазақ даласына театр өнері келгенде алғашында түсініспеушілік туындаған. Себебі, біздер сонау бір замандардан бері жыршылық, әншілік, айтыс өнерімен сусындаған халықпыз. Бізге бір орында отырып тамашалау қалай болса да жат болды. Ауыл арасындағы той-томалақ, сауық-сайранды театр баса алмады. Сол себептен де болар, қазіргі таңда да халықтың басым көпшілігі театрға келгенде тартынып қалатыны. Концертке келгенде делебеміз қозып, арқаланып кетеміз. Бұл біздің қанымыз, жанымыз, мұны бізден ешкім айыра алмайды. Енді сіздің сұрағыңызға келсек, ол кездерде де театр бізде дамыды. Әзірбайжан Мәмбетов, Жанат Хаджиевтер Ресейде оқып келді. Жаңашылдық, ерекше леп әкелді. Асқар Тоқпанов деген атамыз қазақтың театр институтын ашты, ұлттық құндылықтарымызды театрмен қалыптастырды. Сол кездерде көп нәрсені жоғалттық деп айта аламын. Сондай-ақ, көп нәрсеге қол жеткізе алдық. Сол жылдарда режиссерлар ұлттық құндылықтарды сақтап қалуға еңбек етті, сол кездерде түсірілген кинолардың өзін айтсаңызшы. Біздің қазіргі уақыттағы ең басты миссиямыз да осы. Ұлт деген нәрсе бар, ел деген нәрсе бар, соған қызмет еткенде, біз нені сақтаушымыз, бізді мемлекет не үшін оқытты деген нәрсе ойға оралуы керек.
– Қазіргі уақытта жастарымыздың арасында еліктеушілік белең алып келе жатыр, осы туралы ойыңыз қандай?
– Заманауилыққа, басқаға еліктеудің кесірінен өзгелерден ешқандай да айырмашылығымыз қалмады. Әр елдің ерекшелігі дәстүрінде, тілінде, әнінде, ұлтыңда, өнеріңде жатыр. Жалпы, өнер адамдарының басты миссиясы өзімен бірге қазақилығын алып жүру керек. Бірақ жаңарта отырып, елге ұсыну қажет. Құдайға шүкір, қазіргі заманауи қыз-жігіттерімізге қарасаң, шетелдің ритмін игеріп алған, сондай-ақ, бар үндерінде қазақилықтың исі аңқып тұрады. Әндерін тыңдағанда құлақ құрышын қандырады. Сөз саптаулары, ұлтқа деген сүйіспеншілігі жоғары. Бізде ұрпақ жаңарып келе жатыр ғой, қазір бәрі оянып келе жатыр. Ұлт ретінде қалыптасқанымызды мақтан етуіміз қажет екендігін ұғындырып келе жатыр шама-шарқылары келгенше. Бұрын қазақ тілінде сөйлеуге намыстанатындар болған. Қазір тіліміз брендке айналып келеді. Сондай-ақ, жас қыздарымыз сәнді тақияларын киіп жүр, көрсең көзің тояды. Осылай ақырындап өзгере бастаймыз. «Елу жылда – ел жаңа» дейді. Енді ғана 30 жыл болды. Әлі 20 жылымыз бар – бәрі өзгереді, өз арнасына түседі деген сенімдеміз. Сол кезде режиссер да, театр да өзгереді.
– Ұлттық өнерімізді ұлықтап жүрген театрда еңбек етудесіз, жұмысыңыз қалай? Өзіңізге ұнай ма?
– «Алатау» дәстүрлі өнер театрында қызмет жасап жүргеніме қуанамын. Бұл театр ұлттық құндылықтарды қалыптастыратын академия деп айтсам, артық айтпағаным. Осы жерде жұмыс жасап жүргенімде ұлтқа қызмет жасаудың не екендігін түсіндім. Қазақстандағы жалғыз өнер ордасы, дәстүрлі өнер театры біреу-ақ екен. Ол осы Алматы қаласында ғана. Жалғыз қалаға ғана қарайды. Ұлтымыздың өнерінен өнеге беретін театр бір ғана қалада болмауы керек қой. Біз ұлттық өнерімізді дамытқымыз келсе, мемлекет өз қамқорлығына алуы керек. Сонда ғана басқа шетел бізді кеңінен тани бастайды. Өнер десек, кейбіреулер филармониямен шатастырады, «ой, не керек, олардың саны жетеді ғой» деп айтып жатады. Дәстүрлі өнер театры филармония емес екендігін ұғыну керек. Қытайлар «Кобоки» театрын қалай бағалайды? Ұлттық театрына үлкен құрмет көрсетеді. Ал біздің театрымыз қаланың ең бір шетінде, көптің көзіне көріне бермейтін оқшау бір жерде. Осы ретте Абайдың «Қайнайды қаның, ашиды жаның» деген сөздері ойға оралады да үнсіз қаласың. Әрине, біз Алматы қаласының әкімдігіне ризамыз. Бізге қолдан келгенше көмектерін көрсетеді. Алайда, мемлекеттен қолдау көрсетіліп, еліміздің түкпір-түкпірінде «Алатау» дәстүрлі өнер театрының филиалдары ашылса деген ой келеді.
– Оқырмандарымызды өзіңіз қызмет атқаратын «Алатау» дәстүрлі өнер театрының жұмыстарымен таныстыра кетсеңіз.
– Театрда еңбек еткеніме бір жылдың жүзі болды. Бастапқыда «не істейміз? Қандай бағытта жұмыс жасаймыз?» деген қиындықтар туындады. Себебі, сол уақыттардан бастап театр өз арнасын тапты. Салт-дәстүріміз бен ән-жырымызды, ұлттық аспаптарымызды, биімізді қойылымдарға ұштастыра бастадық. Халқымыз мюзикл жанрындағы қойылымдарды жақсы көреді ғой, сол сарындағы қойылымдарды қолға ала бастадық. V маусымда «Балалар жылы» аясында «Әгугай мен Игигай» атты халық ертегілері мен дәстүрлі әндерден құралған балаларға арналған музыкалық қойылымын көрермендерге ұсындық. Сондай-ақ, қазақ халқының топтық, жеке билерінен құралған «Әсем әуен мен көркем қимыл» сазды би кеші ұйымдастырылды. Сонымен қатар, Мұхтар Әуезовтің «Айман-Шолпан» жыры бойынша жазған музыкалық комедиясы театр сүйер қауымға ұсынылды. Жаңа маусымға дайындығымыз сақадай сай. Жаңа спектакльдерді ұсыну жоспарда бар. Мәселен, көпке таныла қоймаған, көбісі естімеген күйлерімізден құралған кеш ұйымдастырмақпыз. Қазақ халқының жыр-дастандарына негізделген қойылымдар да қойылмақ. Мұның барлығы алдағы күндердің еншісіндегі дүние.
– Әңгімеңізге рахмет!
Әңгімелескен
Ақтолқын ТҰРЛЫҒАЗЫ.