Халықаралық геосаяси жағдайлардың талабына ілесе Қазақстанды қамтыған біртұтас геосаяси аймақтың маңыздылығы жоғарылап келеді. Аймақпен түрлі бағыттағы қатысуын арттырғысы келетін ірі ойыншылар қатары да көбейді. Мәселенки, Орта Азия бұрын Ресейдің дәстүрлі ықпал ету аймағы саналса, қазір АҚШ, Еуропа және Қытай секілді күштер «5+1» форматында аймақ елдерімен диалогты дамытуға күш салуда. Олардың қатарына алдағы уақытта Үндістан, Иран және араб елдері секілді аймақтық державалар да қосылуы мүмкін.
Үрдіс бізге осы күштер арасындағы теңгерімді сақтау және олардың өзара қарым-қатынасын ұдайы назарда ұстау сынды міндеттер жүктеп жатқандай. Бұл міндеттің бірі болып Үндістан да тұр. Таяу болашақта Үндістанның Орта Азиямен жан-жақты қарым-қатынасы жаңа деңгейге көтеріледі деген болжамдар бар. Өз кезегінде Үндістанның ішкі мәселелерінен тартып, Үндістан–Пәкістан, үнді–қытай қарым-қатынастары да отандық сарапшылар мен зерттеушілердің назарындағы тақырыпқа айналары даусыз.
ҮНДІСТАНДЫ ОРТА АЗИЯҒА ҚАРАЙ ИТЕРМЕЛЕЙТІН СЕБЕПТЕР
Әрине, қазіргі таңда Үндістан біздің аймақпен белсенді күйде байланысты дамытып отырған ел емес. Бірақ жақын болашақта бұл ел мен аймақты қарым-қатынастың белсенді күйіне бастайтын факторлар жарыққа шығуы мүмкін. Соның бірі – Үнді-Тынық мұхитындағы державалар бәсекесі. Дәл қазіргі кезде бұл аталған алып аймақта АҚШ және Қытай сынды екі алыптың айқасы жүріп жатыр. Бұл тікелей қарулы шайқас болмаса да, саяси, экономикалық және әскери бәсекелестік тұтас мұхит елдеріне әсер етуде. Үндістан сынды осы аймақтағы маңызды күш екі тараптың да басты назарында тұр. Бұл жағынан келгенде, Үндістан мен Орта Азия елдерінде белгілі деңгейде ұқсастықтар да бар. Айталық, көп уақыттан бері сыртқы қатысуы әлсіз болып келген Үндістанды сыртқы жағдай мен ішкі проблемалар жетектей отырып, аймақтағы геосаяси жүрістерде белсенділікке шығарды. Теңіз-мұхиттағы бәсекелестік Үндістанды түрлі елдер мен аймақтарға қарата белсенді қарым-қатынас құра отырып, алып аймақтағы өзінің ұлттық мүддесін қамтамасыз етуге итермеледі. Үндістанға тиесілі бұл үрдісте Қытай және Пәкістан факторы да бар екені анық.
Жаңа Делиді белсенділікке алып келген тағы бір маңызды себеп, елдің әлеуметтік-экономикасындағы дағдарысқа жақын салмақты проблемалар. Халық санының қарқынды әрі тұрақты артуы мемлекеттің экономикалық саясатына мұрса бермей келеді. Өткен ғасырдың 60–70 жылдарынан бері Дели билігіндегі әрбір үкімет үшін ел халқының ауыр әлеуметтік жағдайы басты міндет ретінде қаралып келді. Соңғы он жылдықтарда Үндістанның әлеуметтік-экономикалық даму стратегиялары миллиондаған адамның ашаршылық пен аштықтан құтылуына мүмкіндік берді. Бірақ үнді халқының санымен қарағанда мұның өзі жеткіліксіз болып қала берді. Міне, бұл жағдай іштегі еңбек күштерінің толассыз сыртқа ағылуын қалыптастырып келеді. Бұрынғы уақытта Үндістаннан басталған эмиграция көбінше Еуропа мен АҚШ-қа бағытталатын болса, кейінгі кезде жаңа елдер мен аймақтар да Үндістаннан келетін иммиграцияның анық әсерін сезе бастады. Бұның ішінде халық саны аз, территориясы кең Орта Азия да тұр.
Егер тіпті де алыс болашақтан қарағанда, климат өзгерісінің өзі Оңтүстік Азиядан Орта Азияға бағытталатын ұлы қоныс аудару сынды қауіпті болжамдар да жасалған. Осы және өзге де себептерге орай Үндістан болашақтағы әлемнің басты мәселесінің біріне айналуы бек мүмкін.
БІЗДІҢ АЙМАҚ ҮШІН ДЕ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ АРТУЫ МҮМКІН
Үндістан мен Қытай – әлемдегі халқы ең көп екі ел. Екі елдегі халық санын қоссақ 3 миллиардқа жуықтап, Жер тұрғындарының бестен екі бөлігін ұстайды. Бірақ Азиядағы екі алып мемлекет қай-қай жағынан да бір-біріне баламалы күш болып келеді. Шешім таппаған шекара мәселесі қазірдің өзінде Бейжің мен Дели арасындағы қарым-қатынасты түбегейлі орнықты етпей тұр. Екі елдің 3500 шақырымдық шекарасы бар және аумақтық егемендікке қатысты даулы аймақтары қарым-қатынасты шиеленістірген.
1962 жылы Қытай мен Үндістан арасында шекаралық дауға байланысты соғыс та болған. Ұзаққа созылмағанымен, тараптардың қарым- қатынасына үлкен дақ қалдырды. Бітпеген жара 2020 жылдың маусым айында тағы жарылып, Ладах аймағындағы Галван аңғарында қытайлық және үндістандық сарбаздар қақтығысты. Нәтижесінде екі жақтан кемінде 24 сарбаз қаза тапты. Келіссөздерден кейін екі жақта әскерлерін кері қайтарды, бірақ әскери аңдысу ұзақ уақытқа дейін қалып қойды. Ал былтыр желтоқсанда Гималайдың шығысындағы шекарада қытай-үнді сарбаздары тағы да қақтығысты. Адам өлімі жайында нақты ақпарат таратылмады, бірақ кісі өлімі болғанын бейресми ақпарат көздері хабарлады.
Дели мен Бейжің де, сырт ел сарапшылары да шекара аймағында бейбітшілік пен тыныштық орнамай тұрып, Үндістан мен Қытай қарым-қатынасын қалыпқа келтіру қиын екенін мойындайды. Бірақ ішкі-сыртқы себептерге байланысты екі ел де шекара бөлінісінде бір-біріне жол бергісі жоқ. Жақында Қытай СІМ жетекшісі болып қайта тағайындалған Уаң И Қытай және Үндістан басшылары Ши Жіңпің (Си Цзиньпин) мен Нарендра Моди ортасында екі жақты қарым-қатынасты реттеу бойынша «маңызды консенсусқа» қол жеткізгені туралы мәлімдеген. Әңгіме былтыр қарашада Ши мен Модидің Балидегі кездесуі турасында айтылған. Алайда, Үндістан СІМ өкілі Ариндам Багчи консенсусқа келгені туралы мәліметті терістеді. Мұның өзі тараптардың пікір алшақтығын көрсететіндей.
Тарихи терең қайшылыққа ие Қытай мен Үндістан біз мүше болып отырған ШЫҰ мүшесі. Биыл көктемде Дели мен Бейжің екі елдің қарым-қатынасын ұйым ішінде реттеуге ыңғай танытқан. Бірақ бұл орайда нақты қадам жасалған жоқ. Қазіргі жағдайдан қарағанда Бейжің Үндістанмен ынтымақтастықты дамытып, екі ел қарым-қатынасын ретке келтіруге көбірек мүдделі. Бұл Қытай тарапынан жасалып жатқан құлшыныстардан да байқалады. Екі елмен жекелеген және көпжақты байланысымыздың артуы үнді-қытай қатынасын ұдайы қадағалауға итермелейді. Тіпті, алдағы уақытта үнді-қытай қатынасының біздің аймақ үшін де маңыздылығы артуы мүмкін.
«Аlmaty-akshamу», №91, 1 тамыз, 2023 жыл