Келесі жылы Молдовада кезекті президент сайлауы өтеді. Мемлекет басшысы Майя Санду екінші мерзімге сайлануға мүдделі. Алайда, оппозиция оған өз мақсатына жетуге мүмкіндік бермеуі мүмкін.
Қазір Молдовада 3 негізгі саяси күш бар. Олар Майя Санду мен оның жақтастары, экс-президент Игорь Додон және олигарх Илан Шор. Майя елді Еуропаға бет бұруға үгіттесе, Илан Ресей және ТМД елдерімен интеграцияны қолдайды. Игорь Додон соңғы кездері биліктің еуропалық бағытын сынай бастады. Соған қарағанда негізгі дода Санду мен Додон арасында болатын түрі бар.
САЯСИ БӘЙГЕ ҚЫЗА ТҮСТІ
Майя Санду Молдованың 6-президенті. Оған дейін бұл қызметті Мирча Снегур, Пётр Лучинский, Владимир Воронин, Николай Тимофти, Игорь Додон атқарған. Ел 2009–2012 жылдары терең саяси дағдарысты басынан өткізді. Осы аралықта 3 бірдей президент ел басқарды.
Қандай саяси режим болмасын бәрінде бір қатып қалған ереже бар. Ол билікке талас. Мейлі ол демократия, авторитаризм, тіпті тоталитаризм болсын. Сарапшылар өзге елдегі саяси жағдайды сырттай бақылайтын болса, осы бір ережеге арқа сүйегені жөн. Молдовадағы 2024 жылы өтетін сайлау алдындағы негізгі саяси ойыншылар арасында билікке талас күшейді. Оған билік пен оппозицияның әрекеттері дәлел.
Сандудың саясаттағы жолын ашқан экс-президент Николай Тимофти. Ол 2012 жылы 24 шілдеде Майяны Білім министрі етіп тағайындайды. Сонымен қатар, бұл шешім елдің еуроинтеграцияға бет бұруына өзі білмесе де ақ батасын берді.
Майя Санду экс-президенттің бастаған сара жолын жалғастыруда. Басты мақсат – ЕО мүшесі болу. Еуроинтеграциялық көзқарастар экс-президенттің тұсында күшейді. 2014 жылы алғаш рет ЕО-пен ынтымақтастық туралы келісімге келуге ұмтылды. Сол жылы Мәскеу Молдованың кейбір тауарларының импортына шектеу қойды. Жеміс- жидектерге, консервіленген тауарлар мен виноға эмбарго жарияланды. Бұл онсыз да әлсіз экономикаға ауыр соққы болды. Сондықтан 2016 жылы сайлауда Игорь Додон жеңіске жетті.
Еуропалық бағыттың әлсіреуіне банк секторындағы жемқорлық та әсер етті. Олигарх Илан Шормен бірге еуропалық интеграцияны қолдайтын Либерал-демократиялық партияның негізін қалаушы, әрі экс премьер-министр Влад Филат та ірі қаржылық дауға іліккен.
Оған қарсы олигарх Илан Шор әрекет етуде. Ол «ШОР» партиясының төрағасы. 2015–2019 жылдары Орхей қаласының примары (әкім) болған. Ол жалпы саяси жүйеге ыңғайсыз саясаткер болған. 2017 жылдан бастап оған қарсы қылмыстық істер қозғалған. 21 маусымда елдің банк жүйесінен қаржы жымқырды деген айыппен оны Кишинев соты 7 жыл 6 айға бас бостандығынан айыру туралы үкім шығарады. Одан соң 2020 жылы 26 маусымда оған қарсы халықаралық іздеу жарияланды.
Былтырдан бері Илан Шордың жақтаушылары саяси белсенділікті бастады. Жер-жерде кішігірім наразылықтар өтуде. Олар биліктің шешімдеріне наразылық білдіріп келеді. Биыл 13 сәуірде банк ісі бойынша апелляциялық сот өтіп, оны сырттай 15 жылға бас бостандығынан айырады. Себебі, қазір ол Израильде өмір сүреді. Бұл жағдай билікке қарсы наразылықты одан сайын күшейтті. 21 мамырда Бельцах, Орхей және Комрат қалаларында «Шор» партиясының басш ы л ы ғ ы м е н ү к і м е т ке қ а р с ы митингтер өтеді. Наразылар билікті сынап, сыртқы саясатты айқындайтын референдум өткізуді көздейтін декларацияны бекітті.
Наразылық акцияларын өткізу орындарын таңдаудың да саяси себебі бар. Илан Шор Орхейде біраз жыл басшы болған. Сондықтан оны қолдайтын азаматтардың болуы түсінікті. Ал Бельцах елдің астанасы Кишиневтен кейінгі ірі қала. Біздің Алматы сияқты. Саяси белсенді азаматтар көп. Ал Комрат қаласындағы белсенділік Санду билігіне басты тәуекел. Себебі, ол автономия болып табылатын Ғағаузияның астанасы.
Президент пен Ғағаузия басшылығы арасындағы дау былтыр басталған. Ал биыл Ғағаузия башканы Ирина Влах Майя Сандуға қарсы сыни мәлімдемелерді үдетті. Билік 21 мамырда Илан Шормен бір уақытта еуроинтеграцияны қолдап, ірі қалаларда митинг ұйымдастыруды жоспарлаған. Ол жоспары іске де асты. Алайда, оған Ирина Влах қарсы болды. Оның айтуынша, митинг өткізудің қажеті жоқ. Себебі, Молдова ЕО-қа үміткер ретінде тіркеліп қойған.
ЕУРОПАЛЫҚ БАҒЫТТЫҢ САЛМАҒЫ БАСЫМ
Биыл сәуірде Игорь Додон Социалистер партиясының басшылығына қайта оралды. Сондай-ақ, соңғы уақыттары биліктің шешімдеріне жиі сын айта бастады. Әсіресе, ол Ресеймен қарым-қатынасты түзеуге мүдделі. Бұл жағынан Илан Шормен позициясы ұқсас. Алайда, екеуі бір коалиция құрмайтын сыңайлы. Себебі, Додон «Шор» партиясы өзіне жақтастарды лас саяси технологияларды қолданып жинауда деп мәлімдеме жасаған.
Саяси аренаға «Молдованың Демократиялық партиясы» да қайта оралуы мүмкін. Олар 2019 жылға дейін парламентте басым дауысқа ие болған. Сол кезде олигарх Владимир Плахотнюк партияның төрағасы еді.
Молдованың парламенті 101 депутаттан тұрады. Олар 4 жылға сайланады. «Молдованың Демократиялық партиясы» IX шақырылымда парламентте негізгі саяси күшке айналды. Алайда, 2017 жылы ғана толық саяси күшке ие болды. Владимир Плахотнюктің үстінен қылмыстық іс қозғалып, партиясының беделі түсе бастаған.
Өткен жылы қарашада партияның атауы өзгерді. Енді олар Социал-демократиялық еуропалық партия деп атала бастады. Атауы айтып тұрғандай, олар еуропалық интергацияға бағытталған саяси күш. Олар осылайша 2025 жылы парламент сайлауына дайындықты бастап кетті. Сондықтан парламентте орын алу мақсатында Майя Сандуды қолдауы мүмкін.
Сайлауға басты үміткерлер Майя Санду мен Игорь Додон болғанымен, қазіргі президент екінші рет жеңіске жететін сыңайлы. Додон жеңгеннің өзінде оның бастамаларына Сандудың «Әрекет пен ниеттілік» партиясы қарсылық көрсетеді. Себебі 101 орынның 63-і осы партияға тиесілі. Сондықтан ол президенттікке үміткер ретінде өзін ұсынса да, басты мақсаты бұл емес, келесі парламент сайлауына дайындық.
«Аlmaty-akshamу», №91, 1 тамыз, 2023 жыл