مەگاپوليستەگى ءابىلحان قاستەيەۆ اتىنداعى ق ر مەملەكەتتىك ونەر مۋزەيىندە ءداستۇرلى جانە زاماناۋي قولدانبالى ونەردىڭ قايتالانباس عاجاپ كوللەكسياسى جيناقتالعان.
كەشە مۋزەيدەن سول قۇندى ەكسپوناتتاردى كورۋگە كەلەتىن ادامدار قاراسىنىڭ كوپتىگىن كورىپ قۋانعانىمىز جاسىرىن ەمەس. بالالارىن ەرتىپ جۇرگەن اتا-انالارعا ءتىپتى سۇيسىندىك.
كەشەگى تاريحىمىزدى بۇگىنگى ۇرپاق ءبىلۋى، باعالاپ ءجۇرۋى كەرەك. بۇگىنگىدەي گادجەت، كومپيۋتەر، عالامتور، جاساندى ينتەللەكت دەگەن اتىمەن جوق زاماننىڭ وزىندە ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ قانشالىقتى شەبەر، دارىندى، سۇڭعىلا، ءبىلىمدى، زيالى بولعانىن ماقتانىش ەتكەنى ابزال.
ىرگەلى مۋزەيدە ءوزىمىزدىڭ ءتول تۋىندىلارىمىزدان بولەك، شىعىس حالىقتارىمەن بىرگە، باتىس، ورىس جانە كەڭەس ونەرىنىڭ قۇندى ءجادىگەرلەرى ساقتالعان. بارلىق جاۋھار باس-اياعى 14 زالعا توپتاستىرىلعان.
***
جيناقتامانىڭ باسىم بولىگى – قازاقستان كەسكىندەمەسى، گرافيكاسى جانە ءمۇسىنى. ولاردىڭ ىشىندە – قازاقستاننىڭ تۇڭعىش سۋرەتشىسى ءابىلحان قاستەيەۆتىڭ، سونداي-اق، حلۋدوۆ پەن چەركاسسكييدىڭ، مامبەيەۆ پەن تەلجانوۆتىڭ، كەنبايەۆ پەن عالىمبايەۆانىڭ، ءجۇسىپوۆ پەن شاردەنوۆتىڭ، سىدىحانوۆتىڭ، ايتبايەۆ پەن سارييەۆتىڭ كەسكىندەمەلەرى، سيدوركين مەن زالسماننىڭ، پاك پەن اجييەۆتىڭ گرافيكالىق پاراقتارى، ناۋرىزبايەۆتىڭ، ءتولەكوۆ پەن دوسماعامبەتوۆتىڭ، راحمانوۆ پەن مەرگەنوۆتىڭ، راپوپروت پەن ەسەنبايەۆتىڭ مۇسىندىك جۇمىستارى بار.
مۇراجاي قورىندا كەڭەس ونەرىنىڭ دامۋ تاريحىن جۇيەلەۋگە قاجەتتى جادىگەرلەر دە جەتكىلىكتى. روزانوۆا مەن پەتروۆ-ۆودكين، فالك پەن كۋزنەسوۆ، ساريان مەن تاڭسىقبايەۆ، نيكونوۆ پەن اندرونوۆتاردىڭ قولتاڭبالارى ساقتالعان. حVIII-حح عاسىرلارداعى ورىس ونەرى قورىنان روكوتوۆ پەن ليەۆيسكييدىڭ، بوروۆيكوسكيي مەن كيپرەنسكييدىڭ، ۆەرەششاگين مەن ايۆازوۆسكييدىڭ، رەپين مەن كرامسكويدىڭ، ساۆراسوۆتىڭ، شيشكين مەن ليەۆيتاننىڭ ءتۇپنۇسقا تۋىندىلارىن دا كورۋگە بولادى.
مۇراجاي كوللەكسياسىنان ءتورت عاسىرلىق ەۋروپا ونەرىنىڭ بەينەسىن كورسەتەتىن حVI- حIح عاسىرلارداعى يتاليا مەن فرانسيانىڭ، گوللانديا مەن فلاندريانىڭ، گەرمانيانىڭ، انگليا مەن اۆستريا سۋرەتشىلەرىنىڭ جۇمىستارىن دا تاباسىز. ال شىعىس ەلدەرى ونەرىنىڭ قورجىنىن جۇڭگو، جاپونيا، ءۇندىستان زاتتارى مەن دۇڭعان، ۇيعىر، كورەي شەبەرلەرىنىڭ جەكەلەگەن تۋىندىلارى دا تولتىرىپ تۇر.
***
جالپى، مۋزەي قورىنداعى ەكسپوناتتار سانى 25 مىڭنان اسىپ جىعىلادى. ارينە، ەكسپوناتتاردىڭ باسىم بولىگى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ونەردىڭ، ونىڭ ىشىندە ءحىح-حح عاسىرلارداعى قازاق قولدانبالى ونەرىنىڭ باي كوللەكسياسىن ۇسىنادى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كوبى جانە كوز تارتاتىنى – كۇمىستەن جاسالعان زەرگەرلىك بۇيىمدار، كيىزدەر مەن تەكەمەتتەر، تۇكتى جانە تاقىر، كەستەلى كىلەمدەر. مۇراجاي كوللەكسياسىندا اعاش پەن تەرىدەن جاسالعان بۇيىمدار دا بار. ءبىز بۇگىن وسى جادىگەرلەر تۋرالى از-كەم تارقاتاتىن بولامىز.
ءحىح-حح عاسىرلارداعى قازاق قولدانبالى ونەرىنىڭ كوزىندەي بولعان بۇل بۇيىمدار مۋزەيدەگى جوعارىدا ايتىپ كەتكەن14 زالدىڭ كوشىن باستاپ تۇر. ياعني ونەر ورداسىن تاماشالۋعا كەلگەن ادام اۋەلى وسى بۇيىمدار ساقتالعان 1ء-شى زالدىڭ تابالدىرىعىنان اتتايدى.
***
ەر-تۇرمان – كونە زاماننان بۇگىنگە ءسانىن، ءمانىن جوعالتپاي جەتكەن، كوشپەلىلەر تۇرمىسىندا ايرىقشا ورنى بولعان زاتتىق مادەنيەتتىڭ ايرىقشا ۇلگىسى. ومىلدىرىك، قۇيىسقان، توقىم، تەبىنگى، ىشپەك، جەلدىك، شىدەر، جونا، كەجىم، اتكورپە، جابۋ، ۇزەڭگى، جۇگەن دەگەننىڭ ءبارى وسى ەر-تۇرمانمەن بايلانىستى اتاۋلار، ياعني ونىڭ قۇرامداس بولىكتەرى. ءارقايسىسىنىڭ اتقارار قىزمەتى بار جانە جاسالۋ جولى دا بولەك.
ماسەلەن، توقىم – ەر-تۇرماننىڭ اتتىڭ ارقاسىنا باتپاۋىن قامتاماسىز ەتەدى. كيىزدەن سىرىپ تىگىلەدى دە، كەيدە ونىڭ اينالا جيەگى ماتامەن كومكەرىلەدى، ال كەيبىر توقىمنىڭ سىرتى تۇگەلدەي بىلعارىمەن جابىلادى.
تەبىنگى – تومەن قاراي جالعاستىرىلا تىگىلگەن نەمەسە تاعىلعان، شالباردىڭ بالاعىن، اياقكيىمدى اتتىڭ تەرىنەن ساقتايتىن جالپاق قالىڭ بىلعارى.
ىشپەك – ات ارقاسىنا ەردىڭ باتپاۋى ءۇشىن تەبىنگى توقىم استىنان سالىناتىن، اتتىڭ ارقاسىن زاقىمدالۋدان قورعايتىن جۇمساق توسەنىش.
ىشكىلىك – ىشپەك استىنان سالىناتىن وتە جۇمساق تازا تالدىرمادان جاسالعان كولەمى ىشپەكتەي عانا جالاڭ تورتكۇل كيىز.
جەلدىك – توقىمنىڭ ۇستىنەن، ەردىڭ ەكى قاپتالىنىڭ استىنان قويىلاتىن، قاپتال اعاشىن ات ارقاسىنا تيگىزبەي تۇراتىن ەكى بولەك جابدىق.
جونا – اتتىڭ ارقاسىن ەردىڭ قاجاۋىنان قورعاپ تۇرۋ ءۇشىن ەردىڭ ەكى قاپتالىنا عانا كەلەتىندەي ەتىپ بىلعارىدان جاسالاتىن ىقشام كەلگەن قالىڭ توقىم.
كەجىم – جۇيرىك اتقا جاباتىن، ويۋلاپ اشەكەيلەنگەن، جۇقا شۇبەرەك جامىلعى.
جابۋ – اتتى سۋىقتان قورعاۋ ءۇشىن جاباتىن كيىز، كورپە، جامىلعى. بايگەگە قوسىلاتىن اتتىڭ ارام تەرىن الۋ ءۇشىن دە قاتتى جەلدىرتىپ، كەيىن جىلى جابۋمەن وراپ، تەرىن شىعارادى.
ۇزەڭگى – اتقا مىنۋگە، ەر ۇستىندە وتىرعاندا ەكى اياقتى تىرەپ ورنىقتى وتىرۋعا، ءارى تەبىنۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ابزەل.
جۇگەن – ءمىنىس اتىنىڭ باسىنا كيگىزىلەتىن ات باسىن قالاعان جاققا بۇرۋعا، تەجەۋگە، كولىكتى ادام ىرقىنا كوندىرۋگە قاجەتتى ابزەل.
قۇيىسقان – ات ارقاسىنا سالىنعان ەر-توقىم موينىنا قاراي سىرعىپ كەتپەۋ ءۇشىن اتتىڭ قۇيرىق ءتۇبىنىڭ استىنان وتكىزىلىپ، ەرگە بەكىتىلەتىن ابزەل.
ومىلدىرىك – ەر-توقىمنىڭ ارتقا قاراي سىرعىپ كەتپەۋى ءۇشىن ات ومىراۋىنا تاعىلاتىن ابزەل.
***
اسىل تاستاردان، كۇمىستەن جاسالىپ، التىن جالاتىلىپ، ويۋ-ورنەكتەرمەن كومكەرىلگەن زەرگەرلىك بۇيىمدار كەز كەلگەن قىز-كەلىنشەكتىڭ اجارىنا اجار قوسقان.
القا – ومىراۋعا تاعاتىن، كوبىنە كۇمىستەن جاسالاتىن كوركەمدىك بۇيىم.
بىلەزىك – كۇمىستەن، التىننان سوعىلادى. جاسالۋىنا قاراي التىن بىلەزىك، كۇمىس بىلەزىك، قۇيما بىلەزىك، ساعات بىلەزىك، توپسالى بىلەزىك، بۇراما بىلەزىك، قوس بىلەزىك، ت.ب. تۇرلەرى بار.
جۇزىك – قىمبات تاستاردان كوز ورناتىلعان جالپاق ساقينا ءتۇرى. ونىڭ ەركەكتەر دە، ايەلدەر دە سالاتىن تۇرلەرى بولادى. وتاۋ جۇزىك، قۇداعي جۇزىك، قارالا جۇزىك، اقىق جۇزىك دەگەن اتاۋى بار.
قاپسىرما – ايەل كامزولىنا، شاپان سياقتى كيىمدەرىنە تاعىلاتىن تۇيمە قىزمەتىن اتقاراتىن جالپاق كۇمىس بۇيىم. كەيدە ادەمىلىك ءۇشىن ءبىرىنىڭ استىنا ءبىرى، بىرنەشەۋى قاتار تىگىلەتىن بولعان.
***
كيىز – قويدىڭ كۇزەم جۇنىنەن باسىلعان، ءۇي تۇرمىسىندا پايدالانىلاتىن بۇيىم. كيىز قازاق جەرىندەگى كوشپەلى تايپالاردا ب.ز.ب. 1-مىڭجىلدىقتا بەلگىلى بولعان.
كيىزدەن سىرت كيىم، بايپاق (اياقكيىم) تىككەن، ونى تەك ءۇيدى جابۋ ءۇشىن عانا پايدالانىپ قويماي، كيىز ءۇيدىڭ ىشكى جاساۋ-جيھازدارىن، وزگە دە تۇرمىس-تىرشىلىككە قاجەت زاتتاردى تىگۋگە دە قولدانعان. حالىق شەبەرلەرى قازىرگى كەزدىڭ وزىندە كيىزدەن قورجىندار مەن دوربالار جاسايدى.
اقشاڭقان كيىز اق قويدىڭ جۇنىنەن باسىلادى. دايىن كيىزدەن تۋىرلىق، ۇزىك، تۇندىك، تەكەمەت، سىرماق جاسالادى. باسىلاتىن ءجۇننىڭ مولشەرىن، جارامدىلىعىن ايىرا الاتىن، شاباقتاۋ مەن تارتۋعا شەبەر ادامدى كيىزشى دەيدى. كيىز ءقازىر فابريكالاردا ارناۋلى ستانوكپەن باسىلادى.
ءبىر عانا كيىزدەن جاسالاتىن بۇيىمداردى ءتىزىپ شىعار بولساق، كيىز ەسىك، تۋىرلىق، تۇندىك؛ اياق قاپ، ابدىرە جاپقىش، كەرمە، كەسە قاپ، قارشىن، تۇس كيىز، تۇتقىش، شاينەك قاپ، ىرگە كيىز، وت كيىز؛ كيىز ەتىك، كيىز قالپاق، پيما جانە ت.ب.
***
ساندىق – كيىز ءۇيدىڭ اعاش جيھازدارىنىڭ ءبىرى. وعان كيىم-كەشەك، قىمبات بۇيىمدار سالىنادى. قازاق شەبەرلەرى ساندىقتى قايىڭ، قارا تال اعاشتارىنىڭ سۇرەگىنەن جاساعان. سىرتىنان كوركەم ەتىپ تەمىر، مىس جاپسىرمامەن، قاتىرما ويۋ-ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلەدى. ساندىقتاردىڭ تۇرمىستا قولدانىلۋىنا قاراي كولەمى دە ءارتۇرلى. كىشى ساندىقتار 30–60 سانتيمەتر بولسا، ۇلكەندەرى 60–120 سانتيمەترگە دەيىن جەتەدى.
ول كوشپەندى حالىقتار ءۇشىن وتە قولايلى بولعان. ساندىقتى جەرگە قويعاندا ءتۇبى دىم تارتپاۋ ءۇشىن، ونىڭ استىڭعى ءتورت بۇرىشىمەن ۇيلەستىرە تاقتايدان بۇرىشتان اياق ورناتادى. ساندىقتىڭ بەتى ءارتۇرلى بوياۋمەن سىرلانىپ، ورنەكتەلەدى نە ايشىقتى قاڭىلتىرمەن، كەيدە ورنەكتى سۇيەكپەن قاپتالادى.
«اlmaty-akshamۋ»، №84، 15 شىلدە، 2023 جىل