· ماسەلە
اتا-اجەلەرىمىز ءجۇرىپ وتكەن جولداعى ۇلتتىق تاربيەدەن اۋىتقىپ بارامىز با، سوڭعى ۋاقىتتا وتباسىنداعى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق دەرەگىنىڭ قاتارى كوبەيىپ بارا جاتىر.
قىڭىر قىلىق قىر اسىرماس
بۇگىندە ايەلدەرگە قاتىستى زورلىق-زومبىلىق ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇرعان وزەكتى ءھام ماڭىزدى تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە اينالدى. بۇرىن بۇل تاقىرىپ اشىق ايتىلمايتىن. ويتكەنى، ءبىزدىڭ اتا-بابامىز «باس جارىلسا – بورىك ىشىندە، قول سىنسا – جەڭ ىشىندە» دەگەن جازىلماعان دالا زاڭدارىمەن وتباسىنداعى جانجالدى بىرەۋدىڭ بىلگەنىن ءجون ساناماعان. ال ءقازىر قيت ەتكەن قىڭىر قىلىق وتباسى شەڭبەرىندە عانا قالىپ قويماي، قوعامدا كەڭىنەن تالقىعا تۇسە باستادى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، قوعامدى ءدۇر سىلكىندىرگەن مارقۇم سالتانات نۇكەنوۆانىڭ ولىمىنەن كەيىن ەلىمىزدە تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا جول بەرمەۋ شارالارى قولعا الىنىپ، ءتىپتى ارنايى زاڭ قابىلداندى. ءبىراق سوندا دا قوعامدا بۇل ماسەلەگە قاتىستى قىلمىستىق قۇقىقبۇزۋشىلىقتار ازايماي تۇر.
ايەلىنە قول كوتەرىپ، وتباسىنىڭ شىرقىن بۇزاتىن قارا كۇش يەلەرى ءالى دە كوپ. ماسەلەن، وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن الەۋجەلىگە تاعى ءبىر جان تۇرشىكتىرەر وقيعا جۇكتەلدى. كورىپ-بىلگەنىمىز ماڭعىستاۋ وبلىسى، مۇنايلى اۋدانىندا ەر ادام ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزىنشە ايەلىن پىشاقتاپ، اۋىر حالگە تۇسىرگەن. جاعا ۇستاتار جاعدايدىڭ قالاي بولعانىن سول جەردەگى كەزدەيسوق كۋاگەرلەر ۇيالى تەلەفونعا ءتۇسىرىپ الىپتى. ايەلىن ولتىرمەك بولعان قىلمىسكەر ماڭايىنا ەشكىمدى جولاتپاي، قولىنداعى پىشاقپەن كوپشىلىككە دە سەس كورسەتكەن. ءتىپتى ءتارتىپ ساقشىلارىنا دا باعىنباعان، ءبىراق كەيىن ۇستالىپ، قاماۋعا الىنعان.
ال ونىڭ الدىندا اتىراۋ وبلىسى، ماقات اۋدانىنىڭ ەكس-اكىمى رينات يبراگيموۆتىڭ ايەلىن تەپكىنىڭ استىنا الىپ، ومىرتقاسىن سىندىرعانى تۋرالى ەستىگەنبىز. كۇنى كەشە عانا ايەلىنە الىمجەتتىك كورسەتتى دەگەن ايىپپەن استانا قالاسىنىڭ اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتىندا اقبتك-نىڭ 73-بابىنىڭ 1-بولىگى بويىنشا مارات ايتەنوۆكە قاتىستى ءىس قارالدى. ول دا ايەلىنە الىمجەتتىك كورسەتىپ، ەكس-جۇبايى دانا اتەشوۆانى بالالارىمەن قوسىپ ۇيدەن كۇشتەپ شىعارماق بولعان. داۋلى وقيعادان سوڭ سوت شەشىمى شىعىپ، ايەلىن بالالارىمەن ۇيىنەن قۋىپ شىققان مارات ايتەنوۆ 5 تاۋلىككە قاماۋعا الىندى. تاعدىرلارى ءبۇلىنىپ، ۇرەي مەن قورقىنىشتىڭ جەتەگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ايەلدەردى تىزە بەرسەڭ ءتىزىم جالعاسا بەرەتىندەي...
ينتەرنەت تاربيەلەپ جاتىر
دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستاندا وتباسىلىق-تۇرمىستىق اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىق 90%-عا كوبەيىپ كەتكەن. وتكەن جىلى قازاقستاندا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتان 69 ايەل، 7 بالا قايتىس بولعان. قوعامدى الاڭداتقان مۇنداي قىلمىستاردىڭ ورىن الۋىنا نە سەبەپ؟ وعان كىم كىنالى؟ زەرتتەۋلەرگە كوز جۇگىرتسەك، وتباسىلىق جانجالدارعا نەگىزىنەن قۇمار ويىنعا تاۋەلدىلىك، ماسكۇنەمدىك، جۇمىسسىزدىق، سوعان بايلانىستى تۇرمىس جاعدايىنىڭ اۋىرلىعى سياقتى الەۋمەتتىك جاعدايلار سەبەپ بولاتىن كورىنەدى. بايقايسىز با، ءقازىر كوشەدە، ۇيدە، دۇكەندە، كولىكتە، ءتىپتى ۇيقىدان تۇرعاندا دا قولىمىزدان تەلەفون تۇسپەيدى. ينتەرنەت قولجەتىمدى بولعاننان كەيىن شىعار، سول قۇرىلعىدا كوزىڭ دە، ءوزىڭ دە قىزىعا قارايتىن كورىنىستەرمەن قوسا، ادەپسىز ىس-ارەكەتتەر دە تولىپ ءجۇر. سول ءبىر قۇلاققا تۇرپىدەي تيەتىن بەيپىل سوزدەر مەن بەيادەپ كورىنىستەر ۇلكەندەرمەن بىرگە بالا-شاعاعا دا ورتاق. دەمەك، ءبىزدى ينتەرنەت تاربيەلەپ جاتىر.
قازاق ءۇشىن وتباسى – قاسيەتتى ۇعىم، قاستەرلى قۇندىلىق. ادام بالاسىنا بەرىلەتىن تاربيەنىڭ ەڭ نەگىزگى دىڭگەگى دە وتباسىندا قالىپتاسادى. اكە – وتباسىنىڭ تىرەگى، انا – سول شاڭىراقتىڭ بەرەكەسى. سوندىقتان جانۇياداعى تىنىشتىق ەكەۋىنە دە تىكەلەي بايلانىستى. ال بالا ۇيدە كورگەنىن ىستەيدى، ەستىگەنىن ايتادى. دەمەك، قوعامداعى كەز كەلگەن ماسەلە تاربيەگە كەلىپ تىرەلەدى. بۇگىنگى بالا ەرتەڭگى ءبىر ءۇيدىڭ وتاعاسى، وتاناسى. ەگەر اكەسى شەشەسىن ەكى كۇننىڭ بىرىندە توقپاشتاپ ۇرىپ جاتسا، كەيىن ول ۇيدە وسكەن ۇل ءوزى ۇيلەنگەندە «ە-ە، كۇيەۋ بولۋ وسىلاي ەكەن عوي...» دەپ جۇبايىنا جۇدىرىق الا جۇگىرسە كىمدى كىنالايمىز؟ ال اناسىنىڭ كۇندە تاياقتان كوز اشپاي جىلاپ جۇرگەنىن كورىپ وسكەن قىز، كەيىن وسىنداي قورلىققا كونەدى دەپ ويلايسىز با؟ دەمەك، بارلىعى تاربيەدە. بالالار اتا-انانى سىيلاۋدى، ايەل زاتىن قۇرمەتتەۋدى كىشكەنتاي كەزىنەن بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەندە عانا وتباسىندا زورلىق-زومبىلىققا ورىن بولمايتىنى انىق.
«ايەلدى ۇرما، ساعى سىنادى...»
بۇگىندە قوعام ءومىرىن نازىكجاندىلاردىڭ ەڭبەگىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءقازىر بيلىكتە دە، بيزنەستە دە، عىلىم مەن مادەنيەتتە دە قىزمەت اتقاراتىن ايەل-انالاردىڭ قاتارى كوپ. تاڭنىڭ اتىسى كۇننىڭ باتىسى ءبىر تىنىم تاپپايتىن جاندار، ءۇيدەگى ۇساق-تۇيەك قىرۋار تىرلىكتىڭ دە ۇيىتقىسى. ەرىنىڭ تاپقان تابىسىن بەرەكەلەندىرىپ، قىزمەتتە ابىرويىن اسقاقتاتىپ جۇرگەن دە ايەلدەر.
اۋلەتتىڭ ۇرپاعىن جالعاستىرۋ، وتباسىنىڭ قامىن ويلاۋ، تۋىسقانداردىڭ كوڭىلىن تابۋ، رەتى كەلسە قىزمەت ىستەۋ... مىنە، بۇل قازىرگى قازاق ايەلىنىڭ بەينەسى. ەندەشە، ءۇيىن تازالاپ، بالا-شاعاعا ۋاقتىلى تاماعىن بەرىپ، جۋىلعان كيىمدەردى ۇتىكتەپ، اراسىندا، ءتۇرلى تاتتىلەر ءپىسىرىپ، ازاماتىنىڭ جاعدايىن جاساپ، بالالارىن ويناتىپ، ساباعىن وقىتىپ، تىزبەكتەسەڭ كەتە بەرەتىن ءۇي شارۋاسىنىڭ شاشاۋىن شىعارماي وتىرعان ايەل-انالار نەگە زورلىق-زومبىلىقتىڭ قۇربانى بولۋى ءتيىس؟ باياعىدا اجەم «ءايەل قىرىق شىراقتى، ءبىرى سونسە ءبىرى جانادى» دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى. راسىندا دا، زاتى ايەل دەمەسەڭىز، جاراتقاننىڭ سول نازىكجاندىلارعا كورىنبەيتىن قايرات بەرىپ، جۇكتەگەن مىندەتتەرى از ەمەس قوي. «الەمدى، جەردى جاپ-جارىق ەتىپ وتىراتىن ەكى نارسە بار: بىرەۋى – كۇن، ەكىنشىسى – ايەل» دەيتىن ەل اۋزىنداعى وسى ءبىر قاناتتى سوزدەن دە نازىكجاندىلاردىڭ بۇكىل بولمىسىن كورسەتپەي مە؟ ءايەل بار جەردە بەرەكە بار. ايەل بار جەردە وتباسىندا تازالىق، ءتارتىپ بار. البەتتە، ءۇي بولعان سوڭ ىدىس-اياق سىلدىرلاماي تۇرمايدى. كەيدە كەلىسپەي قالىپ، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اراسىندا رەنىش بولىپ جاتاتىن كەزدەر بولىپ تۇرادى. بۇل بارلىق وتباسىندا كەزدەسەتىن جاعداي. ەندەشە، وتباسى ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىن جۇمسايتىن نازىك جاراتىلىس يەسىنە قول كوتەرۋگە بولا ما؟ ايالاۋدىڭ ورنىنا ايامايتىنىڭىز نە؟..
2024 جىلعى 15 ساۋىردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقپەن كۇرەسۋگە باعىتتالعان زاڭعا قول قويدى. جاڭا زاڭ ايەلدەر مەن بالالارعا قاتىستى قىلمىستار ءۇشىن جازانى كۇشەيءتۋدى كوزدەيدى. وسىلايشا بۇرىن ۇرىپ-سوعۋ جانە دەنساۋلىققا قاساقانا جەڭىل زيان كەلتىرۋ اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىق رەتىندە سارالانىپ كەلسە، ەندى وسى تەكتەس قىلمىستار ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك ەنگىزىلدى. جازالارعا 80-نەن 200 اەك-كە دەيىن ايىپپۇل، 200 ساعاتقا دەيىن قوعامدىق جۇمىستارعا تارتۋ جانە 50 تاۋلىككە دەءيىن قاماۋعا الۋ جاتادى.
«ايەلدى ۇرما، ساعى سىنادى، بالانى ۇرما، باعى سىنادى» دەگەن اتا-بابالارىمىز ايەلدى دە، بالانى دا ۇرماي-سوقپاي-اق اقىلمەن باسقارا بىلگەن. ەندەشە، وتباسى بەرەكەسىن كەتىرمەي، تاتۋلىقتا ۇستاۋدى ەستى ازاماتتار ەسكەرىپ جۇرەر. ءيا، زامانعا قاراي ادام دا دامۋ كەرەك. ءبىراق ول ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ وتكەن جولى مەن تاعىلىمىن ۇمىت دەگەن ءسوز ەمەس. جاھاندانۋ پروسەسىنىڭ جەتەگىندە كەتپەۋ ءۇشىن ءبىز ۇلتتىق تاربيەگە ەرەكشە ءمان بەرۋىمىز قاجەت.
ەسىڭىزدە ءجۇرسىن!
الىمجەتتىك جاساۋ، بىرەۋدى ۇرىپ-سوعۋ ارقىلى دەنساۋلىعىنا، ومىرىنە ءقاۋىپ ءتوندىرۋ، ار-نامىسىنا تيۋ – مۇنىڭ ءبارى زاڭ بويىنشا جاۋاپقا تارتىلاتىن قىلمىستىق ارەكەتتەر بولىپ تابىلادى.
ءسىز بىلەسىز بە؟
- · 2022 جىلى الەم بويىنشا 89 000 ايەل مەن قىز قاساقانا ولتىرىلگەن، ولاردىڭ ىشىندە 48 000-عا جۋىعى جىنىستىق سەرىكتەسىنىڭ نە ءوز وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان ولگەن.
- · ءار ءۇشىنشى ايەل ومىرىندە ءبىر رەت بولسا دا فيزيكالىق نەمەسە جىنىستىق زورلىق-زومبىلىق كورەدى ەكەن.
- · ايەلدەر مەن قىزداردىڭ 86%-ى گەندەرلىك زورلىق-زومبىلىقتان قۇقىقتىق قورعاۋ جوق ەلدەردە ءومىر سۇرەدى.