زەرتتەۋشi-عالىم ماردان بايدiلدايەۆ ەدi
1926 جىلدىڭ كۇلiمدەگەن كوكتەمiندە قازiرگi قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جالاعاش اۋدانىنداعى iرگەلi اۋىلداردىڭ بiرiندە ءدۇرiلدەگەن ۇلكەن توي بولىپ جاتتى. توي يەسi وسىنداعى جەتiرۋ-كەرەيiت دەگەن ەلدەن شىققان ناعىز «شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوستiڭ» ءوزi، اتاقتى بي – كەلدiباي بي بولاتىن. اۋىلدىڭ ۇلكەن-كiشiسi بار، سىرتتان كەلگەن قوناقتار بار، التى اي قىستىڭ الەگiنەن ەندi بوساپ شىققان مەزگiلدە ءوتiپ جاتقان شiلدەحاناعا جۇرت شىن ىنتا-ىقىلاسىمەن جينالدى. اتاقتى بيدiڭ ءبايبiشەسi ۇل تاپقان ەدi.
التى اي قىستىڭ اياعى بiتiپ، كۇن جىلىنا باستاعاندا جولعا شىققان بەلگiلi اقىن تۇرماعامبەت Iزتiلەۋوۆ اقمەشiتتەن ەلگە قاراي قايتىپ كەلە جاتقان بولاتىن. جول ءۇستi بولعان سوڭ، ءوزiنiڭ اعاسى كەلدiباي بيدiڭ اۋىلىنا قاراي ات باسىن بۇرادى. قالىڭ ەلگە كەڭiنەن تانىمال اقىن كەلگەندە، اۋىلداعى توي قىزىپ جاتقان ەدi. تۇرماعامبەت اقىندى ەل-جۇرت قۋانا قارسى الدى.
– كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، سوندا كەلدiباي بي «قۇتتى قوناق كەلسە، قوي ەگiز تابادى» دەگەن جورالعىمەن تۇرماعامبەتكە ءوتiنiش ايتىپ، بالاسىنا ات قويدىرادى. سوندا تۇرماعامبەت ءوزiنiڭ قيالىن تەربەپ جۇرگەن پارسىنىڭ اتاقتى «شاھناماسىنداعى» ۇلكەن باتىردىڭ بەينەسi شاھمارداننىڭ اتى اۋزىنا ءتۇسiپ، ءۇش رەت قۇلاعىنا ايعايلاپ، ازان شاقىرىپ جاڭا تۋعان نارەستەگە شاھماردان دەپ ات قويىپتى. بۇل بالا كەيiننەن ۇلكەن زەرتتەۋشi-عالىم بولعان ءوزiمiزدiڭ ماردان بايدiلدايەۆ ەدi. 50-جىلداردىڭ اياعىندا بايدىڭ تۇقىمى، بيدiڭ بالاسى دەپ قۋدالاۋعا ءتۇسiپ جۇرگەن ساتتەرiندە ءوز ەسiمiنiڭ باسىنداعى «شاھ» ءسوزiن ايتپاي، ەل اراسىندا ماردان بولىپ اتالىپ كەتiپتi، – دەيدi جىرشى-ونەرتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى بەرiك ءجۇسiپوۆ.
تۇرماعامبەت اقىننىڭ قيالىن تەربەپ جۇرگەن شاھماردان بەينەسi پارسىنىڭ اتاقتى اقىنى فيردوۋسيدىڭ «شاھناماسىنان» الىنعان ەدi. بiر قىزىعى – ارادا ون جىل ۋاقىت وتكەندە تۇرماعامبەت Iزتiلەۋوۆتiڭ وسى «شاھنامانى» اۋدارۋىنا تۋرا كەلەدi.
كەڭەس وداعىنىڭ كەزiندە ونەر مەن ادەبيەتكە جاقسى كوڭiل ءبولiنەتiن ەدi. 1934 جىلدىڭ اينالاسىندا بۇكiل كەڭەس وداعى بولىپ ايگiلi پارسى ويشىلى، ۇلى اقىن فيردوۋسيدىڭ 1000 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتiپ جاتتى. وسىعان وراي وداقتاس ەلدەردiڭ بەلگiلi اقىندارى فيردوۋسيدىڭ اتاقتى «شاھناماسىن» ءوز تiلدەرiنە اۋدارا باستاعان بولاتىن. قازاق تiلiنە اۋدارۋ تاعدىر جازىپ، تۇرماعامبەت Iزتiلەۋوۆتiڭ ەنشiسiنە بۇيىردى.
سىر سۇلەيi اتانعان تۇرماعامبەت اقىننىڭ «شاھنامانى» اۋدارۋىنا ونىڭ ءوزiنiڭ شاكiرتi بولعان بەلگiلi قوعام قايراتكەرi تەمiربەك جۇرگەنوۆ سەبەپ بولعان ەدi. فيردوۋسيدىڭ 1000 جىلدىعىنا وراي «شاھنامانى» اۋدارۋ قولعا الىنعاندا، پارسىنىڭ بەلگiلi عالىمى سادريددين ايني دە، قوعام قايراتكەرلەرi ميرزويان مەن تەمiربەك جۇرگەنوۆ تە قازاق تiلiنە اۋدارۋدى تۇرماعامبەتكە تاپسىرعان ءجون دەپ تاپتى. تۇرماعامبەت «شاھنامانى» 10 ايدا اۋدارىپ شىعادى.
– 1936 جىلى ون ايدىڭ iشiندە «شاھنامانى» اۋدارىپ شىققاننان كەيiن ۇكiمەت تۇرماعامبەتكە 500 سوم كولەمiندە زەينەتاقى تاعايىندايدى. بiراق وعان بۇنىڭ زەينەتiن كورۋ بۇيىرمادى دەۋگە بولادى. وسى ارادا ايتا كەتەتiن نارسە – تۇرماعامبەت ءوزiنiڭ ايگiلi ۇستازى فيردوۋسيدىڭ تاعدىرىن قايتالاپ شىقتى. ماحمۇد عازناۋي سۇلتاننىڭ ۇسىنىسىمەن فيردوۋسي «شاھنامانى» جازعاندا، عازناۋي وعان 1000 دiءلدا التىن بەرۋگە ۋادە ەتكەن ەدi. الايدا، سۇلتاننىڭ قاھارىنا ۇشىراعان فيردوۋسي قاجىپ، ءوزiنiڭ تۋعان جەرi – تۋس قالاسىندا ءومiردەن وتەدi. سول كەزدە باياعى بەرمەك بولعان التىننىڭ ورنىنا ون تۇيەگە ارتىلعان كۇمiس قالا قاقپاسىنىڭ بiر شەتiنەن كiرiپ كەلە جاتىر ەدi. ال بۇل ۋاقىتتا فيردوۋسيدىڭ تابىتى سالىنعان كەرۋەن قالانىڭ ەكiنشi قاقپاسىنان شىعىپ بارا جاتقان بولاتىن. تۇرماعامبەتتiڭ باسىنان دا ءدال وسىنداي جاعدايدى كورۋگە بولادى، – دەيدi عالىم سەرiكباي قوسان.
شىنىندا دا، «شاھنامانى» اۋدارىپ بولعان تۇرماعامبەتتi 500 سومنىڭ ورنىنا اباقتى كۇتiپ تۇرعان ەدi. ول ءوزi بۇرىن 1931 جىلى باي-فەودالداردى قۋعىنداۋ ناۋقانى كەزiندە دە قارماقشى مەن قازالى تۇرمەلەرiندە وتىرىپ شىققان بولاتىن.
قۋعىن-سۇرگiن جىلدارىندا تەمiربەك جۇرگەنوۆ «حالىق جاۋى» اتانىپ ۇستالىپ كەتكەن سوڭ، «ءۇش ءارiپتiڭ» ادامدارى ونىڭ جۇمىس ۇستەلiنiڭ ءۇستiنەن احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن تۇرماعامبەت Iزتiلەۋوۆكە قازاق ادەبيەتi مەن مادەنيەتiنە سiڭiرگەن ەڭبەگi ءۇشiن تاعايىندالعان ءومiرلiك زەينەتاقى تۋرالى شىعارىلعان شەشiمدi تاۋىپ الادى. وسىدان كەيiن ولار «جاپون شپيونى» بولعان «حالىق جاۋىمەن» بايلانىسىڭ بار دەگەن جەلەۋمەن تۇرماعامبەتتiڭ iزiنە تۇسەدi. بۇرىن دا تۇرمە ءدامiن تاتقان تۇرماعامبەتتi تاعى دا تەمiر تور كۇتiپ تۇردى.
– «جاپون شپيونىمەن» بايلانىسىڭ بولدى دەگەن اڭگiمەمەن تۇرمەدە تۇرماعامبەتتiڭ جاسىنا دا، ەل الدىنداعى اتاق-ابىرويىنا دا قاراماي، ۇرىپ-سوعىپ، قيناپ، مويىنداتۋدىڭ ءتۇرلi امال-ايلالارىن جاسايدى. سولاردىڭ كەسiرiنەن اۋرۋلى بولعان تۇرماعامبەت ەلگە كەلگەن سوڭ كوپ ۇزاماي، 1939 جىلى دۇنيە سالدى، – دەيدi فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى بەرiك ءجۇسiپوۆ.
1926 جىلى اقمەشiتتەن قايتىپ كەلە جاتقاندا، شiلدەحانا ءۇستiنەن ءتۇسiپ، ءوزi اتىن قويعان بالا – ماردان بايدiلدايەۆ كەيiننەن قازاقتىڭ ۇلكەن فولكلورتانۋشى عالىمى بولىپ شىقتى. تۇرماعامبەتتiڭ سول ۋاقىتتاعى سەنiمi الداماعان ەدi. ماردان بايدiلدايەۆ 1957 جىلى تۇرماعامبەتتiڭ اۋىلىنا بارىپ، اعايىن-تۋعاندارىنىڭ رۇحساتىمەن سىر سۇلەيi ءوزi كوزi تiرiسiندە كومدiرiپ كەتكەن قولجازبالارىن قازىپ الادى. بۇل 35 داپتەردەن تۇراتىن اتاقتى «شاھنامانىڭ» قولجازباسى بولاتىن.
– ماردان بايدiلدايەۆ سىر بويىنىڭ ونەرi دەسە، جالپى مادەنيەت پەن ونەر دەسە iشكەن اسىن جەرگە قوياتىن ادام ەدi. 1937 جىلدىڭ قۇربانى بولعان قانشاما قايراتكەردiڭ اقتالىپ شىعۋى مەن ولاردىڭ قايتادان تاريحقا ەنۋiنە ول كiسi وراسان زور ەڭبەك سiڭiردi. قاراپايىم تiرلiك كەشكەن ماردان ءوزiنiڭ قوڭىرقاي ءومiرiنە قاراماستان، قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىنىڭ ايەلدەرi مەن ۇل-قىزدارىن، تiپتi، ءوزiنiڭ جەكە اقشاسىنا قاجەت جەرiنە الىپ بارىپ، الىپ كەلiپ ءجۇردi. وعان تالاي جۇرت كۋا بولا الادى، – دەيدi زەرتتەۋشi-جۋرناليست تىنىشبەك دايراباي.
قاراپ تۇرساڭ، ءومiر دەگەن نارسە ادام بiلiپ بولمايتىن بەيمالiم بiر بايلانىستاردان تۇرادى. جاڭا تۋعان نارەستەگە تۇرماعامبەتتiڭ شاھماردان دەپ ات قويۋى، كەيiننەن ونىڭ سول كەيiپكەر بەينەلەنگەن «شاھنامانى» اۋدارۋى، ارتىنان سول فيردوۋسيدىڭ تاعدىر-تالايىن كەشۋiنiڭ اراسىندا بەلگiسiز بiر بايلانىستار جاتقان سياقتى. تiپتi، تۇرماعامبەتتiڭ ءوزiنiڭ قايتا تiرiلۋiنە سەبەپ بولعان ماردان بايدiلدايەۆ ەدi.