م.اۋەزوۆ مۇراجاي ۇيىندە «ر.بەردىباي اتىنداعى حالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ» كەزەكتى ءدارىسى ءوتتى. وعان قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ قاتىستى. مودەراتور – فولكلورتانۋشى عالىم كەنجەحان ءىسلامجان ۇلى. ورايلى ءساتتى پايدالانىپ، تۇشىمدى وي-پىكىرلەر مەن ءارتۇرلى ەستەلىكتەردى حاتقا ءتۇسىرۋدى ءجون كوردىك.
تەاتر – مادەنيەت پەن ونەر ورداسى
زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مۋزەي-ۇيىنە، قۇتتى مەكەنگە، قاراشاڭىراققا يمەنە باساتىنداردىڭ ءبىرىمىن. ءوزىم جاس اكتەر كەزىندە وسىندا تالاي كەلدىم. مۇقاڭ وتىرعان ءۇيدى ءبىراز ارالاعانبىز. جالپى، بۇل جەر قۇتتىحانا مەشىت ىسپەتتى. ۋاقىت وتە كەلە مەنىڭ دە تابانىم ءتيىپ، قوناق رەتىندە كەلگەنىم تولقىنىس تۋدىردى.
بۇل جەردە جاقسى ويلار ايتىلادى. شەر تارقاتىلادى. ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىنە كۇمان بولماسا، «ويپىرماي نە بولادى؟» دەگەن ءبىر الاڭداۋشىلىقتار دا بايقالىپ قالادى. مەن ءوزىم وسىنداي ويدى كەشەمىن. ويتكەنى، مۇنى ادەمى ءسوز ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن.
تالاي قىمباتىمىزدى ارزانداتىپ، ارزاندى قىمبات قىلىپ جىبەرگەن كەزدەرىمىز دە حاق. سول جاعى ونەر ادامى رەتىندە جانىمدى جەگىدەي جەيدى. «قايتەمىز، نە ىستەيمىز؟» دەگەن سۇراقتار مازالايدى. مەن الگى ورىستاردىڭ «وسى ءرولدى وينادىم» دەگەنىن قابىلدامايمىن. قازاقتىڭ وينادى دەگەن ءسوزى وتە جەڭىل ءسوز. بالانىڭ ويىنى، ءازىل-سىقاق، جەڭگە مەن قايىننىڭ قالجىڭداسىپ ويناعانى سياقتى ەستىلەدى. تىم تاربيەلى، سىنىق مىنەزدى بولعاندىقتان كوبىنە-كوپ ماڭىزدى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تابا الماي جۇرگەندىگىمىز قازاقتىڭ مىنەزىندە سياقتى.
بارىنە كونەمىز، «ءبىر ءمانىسى بولار» دەگەن اۋىر ماقالدار بار. سونداي-اق، «باستان كەلسە ولدىك، ارتتان كەلسە كوندىك» دەيدى. اباي حاكىم دە «قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىنىڭ ىسكە العىسى دا، ىسكە العىسىزى دا بار» دەپتى عوي. ونىڭ ءبارىن بەكەر ايتىپ وتىرعان جوق. باستان وتكەن سوڭ ايتقان بولار.
ءسوزقۇمار قازاقپىز عوي. تاعى دا سول دانىشپان ابايدىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «وزىمىزدەن ءسوزىمىز ۇزىن». كەز كەلگەن ويدى، ءپالساپالىق پوشىمدى كەستەلەپ ونەرلەپ ايتىپ، ماقال، ولەڭ قىلىپ جىبەرەمىز. قازاقتىڭ ارعى-بەرگى زاماندارىنىڭ بارىندە اسىقپايتىن حالىقپىز عوي. ءبىر ءمانىسى بولار دەپ جۇرەمىز. ءبىراق كوپ نارسەدەن قۇر قالىپ، ايىرىلدىق. ءبىراز دۇنيەنى كومەسكىلەندىرىپ الدىق.
سونىڭ ءبارىن ءبىز، ونەردە جۇرگەن ادامدار ۋايىمدايمىز. ۇيتىپ-بۇيتەيىك دەپ ات تون سالىپ، اتوي سالماسپىز. ونەرىمىزبەنەن جەتكىزۋگە تىرىسامىز. كەيدە ءبىر اتىم ناسىبايعا وكپەلەپ قالاتىن قازاق، «ءوي، ءيتىڭ ءارتىس قوي» دەپ التىنشى سۇرىپقا يتەرىپ تاستاي سالادى.
كەزىندە ماقالا جازۋدى باستادىم. وندا دا قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن ەمەس، ونەر جايلى، ونەردىڭ تەوريالارى تۋرالى ويلاندىم. «ساحنادا نەگە اندەتىپ سويلەيمىز، نەگە ايعايلاپ كەتەمىز، نەگە تەك ساقال-مۇرتتى جاپسىرىپ الىپ، سىرعا تاعا سالىپ كوسەمسيمىز؟ نەگە ورىس رەجيسسۋراسىنىڭ جولىمەن جۇرەمىز؟ قازاقي جولدى تابا المايمىز با؟» دەيتىن ويلار ەسىم كىرە باستاعان شاقتان باستاۋ الدى. ءسويتىپ، «قازاق ادەبيەتى» سىندى گازەتتەرگە جازدىم. ءوزىم قۇربىلاس اقىن- جازۋشىلار، جۋرناليستەر ماعان «مىناۋ كىتاپ وقيتىن ءارتىس ەكەن» دەپ ايتاتىن بولدى. كوپتەگەن اقساقالدارىڭ قاسىنا وتىردىم، قولىنا سۋ قۇيدىم، ءسوزىن تىڭدادىم، اعالادىم دەگەندەي. پايعامبار جاسىنا تولىسقان اكتەرلەردىڭ ۋاقىتتارى بىتكەندە قارا جەردىڭ قوينىنا بەردىم، توپىراق سالىپ جۇگىرىپ ءجۇردىم. كوبى قاراپايىم، قارابايىرلاۋ عوي. كوبىنە-كوپ جۇرەكتىڭ جولىمەن، ءسوزدىڭ قادىرىمەن عانا ونەرپاز بولعاندارىن بىلەمىن. بۇل اۋىر ءسوز ەمەس. ءوز ديسسەرتاسيامدى «قازاقتىڭ شەشەندىك ءسوزىنىڭ اكتەردىڭ ويىنا ىقپالى» دەپ قورعادىم. ونى ماعان تىلىمە تيەك قىلعان تەاترتانۋشى اعامىز باعىبەك قۇنداقبايەۆ ەدى. ول كىسى «سەن مىرقىمباي بالا، ويلانادى ەكەنسىڭ عوي!» دەدى. مەن «ويباي اعا، قالاي ويلانبايمىز، ويلانامىز» دەيمىن. باعىبەك اعا «جازىپ ويلانادى ەكەنسىڭ عوي، ديسسەرتاسيا جازساڭشى» دەسە، «قويىڭىزشى» دەپ قويامىن. ول كەزدە اجەپتاۋىر جولىم بولىپ «حالىق ءارتىسى»، «مەملەكەتتىك سىيلىقتى» العان ەدىم. م.اۋەزوۆ تەاترى ديرەكتورىنان تۇسكەن كەزىم بولاتىن. مەنى سول كەزدەرى اكادەمياعا كىشى «عىلىمي قىزمەتكەر» ەتىپ الىپ الدى. عالىمدار بولەك ولشەمدەگى ادامدار ەكەنىن بايقادىم. ءسوز بايلامدارى وزگەشە. مەنىڭ احاحۋلاپ جۇرگەن ومىرىمنەن بولەك ادامدارمەن كەزدەسىپ، تىڭداپ، عىلىمعا كىرىسىپ كەتتىم. كىرىسكەننەن كەيىن شىنىندا دا قۇدىققا ءتۇستىم. بىلمەيتىنىم كوپ ەكەن، انشەيىن بويىما سەنىپ سول ادەمى حانداردىڭ كوستيۋمدەرىن كيىپ، بەتتى ارلەپ، ساقالدى جاپسىرىپ، شوشاڭ- شوشاڭ ەتىپ جۇرگەنگە ءماز ەكەنبىز. وز-وزىمە قاپا بولدىم. وسىلايشا ىزدەگەن سۇراقتارىما جاۋاپتى عىلىمنان تاپتىم.
ونەرپازدى كۇتۋشى ەدى
ءبىر كەزدەرى ونەر ادامدارىنىڭ ءقادىرىن حالىق اراسىندا كەتىرۋدىڭ ءحالىن كوزىمىز كوردى. جۇرت تانيدى، كورەرمەن بىلەدى، كينودا تۇسكەنى، تەاترداعىسى، ءاتى-جونى بار. كىمسىڭ، «حالىق ءارتىسى»، «ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى» وي بالەنشەكە-تۇگەنشەكە دەيدى. و كەزدەردە تەلەديداردان سونشاما ناسيحاتتاماسا دا حالىق ونەردى وتە جاقسى كورەتىن. ونەرپازداردى جۇرت ەرەكشە سىيلايتىن. ءىسساپارلاردا ۇلكەن اكتەرلار ديرەكتوردىڭ، ورتا جاستاعىلار پارتكومنىڭ، جاستار كومسومولدىڭ ۇيىنە تۇسەتىن. ول ۋاقىتتا بۇگىنگىدەي مەيمانحانا جوق. جينالىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇرامىز. كوبىنە-كوپ بيكەن اپام، اتايبەك اعالارىمىز قاسىنا الىپ الاتىن. سەبەبى، دومبىرامەن ءان ايتامىن. سوسىن ءسوز تىڭدايمىن. سوندا باتا قىلىڭىز، ءسوز سويلەڭىز دەگەندە كەيبىر اڭعال، ادال، قاراپايىم اعالارىمنىڭ «وكتيابردىڭ ارقاسىندا» دەپ باتا بەرگەندە شوشىپ كەتتىم. كەڭەس يدەولوگياسى وزگەشە ويلاۋعا مۇمكىندىك بەرمەگەن عوي. شالدىڭ بالاسى ەدىم. اتام جامانقۇل شەجىرەلى كىسى بولاتىن. ءوزى ءازىلقوي-تۇعىن. تۇڭعىش نەمەرەسى بولعاندىقتان اكەم مەن شەشەمە بەرمەي الىپ العان. اجەمىز بارشاگۇل ەرتەگىشى، اتام شەجىرەشىل، ماقالشىل بولدى. اتانىڭ بالاسى بولعاننان كەيىن ءبىرشاما باتا دەگەندى بىلەمىن. الگىنى ەستىپ قينالدىم. ول كەزدە كەڭەستىڭ شىم-شىتىرىعىنا شىرمالىپ قالعان عوي دەگەن وي بولعان جوق. مۇنىڭ ءبارى، كەيىن-كەيىن ويعا كەلدى. جاسىراتىنى جوق، ءبىز دە ءبىر كەزدەرى كومپارتياعا سەندىك. ول ۋاقىتتا پارتياعا جازساڭ، سول قاپالىعىڭدى جوندەپ بەرەتىن. ءقازىر ءولدىم دەسەڭ دە ەشكىم قارا سۋ تاتىرمايدى. «ارا» جۋرنالىنا ءبىر سىني ماقالا شىقسا ءبىتتى ريەۆوليۋسيا بولاتىن. كومپارتيانىڭ يدەولوگيا جاعىنان مىقتىلىعى سول ەدى. سودان ماقالا جازۋ جالعاستى.
اكتەرلىكتى اۋدارمادان باستادىق
العاش ساحنانى قامشى اپارىپ بەرۋدەن باستادىم. ءان ايتاتىنىمدى بىلگەن سوڭ، ءاۋ دەيتىن ءرول بەرە باستادى. 1970 جىلى م.اۋەزوۆ تەاترىنا اكتەر رەتىندە كىرگەنىم جوق. ورىسشاعا اۋداراتىن ىلەسپە اۋدارماعا كىردىم. اكەم تەمىرجولشى. تەمىرجولدا ورىستار دا ىستەيدى. كورشىلەرىم ورىستاردىڭ قىزدارى بولاتىن. ولارمەن جاقسى دوسپىن. بىردە ىلەسپە اۋدارماشى اۋىرىپ قالىپتى. رەجيسسەر ءازىربايجان مامبەتوۆ ايعايلاپ تۇر ەكەن. ورىسشا بىلەتىندىگىمدى حاديشا بوكەيەۆا اپامىز ءبىلدى، ءسويتىپ اۋدارماشىلىققا قوستى. ورىسشا ايتىپ وتىرىپ، اكتەرلەردىڭ سومداعان ءرولىن قاراپ وتىرامىن. ورىسشا-قازاقشا ماتىندەردى وزىمشە سالىستىرامىن. سوندا ورىستىڭ ءسوزى دالمە-دال ايتىلسا، قازاقتىڭ ءسوزى كەڭ ماعىنادا، جايىلىپ ايتىلادى ەكەن. سونى بايقادىم. دالىزدەن سورايىپ جۇرگەن سوڭ، رەجيسسەرلەر دە كورە باستادى. و كەزدە موينىم ىرعايداي، بەتىم تورعايداي. شاشىم بار ەدى. العاشقى رەسمي ۇستازىم حاديشا بوكەيەۆا عوي. ال رەسمي ەمەس ۇستازىم – اسقار توقپانوۆ. تالاي جەردە «ونەرگە قورقا-قورقا كەلدىم» دەپ ايتامىن. وتباسىندا 11 بالانىڭ ۇلكەنىمىن، ىشىمنەن اكەمە، باۋىرلارىما كومەكتەسۋىم كەرەك دەپ قويامىن.
ۋاعىندا رادج كافۋردىڭ ونەرىنە تاڭداندىق. كەيىن انگە، دومبىراعا قۇمار بولدىق. بارىپ كەل، الىپ كەل، كىسىلەردى قارسى ال دەگەنمەن جۇردىك.
ءبىر كۇنى قىزىق بولدى. ءانۋار بورانبايەۆ دەگەن دوسىم «ەڭلىك– كەبەك» قويىلىمىندا «ۋا، بي قايدا كەتكەن» دەگەن ساۋالعا «بۇگىن نەمەسە ەرتەڭ كەلىپ قالار» دەيتىن جاۋاپ قاتۋى قاجەت بولاتىن. الايدا، «بۇگىن يلي ەرتەڭ كەلىپ قالار» دەپ جىبەردى.
قارامەندى «اۋىزدان شىققان ءسوزدىڭ جەل ەسىگىندە بولعان زامان» دەيتىن ءسوزى بار. اۋىزدان شىققان ءار سوزگە اباي بولعان-دى، ول ءسوزدىڭ ءمان-ماقساتى نە، جەتكىزەتىن ويى نە دەگەنگە ۇڭىلگەن ءجون. ادەبيەتشى زەينوللا قابدولوۆتىڭ قارامەندىنىڭ سوزدەرىن تالداعانىن، ايگىلى ستانيسلاۆسكييدى قايتالاپ وقىدىم. قالاي بولعاندا دا، قازاق تەاترى ءسوزدىڭ مايەگىنە ءمان بەرەدى. قازاقتىڭ ءسوزى شۇرايلى، قۇلاققا جاعىمدى، مولدىرەپ تۇرماسا، ءماندى بولمايدى. سولاي العاش رولدەرگە كىرىستىك.
ادەپتەن وزۋ – ونەرپازدىق ەمەس
قازىرگى كورەرمەن اقىماق ەمەس. جاتتاندى سوزبەن جۇرتتى الداي المايسىز. تەاتر سىنشىسى باعىبەك قۇنداقبايەۆ سىن ايتۋ ءۇشىن مازمۇنىن ءبىلىپ تۇرسا دا دراماتۋرگيانى قايتا وقىپ كەلەتىن. سول جاعىنان كەلگەندە قازاقتىڭ ءتىلى تەاتردا، دراماتۋرگيادا كەدىر- بۇدىر. مۇنى مويىنداۋىمىز كەرەك. اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ ايتقانداي، «بۇل دەرتتىڭ بەتى كۇشتى». تەك قيمىل-قوزعالىسقا، بيگە ويىسىپ كەتتىك. ءقازىر ەسترادا انشىلەرىنىڭ قيمىلداعانىن كورەسىز بە، الدە ءانىن تىڭدايسىز با؟ بۇل جاعى بۇلىڭعىر. نەگە بۇلاي شولجاڭداي بەرەدى دەگەن ويلار مازالايدى. ول ءاننىڭ دە استارى، ويى بار عوي. كەزىندە شاماما قاراماي ءان ايتقانمىن. سوندا ءبىر جۋرناليست قىز وسى توڭىرەكتە سۇراق قويدى. ءان دەگەن تەك ماحاببات ءۇشىن عانا كەرەك ەمەس. ءان دەگەن – شەر! قازاقتىڭ «ەلىم-اي» ءانى تۇنعان تاريح. اندەر دە ءارتۇرلى ماعىنا بەرەدى.
ءبىر جولى ەسەنجول دومبايەۆ اعامىز تەاترعا كەلىپ «ءاي ارتىستەر! شوشاڭداي بەرمەي، مەنىڭ ءسوزىمدى ايتىڭدارشى» دەدى. بىزدەر «اعا، سوزگە جان ءبىتىرىپ جاتىرمىز عوي» دەيمىز، وعان قارامايتىن.
دراماتۋرگيا ادەبيەتتىڭ جانرى. ال سپەكتاكل باسقا جانر. پەسانىڭ نەگىزىندە باسقاشا كوركەم دۇنيە كەلەدى ومىرگە! ەكەۋى ءبىر-بىرىن تولىقتىرىپ تۇرۋى ءتيىس.
ۋاعىندا «قاراگوز» قويىلىمىندا سىرىمنىڭ ءرولىن سومدادىم. ابدەن سىنعا تاپ بولدىم. رەجيسسەر ءازىربايجان مامبەتوۆ.
بىردە دومبىرا تارتىپ، ءان ايتاتىن اكتەر تابىلماي قالدى. ءانۋار بورانبايەۆ داۋسى دا، ءوزى دە ادەمى جىگىت قوي. ول ءان ايتا المايدى. امال جوق ماعان بەردى عوي. وي، قىرعىن باستالدى. ال قاراگوز ىزدەيمىز، تابىلمايدى. عاينيكامال بايقوشقاروۆا، جۇماگۇل مەيراموۆا، گۇلنار ەرالييەۆا، ءبىرازىن بايقاپ كوردى. ءبىر كۇنى ازەكەڭ ەشتەڭەگە قاراماي فاريدا شاريپوۆانى قاراگوز رولىنە بەكىتتى. ول كەزدە ول كىسىنىڭ 50 جاستان اسقان كەزى ەدى. اپامىزدىڭ ساحناداعى اۋراسى، سەرىكتەسىنە اسەر ەتۋى عالامات. مەن بولسام سىرىمدى كۇرەسكەر ەتىپ سومداۋعا تىرىستىم. سويتسەك، ورالحان «داۋسى قارلىققان، مۇرنى قوڭقايعان مۇنداي سىرىمدى قايدان كوردىك ءوزى» دەپ ماقالا جازىپتى. سپەكتالدەن سوڭ ۇيىنە ىزدەپ باردىم. سۇيگەن قىزىڭدى بىرەۋ تارتىپ اكەتىپ جاتقاندا، قارلىققان داۋىسقا ەمەس، جانعا قاراۋ كەرەكتىگىن ايتتىم. مەن «فاريدا اپام ۇلكەن عوي، سونى نەگە جازبايسىز» دەدىم. سوندا «ول مەنىڭ اپام، نايمان عوي» دەپ كۇلدى. وسىندايدا قىزىقتى جاعدايلار بولعان.
ءقازىر «قاراگوز» سپەكتاكلىن باسقا جانر، باسقا فورمامەن قويادى.
قاراعاندىداعى «قاراگوز» سپەكتاكلى كوڭىل كونشىتپەدى. ماسكەۋدى ءبىتىرىپ كەلگەن 30-دان اسقان قىز رەجيسسەر كەرەگەنىڭ جانىندا انايى-ۇياتسىز كورىنىس قويىپتى. ءار قويىلىم قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىنا، مەنتاليتەتىنە لايىق بولۋى ءتيىس. ونداي داراقىلىق ساحنادان كورىنبەسە ەكەن. تەاتر – مادەنيەت پەن ونەر ورداسى. وسىنى ەسكەرۋ كەرەك!
قاي كۇنى سىن دا، ءمىن دە تۇزەلەدى. سول كەزدە ادەپتىلىك كورىنىس بەرەدى. ونەر ارزانداماسا ەكەن...
دايىنداعان ولجاس جولدىباي.