«توي دەسە قۋ باس دومالايدى» دەگەن قازاقتىڭ تويعا دەگەن كوڭىلى مەن نيەتى ەرەكشە، «جيناعانىڭ تويعا شاشىلسىن» دەۋى دە حالقىمىزدىڭ قۋانىشتان ەشتەڭەسىن ايامايتىنىنا دالەل. ارينە، «قۋانىشتى بولىسسەڭ، كوبەيەدى»، كۇيبەڭ تىرلىكتەن ءبىر ءسات باس كوتەرىپ، جاقىنىڭنىڭ تويىنا اتسالىسىپ، كوڭىل كوتەرگەننىڭ نەسى ايىپ دەرسىز، ءبىراق سوڭعى جىلدارى «توي توي بولماي، بالا-شاعا جەپ كەتتى» بولىپ جۇرگەنى كوپتى قىنجىلتادى. بالا-شاعا دەگەنگە ۇلكەندەرمەن ەرىپ بارىپ، اياققا ورالعى بولاتىن كىشكەنتايلار دەپ قالدىڭىز با، ول وزىنشە بولەك اڭگىمە. بۇگىنگى ءسوز – تويدىڭ قالاي وتۋىنە تىكەلەي جاۋاپتى – اساباعا ارنالادى، ناقتىراق ايتقاندا توي باسقارعان كەي «بالانىڭ» مادەنيەتى مەن ءسوز ساپتاۋى، ءتالىمى مەن تاربيەسى سىن كوتەرمەيتىنى تۋرالى.
«اسابالىق – اتان تۇيەگە جۇك بولار جاۋاپكەرشىلىگى بار كاسىپ» دەگەن المات بولات ۇلى وكىنىشكە قاراي، ارىپتەستەرىنىڭ تويعا دايىندىقسىز باراتىنىن، ىزدەنبەيتىنىن ايتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، كوپشىلىكتى داڭعازا شۋمەن، ارزان كۇلكىمەن، قىزىقسىز، تۇرپايى ويىندارمەن ۇستاپ وتىرۋ ۇيات، وزگەنىڭ ۋاقىتىن ۇرلاۋمەن تەڭ وبال. اقشاعا جالدانساڭ دا، تەگىن باسقارساڭ دا بىرەۋدىڭ قۋانىشىن ويىنداعىداي ەتىپ وتكىزۋگە ءبىلىمىڭ دە، ايتار ءسوزىڭ دە، دايىنداعان ويىنىڭ دا لايىقتى بولسىن، ولاي بولماسا، اسابالاردىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەي تىنىش جۇرگەن ابزال»، دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
ال ابايتانۋشى ومار جالەل قازىرگى تويلاردا قوناقتاردى وزىنە قاراتۋ ءۇشىن اۆتوكراتيالىق، توتاليتارلىق ءادىس قولدانىلاتىنىن ايتادى.
«20-عاسىردا پالاتكادا وتكەن تويلار الدەقايدا ماعىنالى بولاتىن. ويتكەنى قوناقتاردىڭ تويدان قارنى عانا ەمەس، كوڭىلى دە تويىپ قايتاتىن، حالىقتىڭ تويى ەدى. كادىمگىدەي ول تويعا دايىندالاتىن، ءبىراق ەشقانداي ءانشى شاقىرىلمايتىن، ارنايى اسابا دا بولمايتىن، سول اۋىلدىڭ جىگىتى باسقارا بەرەدى، حالىق كەرەمەت دەمالىپ قايتاتىن، ءان ايتىپ، ىشىندەگى شەرىن شىعاراتىن، كوڭىلىن ەمدەيتىن. تويداعى مۋزىكانى قاتتى قوياتىنى سونشالىق، قاسىڭداعى اداممەن دە سويلەسە المايسىڭ. بۇل ادەيى ىستەلىنەدى. جاپپاي پسيحوزعا شالدىقتىرۋدى كوزدەيدى. سەن سول جەردەگى احۋالدان شىقپاۋىڭ كەرەك. ادامدارعا سويلەسۋگە مۇرشا بەرىلمەيدى. بارلىعى توي باسقارۋشىنىڭ اۋزىنا قاراپ وتىرۋ كەرەك. سونىڭ ىڭعايىمەن ءجۇرىپ-تۇرىپ، ىعىنا جىعىلۋ كەرەك. بۇل تويداعى اۆتوكراتيالىق، توتاليتارلىق ءادىس قوي»، دەدى ومار جالەل.
تويداعى وسپادار ويىن، تۇرپايى قالجىڭنىڭ نەشە ءتۇرىن الەۋمەتتىك جەلىدەن بايقاپ قالامىز. بۇل اسابانىڭ السىزدىگىنە قوسا تويشىل قاۋىمنىڭ دا تالعامىنىڭ تومەندەگىنەن حابار بەرەتىن جاي. قۋانىش ەكەن دەپ ەكىلەنىپ بيلەگەندى دە، ابىرويىنىڭ ايرانداي توگىلگەنىنە قاراماي قۇلاعانشا ويىنمەن اۋرە بولعانداردى دا جەلنىڭ بەتىن جالپاق جۇرتقا جاريا ەتىپ كەلەدى.
توي-تومالاقتىڭ از كەزىندە مۇنداي ورەسكەل ارەكەتتەر بايقالا قويمايتىن. ءقازىر تويدىڭ ءتۇرى كوبەيگەن تۇستا نەبىر ماسقاراعا كۋا بولىپ كەلەمىز. بۇرىن ۇيلەنۋ تويى، مەرەيتوي سياقتى ەلەۋلى قۋانىشتى عانا توي رەتىندە اتاپ وتەتىن بولسا، ءقازىر بالانىڭ بەسىككە سالۋىنان باستاپ مەيرامحانادا جاسالاتىن جيىننىڭ قاراسى كوبەيدى.
«شانشار» ءازىل-سىقاق تەاترىنىڭ اكتەرى ءجۇسىپ اقشورانىڭ مىنا ءبىر پىكىرى كوڭىلگە قوندى. اكتەر 200-250 ادامنىڭ باسىن قوسىپ، سۇندەت توي، بەسىك توي جاسايتىن اتا-انانىڭ كوبەيگەنىن ايتادى. ازىلكەشتىڭ پىكىرىنشە، ۇيلەنۋ تويى مەن ۇزاتۋ تويدى عانا جاساعان ورىندى ەكەن.
«تويدى توقتاتۋ كەرەك. جارتىسىنان كوبىن الىپ تاستاۋ كەرەك. ۇيلەنۋ تويى مەن ۇزاتۋ تويى قالسىن. بۇرىندا سۇندەت توي دەگەن بولماعان ەدى عوي. مال سويىپ، قۇران وقىتىپ، اقساقالداردىڭ باتاسىن السا بولدى. بەسىك تويدىڭ نە كەرەگى بار؟ كەزىندە بەس كەمپىر كەلىپ، بەسىككە سالىپ، كامپيتىن شاشىپ كەتەتىن»، دەيدى اكتەر.
ونەر يەسى تويعا شاقىرىلعان قوناقتىڭ بارلىعى قۋانىشتى ءبولىسۋ ءۇشىن شىن نيەتىمەن كەلمەيتىنىن دە ءسوز ەتتى.
«ءقازىر 200-250 ادام شاقىراسىڭ. الىستاعى اعايىندارىڭدى شاقىراسىڭ. ولاردىڭ بارلىعى شىن نيەتىمەن قۋانىپ كەلە جاتىر دەيسىڭ بە؟ «بالە بولدى عوي وسى. وتكەندە عانا توي جاساپ ەدى» دەپ كەلەدى. جولدا دا نەشە ءتۇرلى جاعداي بولادى، قايتىس بولعاندار دا بار. يۋبيلەي دەگەن دە بار. بىرەۋدىڭ تۋعان كۇنىنىڭ كىمگە نە كەرەگى بار؟ تۋساڭ ءوزىڭ ءۇشىن تۋدىڭ»، دەيدى اكتەر.
تويداعى ەرسى ادەتتىڭ ءبىرى جانە كوپشىلكتى ۇياتقا قالدىرىپ جاتقانى – توي زالىنا ات جەتەكتەپ كىرگىزۋ. دالادا ەمىن-ەركىن جايىلىپ جۇرەتىن جانۋاردىڭ ايناداي جارقىراعان تويحانادان، توپىرلاعان ادامنان ۇركىپ قاشقانى تويشىل قاۋىمنىڭ ارەكەتىنە توسقاۋىل بولا الماي تۇر.
ەتنوگراف مارات توقاشبايەۆ مۇنداي جاعدايدى ءبىر سوزبەن «پونت» دەپ سيپاتتادى. وزدەرىن ەرەكشە ەتىپ كورسەتكىسى كەلەتىندەر وسىلاي اسىرا سىلتەيتىنىن ايتىپ، سىنادى.
«ءبىر كەزدەرى ءتىپتى جاس جۇبايلاردى توي وتكەلى جاتقان ءدۇيىم جۇرتتىڭ ورتاسىنا، مەيرامحانا ىشىنە دەيىن ماشينامەن اكەلگەن كەزدەردى دە كوردىك. اتقا مىنگىزىپ اكەلگەن وسىنداي جاعدايلاردى دا كوردىك. ءبىراق، بۇل - تىم اسىرا سىلتەۋ. سۇندەتتەلگەن بالانى اتقا مىنگىزىپ، اتتىڭ جالىنا، جان-جاعىنا قورجىن بايلاپ، كورشى-كولەمدى، ءۇيدى-ۇيدى ارالاتۋ ادەتى بۇرىن دا بولعان، ءبىراق مۇنداي كورىنىستى اۋىلدى جەردە جاساسا جاراسادى. ءبىراق، بۇلاي مەيرامحانا ىشىنە اتپەن كىرۋ – داراقىلىق»، دەدى ول.
سونىمەن قاتار مارات توقاشبايەۆ «تويدى ءبىر تارتىپكە ءتۇسىرۋ، رەگلامەنتتەۋ دە ماڭىزدى» دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
«توي – تاربيە قۇرالى، سوندىقتان ءتارتىپ ماسەلەسىندە الدىمەن، اسابالاردان باستاۋ كەرەك. ءوز باسىم اسابالاردى كاسىبي دايىندىقتان وتكىزۋ كەرەك دەپ سانايمىن. ول ءۇشىن ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىنىڭ جانىنان كاسىبي اسابالار دايىندايتىن فاكۋلتەت اشۋ كەرەك. اسابالارعا مامان رەتىندە قاراۋ قاجەت. ولارعا ساحنادا ءجۇرىپ-تۇرۋدان باستاپ، سويلەۋ، ديكسيا، تىنىس الۋ دەگەننىڭ ءبارىن ۇيرەتۋ كەرەك. ەلدىڭ الدىندا قانداي اڭگىمە ايتىلۋ كەرەكتىگىنە دەيىن ۇيرەتىلسە. سەبەبى اسابالار ەلدى كۇلدىرەمىن دەپ تىم ارتىق كەتەتىن كەزدەرى دە جوق ەمەس»، دەدى ەتنوگراف.
جاقىندا دەپۋتاتتار تويداعى ارسىز ويىندار مەن ازىلدەرگە زاڭمەن تىيىم سالماق دەگەن اقپارات تارادى. ەندى ەلىمىزدەگى ءاربىر توي باقىلاۋعا الىنۋى مۇمكىن. ياعني، اسابالار ادام ۇيالاتىن ويىندار ويناتىپ، ورىنسىز ءازىل ايتقانى ءۇشىن ايىپپۇل ارقالاۋى عاجاپ ەمەس. ءماجىلىس دەپۋتاتتارى تويدا ۇلتتىڭ ابىرويى مەن ءقادىرىن تۇسىرەتىن كورىنىستەرگە زاڭمەن تىيىم سالۋدى كوزدەپ وتىر، - دەلىندى وسى اقپاراتتا.
«زاڭنامالىق تۇرعىدا بۇعان ءبىر تىيىم نورمالارى بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. سوسىن مىنا اقپارات جانە مادەنيەت مينيسترلىگىندە وسىنىڭ بارلىعىنا اناليز جاساپ وتىراتىن مۇمكىندىك بولۋى كەرەك. نەشە ءتۇرلى كورىنىستەردىڭ بارلىعىن اناليز جاساپ، ولارعا جازا قولدانۋدىڭ ءوزى ادىلەتتى بولادى دەپ ويلايمىن. ايىپپۇل سالىنا ما وسى سەكىلدى جازانىڭ تۇرلەرى بولۋى كەرەك»، - دەدى ءماجىلىس دەپۋتاتى امانجول ءالتاي.