باعزىدان-اق ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن تۇسىنگەن، سوزگە توقتاعان، ءسوزدى قادىرلەگەن حالىق بولعانىمىز تاريحىمىزدان تانىس. ءار سوزىنە ءمان بەرىپ، ويلانىپ ايتقان اتا-بابامىز ابايسىز اڭگىمەدەن، اڭداماي سويلەۋدەن ۇرپاعىن ىلعي ساقتاندىرىپ وتىرعان. «ءتىل تاس جارادى...»، «پەرىشتە ءامين دەپ قويماسىن» دەگەن ەسكەرتۋلەردى ايتقان قازاق 32 تىستەن شىققان ءسوزدىڭ كوككە كوتەرىلىپ قابىل بولاتىنىنا سەنگەن. جاعىمسىز نارسەنىڭ، كەيبىر اۋرۋدىڭ اتىن اتامايتىن تابۋ ءسوزدى ويلاپ تابۋى دا بەكەر ەمەس ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىڭ. بار ءومىرى حالىقتىڭ كوز الدىندا وتكەن كەي تۇلعانىڭ قازاسىنا اۋزىنان شىققان ءسوزىنىڭ ءدال كەلگەنىنە قايران قالاسىڭ، بۇل سوندا ءسوزدىڭ كيەسى مە، الدە ماماندار ايتىپ جۇرگەن ميعا ورناتىلعان «پروگرامما» ما؟
بار قازاققا تانىس مۇزبالاق مۇقاعاليدى مىسالعا الساق، ماقاتايەۆ «ءوزىمنىڭ ەسەبىمشە...» دەگەن ولەڭىندە:
«ءوزىمنىڭ ەسەبىمدە،
مەن بيىل ءدال قىرىقتىڭ بەسەۋىندە.
كىم بىلەدى...
ەندىگى قالعان ءومىر،
نەشە جىلعا جەتەرىن،
نەشە كۇنگە
ۇمىت بولىپ ەسەبىڭ دە، وسەگىڭ دە،
ۇيىقتاپ كەتسەم بولعانى توسەگىمدە،
قىرىقتىڭ بەسەۋىندە...» دەيدى جانە ءدال ءوزى جازعانداي 45 جاسىندا كوز جۇمادى.
ال وسى مۇقاعاليدىڭ سوزىنە جازىلعان كومپوزيتور گۇلنار داۋكەنوۆانىڭ «كۇرەڭ كۇز» ءانىن ورىنداۋعا كەزىندە كوپ ءانشىنىڭ جۇرەگى داۋالاماپتى دەگەندى ەستىگەنبىز، وسى ءاننىڭ جالعىز ورىنداۋشىسى بولعان ءان الەمىنىڭ اقبايانى – ءمادينا ەرالييەۆا ومىردەن وتكەندە قاراشا ايى ەدى.
«كۇپ-كۇرەڭ مەنىڭ رەڭىم،
قوش ەندى، قوش بول، كۇرەڭ كۇز.
جاز كەلەر جانە جاپ-جاسىل
جاقسىلىق تاعى تىلەرمىز،
جادىراپ ءومىر سۇرەرمىز
قوش ەندى، قوش بول، كۇرەڭ كۇز.
قوش ەندى، قوش بول، كۇرەڭ كۇز،
كۇرەڭ مۇڭ ساعان جىبەردىم.
كۇلەرمىن دەپ ەم، تۇنەردىم
بىلەرمىن، قالاي بىلەرمىن؟
جىرتىلىپ جاتىر كۇرەڭ جەر
كۇرەڭ جەر – توزعان كىلەمدەر
كۇرەڭ تاۋ، اناۋ كۇرەڭ بەل
كۇرەڭ بەل جيعان كىلەمدەر
جاز كەلەر جانە جاپ-جاسىل،
جاساۋىن جەردىڭ تۇگەندەر.
قوش ەندى، قوش بول، كۇرەڭ كۇز
اق قىستى تەزدەپ جىبەرگىز
اق قىستاي اپپاق ءبىر ەلمىز،
شيرىعىپ، ءبىراز، جۇرەرمىز
شىنىعىپ ءومىر سۇرەرمىز
قوش ەندى، قوش بول، كۇرەڭ كۇز» - بۇل ءاننىڭ ءسوزى دە قوشتاسۋعا ارنالعان ازالى جىر سيپاتتى ەستە قالدى. تۋعان جەرى قازالىدان قايتار جولدا كوز جۇمعان ءمادينا ەرالييەۆانىڭ سوڭعى ساپارىندا قاسىندا بولعان كۇيەۋ بالاسى ورالباي ابدىقادىرمەن تىلدەسكەنىمدە ءانشىنىڭ اپاتقا ۇشىراعان كولىگىندە تاعى دا مۇقاعاليدىڭ سوزىنە جازىلعان «ريزامىن ساعان تاعدىرىم» ءانىنىڭ شىرقالىپ تۇرعانىن ايتتى.
تاعى دا كوردىم،
تاعى دا كورەم تاڭ نۇرىن،
ايازىن قىستىڭ ،
اياۋلى جازدىڭ جاڭبىرىن.
التىنعا، مەيلى، تولماي-اق قويسىن ساندىعىم،
ريزامىن ساعان!
ريزامىن ساعان، تاعدىرىم!
شارشاعان شاقتا،
شاقىرىپ سەنى جەكپە-جەك،
باسىما مەنىڭ،
باقىتتان باسقا توكپە دەپ،
تاعدىرىم، ساعان
ءجۇرىپپىن بوسقا وكپەلەپ.
وشپەستەي ەتىپ،
ءومىردىڭ جازعان بۇل زاڭىن،
تۇسىنبەي كەيدە
توسىرقاپ مەنىڭ ءجۇر جانىم.
كەۋدەمدە مىنا
ءوزىڭ سىيلاعان ءبىر جالىن،
لاپىلداپ جاتىر،
تاعدىرىم، ساعان ريزامىن! – دەگەن ءسوزدىڭ دە ايتىلۋىندا ءبىر تىلسىمنىڭ بارى انىق.
ءبارد-انشىنىڭ بىرەگەيى تابىلدى دوسىموۆتىڭ دا ءومىرى ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن تۇتاسىپ كەتكەن.
«اتىڭدى سەنىڭ ايتامىن ءان قىلىپ نەگە،
قوزىم-اۋ دەشى كۇلىمدەپ بايانداي ماعان.
تىرلىكتى مىناۋ، جانىم-اي، ماڭگىلىك دەمە،
ۇيىقتاپ كەتسەم ءبىر كۇنى ويانباي قالام.
ويانباي قالام، بۇل شىندىق، ۇرىسپا قارعام،
شولمەك-تىرلىكتىڭ بەلگىلى قۇلاي سىنارى...
گيتارامدى الىپ ەلەۋسىز بۇرىشتا قالعان،
باۋىرىڭا باسىپ ەگىلىپ، جىلايسىڭ ءالى...»، دەپ اندەتكەن تابىل ءانشى دە ءوزى جازعانداي ءبىر كۇنى «ۇيىقتاپ كەتىپ، ويانباي قالدى دا، قالدىرىپ مىناۋ جالعان دۇنيەنى، كەلمەسكە ماڭگى-باقي اتتاندى».
«قورقىتتار قۇتىلماعان بۇل ولىمنەن،
تابىلدىڭ قۇتىلۋى قيىن شىعار…
ءبىز تۇگىل قۇتىلماعان الىپ اباي،
بىلمەدىم و دۇنيەنىڭ ءحالى قالاي؟
ءبىر كەزدەگى تابىلدىڭ ءانى ەكەن دەپ،
سوڭىمنان زارلاپ ءجۇرسىن قالىڭ اداي…
جىگىتتەر، ارتىق ايتسام كىنا تاقپا،
باتايىق كۇلىپ-ويناپ راقاتقا.
ومىردەن كارى دە وتەر، ءبارى دە وتەر،
بەرىلگەن ءومىر بىزگە «پروكاتقا»…دەۋى دە – وزىنە الدىن الا ولەڭمەن شىعارعان «ۇكىمى» سياقتى.
ايتىس ونەرىنىڭ اسپانىنان قۇيرىقتى جۇلدىزداي اعىپ ءتۇسىپ، وردا بۇزار 30 جاسقا دا جەتپەي، قىرشىنىنان قيىلعان ايتىسكەر اقىن ورازالى دوسبوسىنوۆ تا ءبىر ءسوز سايىسىندا:
«اتىم وراز بولعانمەن،
وتىزدان جاسىم اسپاعان.
يەگىن ساقال جاپپاعان.
ءسۇيىنبايمىن، جامبىلمىن،
تاڭجارىقپىن، شارعىنمىن،
باسىنان ءسوز اسپاعان»، دەپ جىرلاپتى. ورازالىمەن ايتىس الامانىندا قاتار جۇرگەن تۇستاسى، اقىن اينۇر تۇرسىنبايەۆا : «ورازالى دوسبوسىنوۆ دەگەن الاپات اقىن دوسىم كوبىنەسە ءسوزدى: «اتىم وراز بولعانمەن، وتىزدان جاسىم اسپاعان، يەگىن ساقال جاپپاعان» دەپ باستايتىن... شىنىندا جاسى وتىزدان اسپادى، نەبارى 29 جاسىندا جارىق دۇنيەمەن قوش ايتىسىپ كەتە بەردى. كەيىن ورالدان اسىلبەك يشانوۆ دەگەن اقىن بالا شىقتى. سول بالا ءوزىنىڭ ەڭ سوڭعى ايتىسىندا: «ءبىر كۇندە بەس اقىنمەن، ايتىسىپ ءبارىن جەڭەتىن، ورازالىنىڭ جولىن بەر» دەپ جىرلاعان ەكەن. ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي جاپ-جاس اسىلبەك تۋرا ورازالى اعاسى قۇساپ جول اپاتىنان قازا تاپتى. اتاقتى جانىبەك كارمەنوۆتىڭ كەرەمەت تەرمەسى بار، سول تەرمەنىڭ ىشىندە «جالعىز شىقپا ساپارعا، وكىنىشتە قالارسىڭ» دەگەن جولدار بار. سول جانىبەك اعامىزدىن جولعا جالعىز شىعىپ كەتىپ جۇرەگى توقتاپ قالىپ، جول اپاتىنا ۇشىراپ قايتىس بولعانىن بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەس... اتاقتى مۇقاعاليدىڭ دا: «ۇيىقتاپ كەتسەم بولعانى توسەگىمدە، قىرىقتىڭ بەسەۋىندە» دەگەن ولەڭى بار.. اقيىق اقىن شىنىندا 45 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن ەدى. ءسوزدىڭ كيەسى بار. قىرشىنىنان قيىلعان دەنيس تەننەن «سپورتتا قاي جاسقا دەيىن جۇرەسىڭ؟» دەپ سۇراعاندا، «25 جاسقا دەيىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ونىڭ 25 كە جەتپەي قازا تاپقانى ەستەرىڭىزدە شىعار...» دەپ جازدى.
ءبىز وسى جازىلعانننىڭ ءبارىن ساراپتاي كەلە، مي پروگرامماسى، ءسوز قۇدىرەتىنىڭ عىلىمي جاعىن زەرتتەپ جۇرگەن نەيروكوۋچ اينارا بايجاننىڭ پىكىرىن سۇراعان ەدىك:
نەيروعىلىمدا دالەلدەنگەن ءبىر فاكت بار: ادام ەستىگەن ءسوزدى، تىڭداعان اۋەندى قايتا-قايتا ويعا سالعاندا، سەزىممەن ايتقاندا مي ونى «باعدارلاما» رەتىندە قابىلدايدى. ميعا ءبارىبىر، ول ءقازىر بار ما، جوق پا، مي قيالداعى وبرازدى شىنايى سيگنال رەتىندە قابىلدايدى. سوندىقتان جۇيكە جۇيەسى، گورموندىق ورتا، ءتىپتى جۇرەكتىڭ سوعىسى سول وبرازبەن ۇيلەسىپ وزگەرەدى. كۆانتتىق ءورىس زاڭى بويىنشا، سانا قايدا باعىتتالسا، ەنەرگيا سوعان قاراي اعادى. ءان تەك دىبىس ەمەس، ۆيبراسيا. ءسوز جاي ايتىلعاندا ماگنيت ەمەس! سەزىممەن، ەموسيامەن ايتىلعاندا جانە كوپ قايتالانعاندا، ومىرگە سول وقيعا تۇرىندە كەلەدى. مي پروگرامماسى، ءسوز قۇدىرەتى دەگەن تاقىرىپ پسيحولوگيادا بەيسانالىق سەنىمدەر دەپ كورسەتىلەدى، بۇل عىلىمدا وعان ناقتى دالەل جوق، بۇل كوۋچينگتە قاراستىرىلاتىن رۋحاني تاقىرىپ. قازاقى فيلوسوفيادا دا «ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا باس جارادى» دەگەن تۇسىنىك بار، ءسوز ويدان شىعادى، ويدا جويقىن كۇشكە يە ۇلكەن ەنەرگيا بار. كەز كەلگەن ءسوز وزدىگىنەن ورىندالىپ كەتپەيدى، وعان سەزىم قوسىلعاندا عانا ماگنيت اسەرى بولادى، جويقىن كۇشتى جاسايتىن وسى سەزىم. ال ونەر يەلەرى، شىعارماشىلىق وكىلدەرى ءسوزدى جاي ايتىپ قويا سالمايدى، ولار سەزىمگە بەرىلگىش، مىسالى ءمادينا ەرالييەۆا بارلىق ءانىن ەموسيامەن ايتقان ءانشى. جوعارىدا اتى اتالعان ونەر يەلەرى ومىرمەن سەزىمگە بەرىلە قوشتاستى دەپ ويلايمىن. كۆانتتىق فيزيكا تۋرالى ايتاتىن نەيروبيولوگ دجو ديسپەنزا كوڭىلدى نەمەسە قايعىلى ادامنىڭ ايتقان ءسوزى ورىندالىپ كەتەدى دەگەن تەوريانى ايتقاندا، ميدى زەرتتەگەن نەيروماماندار وسى يدەيانى مويىنداعان.