اقىن قازىبەك يسانىڭ «سىرتولعاۋ» جىر كىتابى مەملەكەتتىك سىيلىققا لايىقتى دۇنيە
اسپان مەن جەردىڭ اراسىندا بىردە شىلدەنىڭ اپتابىنداي ىسىپ، بىردە قاڭتاردىڭ قاھارىنداي مۇزداپ، دامىلسىز الاسۇرعان اقىننىڭ بەيكۇنا جانىنداي بەيمازا بولمىس بار ما ەكەن؟ بىردە كەرنەۋسىز ءتاتتى قيالدىڭ قاناتىنا جارماسىپ شىڭعا، قۇس جولىنان بيىككە ورلەسە، ەندى بىردە باتپانداي اۋىر، اششى مۇڭنىڭ سالماعىنان شىڭىرۋعا قۇلاپ، پارشا- پارشا بولىپ جىلاپ جاتاتىن اقىننىڭ جانى – جارىق دۇنيەنىڭ ءبىر تىلسىم قۇبىلىسى.
وسىناۋ عالامدىق ۋربانيزاسيا داۋىرىندە ساقينالى ويدىڭ، ساقي ءسوزدىڭ ساۋلەسىن ۇستاعان قياليلاۋ پاقىردىڭ دالا كەزگەن ءدارۋىشتەي دانالىق قالپىن، ناقليقاتى اۋليەلىككە بارابار جانكەشتى مۇڭىن ۇعاتىن جۇمىرباستى پەندەلەر دە سيرەپ بار جاتقانداي ما، قالاي؟ قالاي دەسەك تە، وزگە ادامداردىڭ كورمەيتىنىن كورىپ، سەزبەيتىنىن سەزە الاتىن، كوسموگونيالىق گيپوتەزالاردى قيالمەن شەشۋگە تىرىساتىن، جاراتىلىستىڭ ەۆوليۋسيالىق قوزعالىسىن ەرەكشە تۇيسىكپەن ءتۇيسىنەتىن، جەر بەتىندەگى بيوسفەرانىڭ بەدەرلەرىن وزىندىك تانىممەن تالداپ، اڭمەن دە، قۇسپەن دە، جاپىراقپەن دە، شوپپەن دە، قايىڭمەن دە، قاراعايمەن دە سويلەسە الاتىن اقىننىڭ قۇداي بەرگەن اردا قاسيەتى قاستەرلەۋگە تۇرارلىق. قازاق حالقىنىڭ شىنايى اقىنداردى ەرەكشە قۇرمەتتەيتىندىگى دە سوندىقتان.
ناعىز اقىن – ەلدىڭ قۇرمەتتىسى، ناعىز اقىننىڭ جاۋھار تۋىندىلارى – ەلدىڭ التىن قازىناسى. بۇگىندە مۇقىم قازاققا تانىمال تالانتتى اقىن قازىبەك يسانىڭ اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلىپ جاتقان «سىرتولعاۋ» اتتى ولەڭدەر جيناعىن وقىعاندا بەرگەنى دە مول، بەرەرى دە كوپ قالامدوز دوسىمنىڭ جۇرەگىنە شىنداپ ءۇڭىلىپ، جان سىرىنا تەرەڭ بويلاعانداي بولدىم. ساعىنىشتان باستالىپ، شالقار سەزىممەن ءورىلىپ، ساليقالى تەرەڭ ويلارمەن تۇيىندەلەتىن اقىق جىرلار كىتاپتىڭ ونە بويىندا مارجانداي ءتىزىلىپتى. ءار ولەڭنىڭ تەرەڭىنە بويلاعان سايىن عاجايىپ كۇي كەشەسىڭ. اقىننىڭ ءتاتتى مۇڭىنا ىلەسىپ، تاماشا مۋزىكا تىڭداعانداي كوڭىلىڭ تولقيدى. جۇرەگىڭ شىمىرلاپ، تەرەڭ ويعا باتاسىڭ. تەبىرەنەسىڭ.
مەن بۇل ماقالامدا قازىبەك اقىننىڭ تۋعان جەر، وسكەن اۋىل تۋرالى جازىلعان ءبىرنەشە ولەڭى تۋرالى عانا ءسوز ەتپەكپىن.
شاڭىراققا بالادىق كۇندi بيiك،
بiر قۇدايعا دەن قويدىق بiرلiك ۇيىپ.
توپىراعىڭدى باسقاندا جالاڭاياق،
تۇلا بويعا تۋعان جەر نۇردى قۇيىپ،
التىن جۇققان تابانىم تۇردى كۇيiپ..، –
دەپ تولعانادى اقىن تۋعان جەر جايىندا. ءتوبەڭدە كۇن – شاڭىراق. جۇرەگىڭدە ۇلى اللا. تۋعان جەردىڭ ءتوسى – التىن. كوكىرەگىڭە التىن نۇر قۇيىلادى. ءوزىڭ وسكەن ءوڭىردىڭ ءار تاسى، ءار شاعىلى ىستىق. قىزىلقۇم – التىن ايماق. ساعىندىرادى. تابىندىرادى. توقسان تاراۋ تىرلىكتىڭ بار قايعىسىن ۇمىتىپ، سەنىڭ دە قازىبەك وسكەن شاردارا ماڭايىنا تارتىپ كەتكىڭ كەلەدى.
تەك تۋعان جەر جازادى جۇرەك ەمىن،
تەكتى اقىننىڭ ءقادىرىن بىلەدى ەلىم.
ءتورت بۇرىشىن دۇنيەنىڭ شارلاپ كەلىپ،
ءتورت قاقپاڭا مەن سەنىڭ تىرەلەمىن!..
نەمەسە:
تىرلىكتى ايتىپ بىتپەيتىن نەتەيىن تەك،
اۋىل-انام،
كىنامدى وتەيىن كوپ...
شارشاعان سوڭ، ساعىنىپ كەلىپ تۇرمىن،
باسىمنان ءبىر سيپاتىپ كەتەيىن دەپ...
ءبارىمىز دە تۋعان جەردەن قۋات الامىز. يتاليالىقتاردىڭ: «بارلىق جول ريمگە اپارادى» دەيتىنىندەي، ءبىزدىڭ ءريمىمىز – تۋعان اۋىل. دۇنيەنىڭ قاي بۇرىشىندا جۇرسەك تە اۋىلدى ساعىنامىز. اۋىلدى اڭسايمىز. اۋىل ءبىز ءۇشىن قاعبادان دا قاستەرلى. دەيتۇرساق تا، اۋىلدى ءار اقىن ءارتۇرلى جىرلايدى. ول ءار اقىننىڭ پاراسات دەڭگەيى مەن قالام قارىمىنا، ساعىنىش مولشەرىنە بايلانىستى بولسا كەرەك. قازىبەكتىڭ اۋىل جايلى جىرلارى تىم ەرەكشە. وسى ولەڭدى ول:
قوي باققانمەن قيالى استانادا،
قىزىقتىم سول بەيكۇنا جاس بالاعا…
قۇمدى اۋىلدا قالدىرىپ بالالىعىن،
تارتادى ول دا كۇنى ەرتەڭ تاس قالاعا.
تاستاپ ەلدى كەتەدى،
مەن دە كەتكەم…
الىنشە اركىم شارۋاسىن دوڭگەلەتكەن…
قازىنا ىزدەپ قالاعا ۇمتىلامىز،
قۇم ىشىندە جاتسا دا كومبە كوپتەن، –
دەپ تۇيىندەيدى. تاس قالادان قانداي قازىنا تاپساڭ دا تۋعان جەردىڭ قاسيەتىنە جەتپەيدى دەگەنگە مەڭزەيدى. بۇل اقيقاتتى اۋىلدا وسكەن ءاربىر قازاق مويىندايدى. جانىمىزعا جاقىن شىندىق.
قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى تەمىرحان مەدەتبەك قازىبەك يسانىڭ پوەزياسى تۋرالى كەزىندە كوركەم دە، كولەمدى ماقالا جازعانىن جاقسى بىلەمىز.
«قازىبەك يسا قىزىلقۇمدا تۋىپ-وسكەن اقىن. ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ جىڭعىلداي تارامىس، سەكسەۋىلدەي ءسىڭىرلى، قۇمداي ىستىق بولىپ كەلەتىنى سودان بولسا كەرەك. ول ءوزىنىڭ كىتاپتارىنىڭ اتتارىن «كەرىمسال»، «قىزىل جىڭعىل»، «ءتاتتى ءشول» دەپ اتاۋى دا سول تابيعي بولمىستان. مي قايناتىپ اڭقا كەپتىرىپ جىبەرەردەي اپتاپ استىندا وسكەن، ىلعي دا تۇلا بويىن ءشول بۋىپ تۇراتىن اقىننىڭ تۋعان جەرگە دەگەن ماحابباتى دا سونشالىقتى ىستىق. ...ال ونىڭ ماحاببات تاقىرىبىنداعى ولەڭدەرىندەگى الاسۇرىپ تۇرعان سەزىم ارپالىستارىنىڭ جالىنىنا شارپىلىپ قالعانداي بولدىم دەسەم، ءتىپتى دە ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ول جىرلاردى بۇگىنگى زاماننىڭ عاشىقتىق عازالدارى دەسە دە بولعانداي»، – دەپ تۋعان جەر مەن ماحاببات جىرلارىنىڭ ايرىقشا اجارىن اتاپ ءوتتى.
اۋىل – ۇلتتىق ءسالت-داستۇردىڭ التىن ۇياسى. ءسالت-داستۇر – قازاقى قاسيەتتەر مەن ۇعىمداردى قانعا ءسىڭدىرىپ تاربيەلەيتىن حالىقتىق پەداگوگيكانىڭ قاينار كوزى. اۋىل بالاسىنىڭ ەلسۇيگىش، ۇلتشىل بولىپ وسەتىنى، ەلىم دەپ، جەرىم دەپ ەمىرەنىپ تۇراتىندىعى سول ءمولدىر باستاۋلاردىڭ ارقاسى. اۋىلدا وسكەن بالا ەشقاشان كوسموپوليت بولمايدى. ءوز حالقىنان، ءوز سالتىنان بەزبەيدى. قاي كەزدە دە ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان ويلاي الاتىن ازامات بولىپ قالىپتاسادى. دانىشپان اقىن قادىر ءمىرزا-الىنىڭ: «ناعىز قازاقتىڭ بالاسى اۋىلدا ءوسۋى كەرەك» دەيتىنى بەكەر ەمەس. اسفالتتا وسكەن ۇرپاقتىڭ قانداي بولاتىنىنا مىسال ءتىزىپ قاجەتى جوق. كۇندە كورىپ ءجۇرمىز. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ تانىمى دا، پسيحولوگياسى دا، ومىرگە كوزقاراسى دا بولەك. ورىستانىپ، ماڭگۇرتتەنىپ بولعان كوپ قازاقتىڭ بالاسى سالەم-ساۋقاتتى دا ۇقپايتىن حالگە جەتكەن. جاھاندانۋ دەگەن جالعان تەوريانىڭ جەتەگىنە ەرىپ، ۇلتتىق بولمىسىنان بەزىپ، قارا باسىنىڭ قامىن ويلاۋدان ارىعا بارمايتىن بوزوكپەلەر ەرتەڭ ەلدىڭ ءسوزىن سويلەي الا ما؟ بىردەڭە دەۋ قيىن.
قازاق جۇرتى ءتىل جاناشىرى دەپ تانيتىن قازىبەك يسا قايراتكەرلىك دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، پارلامەنت تورىندە وتىرسا دا، وسى وزەكتى ماسەلەنى ءبىر ساتكە ۇمىتقان ەمەس. ول اۋىلدى ماحابباتپەن جىرلاۋ ارقىلى تالاي ادامنىڭ كوزقاراسى مەن پىكىرىن وزگەرتتى. ءالى دە وزگەرتە الادى. سول جولدا جان اياماي تەر توگىپ كەلەدى.
اقىننىڭ جۇرەگىندەگى ۇلى ساعىنىش ەڭ اۋەلى قيماستىق سەزىمنەن باستالادى. قاي كەزدە، قاي تاراپقا جول تارتسا دا تۋعان جەر، ءوسكەن اۋىلدى قيماي، ارتىنا قارايلاي-قارايلاي اتتاناتىن تالانت يەسى مۇڭدانا وتىرىپ ءمولدىر ولەڭ ورەدى.
شابىت الىپ شاڭىڭنان، شاعىلىڭنان،
داۋا تاپتىم دامىلسىز داۋىلىڭنان.
ۇلى ءدۇبiر ۇلىڭا ۇيقى بەرمەي،
ۇزاپ كەتiپ بارامىن اۋىلىمنان...
...ساعىمىمەن قوشتاستىم سار دالانىڭ،
ساعىنۋمەن سان ولەڭ ارناعامىن.
كوز جەتپەيتiن كوكجيەك كوڭiل تارتىپ،
شاعالاسى شارق ۇردى شاردارانىڭ..، –
دەپ تولعانادى «اتتاناردا» اتتى جىرىندا.
«ۇيقى بەرمەس ۇلى ءدۇبىر». «كوز جەتپەيتىن كوكجيەك...». الىستان قول بۇلعاعان ۇلى ماقساتتار. بالا كوڭىلدە ەرتە ءبۇر جارعان اسقاق ارماندار. قارىن تويدىرۋدىڭ قامىن عانا ويلاماي، ەلدىك ماقساتتارعا قىزمەت ەتەتىن، ەلدىڭ ءسوزىن ايتا بىلەتىن شايىر دەڭگەيىنە كوتەرىلۋ ميسسياسى اقىننىڭ جانىنا تىنىم بەرمەيدى. ونىڭ ۇلى مۇراتى – ەلدىڭ ءسوزىن سويلەۋ. ول بار عۇمىرىن سول جولدا سارپ ەتۋگە دايىن.
قازىبەك يسانىڭ «سىرتولعاۋ» ولەڭدەر جيناعى مەملەكەتتىك سىيلىققا لايىقتى ءدۇنيە دەپ تولىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى.
مۇحتار شاحانوۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى:
ناعىز شىن اقىنداردىڭ بىرەگەيى – قازىبەك يسا
قازاقتا اقىن كوپ. اقىنمىن دەپ جۇرگەندەر ودان دا كوپ. تالانتتى دەپ جۇرگەندەرiمiزدiڭ بارلىعى بiردەي شىن اقىن ەمەس. ەگەر ول ەلiنiڭ جوعىن جوقتاي الماسا، مۇڭىن مۇڭداي الماسا، ۇلتىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ساقتاپ قالۋدا باتىل قادامعا بارا الماسا، ونىڭ نەسi اقىن؟!
ادەبيەت پەن مادەنيەتتi كوككە كوتەرۋ ءۇشiن، تiل مەن دiلدi ساقتاپ قالۋ ءۇشiن كۇرەسپەگەن اقىننىڭ تiرلiگi – ءسوزi مەن iسi قابىسپاعان زياندى جاننىڭ تiرلiگi. ەل دەگەندە، جەر دەگەندە، نامىس دەگەندە ءوزiندiك ۇستانىمى بار، قالىپتاسقان، اينىماس كوزقاراسى بار اقىن – شىن اقىن. سونداي شىن اقىنداردىڭ ءبىرى دەسەك تە، بىرەگەيى دەسەك تە، لايىقتى تۇلعا – قازىبەك يسا.
مەن ونى تەك اقىن عانا ەمەس، ەل دەگەندە ەڭiرەگەن، جەر دەگەندە جۇرەگiن جۇلىپ بەرە الاتىن ازاماتتىعى ءۇشiن، قايسار قايراتكەرلىگى ءۇشىن سىيلايمىن... قازىبەك يسانىڭ مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان «سىرتولعاۋ» جىر كىتابىندا ويى تەرەڭ، ءتىلى باي، كوركەمدىگى كۇشتى ۇزدىك ولەڭدەر مولىنان جەتىپ-ارتىلادى. افوريزمگە اينالار ايشىقتى جولدار جادىڭدا جاتتالىپ قالادى. مىسالى:
«باقىتسىزدار كوپ ويلايدى
باقىتىن،
باقىت دەگەن – باقىت
جايلى ويلاماۋ!»، –
دەگەن ولەڭى ماعان ەرەكشە قاتتى ۇنادى. بۇل – بۇرىن ايتىلماعان تىڭ تۇجىرىم، سونى جاڭالىق.
ماڭدايىن كۇنگە كۇيدىرگەن،
تابانىن جەرگە تىلدىرگەن،
قايران ەل، قازاق اقىسىن،
قايتارۋ ءۇشىن ءجۇرمىن مەن! –
دەگەن اسقاق ءسوزدى ايتۋ ءۇشىن دە ارىنى مەن دارىنى كەلىسكەن ءور اقىن، شىن اقىن بولۋ كەرەك!.. اقىن قازىبەك يسانىڭ «سىرتولعاۋ» جىر كىتابى مەملەكەتتىك سىيلىققا ناعىز لايىقتى تۋىندى دەپ بىلەمىن. ەگەر بۇگىندە ءبىز اڭساعان ادىلەتتىك ورناعان بولسا، وندا قازىبەكتىڭ اتى الاماندا الدىمەن كەلىپ، اق ماڭدايى جارقىراۋى كەرەك دەپ سەنەمىز. اقيقات ءۇشىن كۇرەسكەن اقىن باۋىرىمدى اللا قولداسىن!
(دەرەككوز:qazaqadebieti.kz).