بەيبىتشىلىك پەن مەيىرىمدىلىك ميسسياسى
قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ جابىلۋىنىڭ وتىز جىلدىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. بۇل كۇن ادامزاتتىڭ جاڭا تاريحىنا ەنىپ، الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى ازاماتتارىنىڭ ساناسىن ءدۇر سىلكىندىردى. 1991 جىلعى 29 تامىزدا سول كەزدەگى قازاق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋ تۋرالى» 409 ءنومىرلى جارلىققا قول قويدى. 1945 جىلى الەمدەگى العاشقى يادرولىق جارىلىستان كەيىن 46 جىل وتكەن سوڭ عانا تالاي ادامنىڭ اجالىنا سەبەپكەر بولعان پوليگون ماڭگىلىككە جابىلدى. بۇل – كسرو-نىڭ اسكەري-ونەركاسىپتىك كەشەنىنە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە اقش، ۇلىبريتانيا، فرانسيا جانە جۇڭگو كىرگەن يادرولىق كلۋبتىڭ باسقا مۇشەلەرىنە قارسىلىق ەدى. قازىعىن جاڭا قاققان، الەمگە تانىلا قويماعان جاس مەملەكەت ءۇشىن بۇل باتىل قادام بولدى.
تاريح كوشىندە
1949 جىلى سەمەي پوليگونىنداعى العاشقى جارىلىس قۇپيا تۇردە ءوتتى. كەيىن جىلىنا 20-عا دەيىن جارىلىستار ىسكە قوسىلدى. جالپى العاندا، 1945 جىلى 6 تامىزدا امەريكاندىق اسكەريلەر تاستاعان حيروسيما بومباسىنان 2،5 مىڭ ەسە كوپ زارياد جارىلدى.
بىرتە-بىرتە حالىق سەمەي پوليگونىندا يادرولىق جارىلىستار ءجۇرىپ جاتقانىن، سالدارىنان ادامدار اۋىرىپ، قازا تاۋىپ جاتقانىن ءبىلدى. ءبىزدىڭ ۇلى عالىم، عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قانىش ساتبايەۆ باحيا اچاباروۆ باستاعان ماماندارى بار ەكسپەديسيانى جابدىقتادى. ولار 1957 جىلدان 1961 جىلعا دەيىن جەرگىلىكتى جەرلەردە زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. ناتيجەسىندە 12 توم كولەمىندە جۇمىس قورىتىندىلارى ساقتالدى، ءبىراق اتالمىش مالىمەتتەر بەلگىلى سەبەپتەرمەن قۇپيا بولىپ كەلدى. 1961 جىلى ونى ەشكىم جاريالاماس تا ەدى. ءتىپتى، كسرو عىلىم اكادەمياسىنا ءبىر توپ عالىم وسى ماتەريالدارمەن جۇگىنگەن كەزدە، ولاردى زەرتتەپ: «جوق، مۇنىڭ ءبارى وتىرىك. وندا ەشقانداي زياندى اسەرى بولعان جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس» دەپ جاۋاپ بەرگەن. 40 جىل وتكەننەن كەيىن سەمەي وبلىسىندا ءارتۇرلى ۋاقىتتا ومىردەن كەتكەن ادامداردىڭ اۋرۋ تاريحىن زەرتتەي وتىرىپ، ستاتيستەر لەيكەميا نەمەسە رادياسيامەن بايلانىستى اۋرۋدىڭ بىردە-بىر جاعدايىن تاپپادى. كوبىنەسە ادامدار تۋبەركۋلەزدەن، ديزەنتەريا سياقتى تريۆيالدى اۋرۋلاردان كەتتى دەپ جازىلعان. سونىمەن بىرگە پلانەتامىزدا 16 جىل بويى جەر مەن اتموسفەرادا اشىق سىناقتار جۇرگىزىلدى.
1962 جىلى نيكيتا حرۋششيەۆ جاڭا جەردەگى سۋپەربومبانى سىناقتان وتكىزدى. ارينە، بۇل الەمدىك قاۋىمداستىقتى ءدۇر سىلكىندىردى، سودان كەيىن عانا اچاباروۆ ەكسپەديسياسىنىڭ ماتەريالدارىنا قىزىعۋشىلىق ويانىپ، ماتەريالدار زەرتتەلدى جانە بۇرىنعىداي اتوم بومبالارىن اۋادا، سۋدا، جەر بەتىندە سىناۋدىڭ قاجەتى جوق، ءبىراق ەندى جەر استىنا كەتۋىمىز كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. ءجۇز مەترلىك باعان بۇرعىلانعاننان كەيىن زارياد تۇبىنە قويىلىپ، ءۇستى ءبارى بەتونمەن قۇيىلادى. بەتون قاتقاننان كەيىن، ونى جارۋعا بولادى. مۇنداي سىناق ءتۇرى حالىق ءۇشىن ءقاۋىپسىز دەپ ءتۇسىندىرىلدى. ءبىراق جۇرتشىلىقتى تاعى الدادى.
وسىلايشا ءبىز 1989 جىلعا دەيىن سەنىپ كەلدىك. ول كەزدە ادامدار جاڭاشا ويلاي باستادى. ءسوز بوستاندىعى ءتىپتى اسكەري ادامدارعا دا اسەر ەتتى. جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى قىزمەتىندەگى ولجاس سۇلەيمەنوۆكە ءبىر ادام قوڭىراۋ شالىپ: «مەن شاعان اەرودرومىنىڭ ۇشقىشىمىن، سەمەي پوليگونىنان الىس ەمەس. ءبىز كىمگە قوڭىراۋ شالارىمىزدى بىلمەي، ءسىز جوعارىداعىلارعا جەتكىزە الاسىز دەگەن ۇمىتپەن وزىڭىزگە حابارلاسۋىمنىڭ سەبەبى: 12 اقپانداعى سىناقتار كەزىندە راديواكتيۆتى گازداردىڭ شىعۋى ورىن الدى، ال بۇلت بىرنەشە ونداعان شاقىرىم جەردە ءبىزدىڭ قالانىڭ ۇستىنەن ءوتتى. مۇندا ءبىزدىڭ بالالارىمىز، وتباسىلارىمىز ءوسىپ-ونىپ جاتىر، سوندىقتان ءبىز مۇنداي باسسىزدىققا كونە المايمىز». اسكەري قىزمەتكەر تاعى ءبىر سوزىندە: «راديواكتيۆتى گاز جەراستى سىناقتارى كەزىندە ۇنەمى شىعارىلادى، ءبىراق اتومشىلار سىناقتار كەزىندە پايدا بولعان بۇلتتى تۇرعىن اۋىلدارعا، قالالارعا ءتيىپ كەتپەۋى ءۇشىن دالاعا قاراي ايدايدى. ءبىراق دالادا دا ادامدار، شوپاندار تۇرادى ەمەس پە؟!» – دەدى.
1963 جىلدان كەيىن دە قۋاتتى راديواكتيۆتى شىعارىندىلار جالعاسىن تاپقان ەكەن. 1989 جىلى 28 اقپاندا جازۋشىلار وداعى عيماراتىنىڭ جانىندا مىڭداعان ادام ميتينگكە جينالىپ، «نيەۆادا–سەمەي» انتيادرولىق قوزعالىسى قۇرىلدى. ونىڭ كوشباسشىسى بولىپ ولجاس سۇلەيمەنوۆ سايلاندى. وعان دەپۋتات رەتىندە 10 مينۋتتىق تىكەلەي ەفير بەرىلىپ، ول ونى ادامدارعا شىندىقتى ايتىپ، انتيادرولىق قوزعالىستىڭ قۇرىلۋى تۋرالى حابارلاۋ ءۇشىن پايدالاندى. ناتيجەسىندە حح عاسىر تاريحىندا العاش رەت قازاقستان حالقى ءوز جەرىن، ءوز ءومىرىن قورعاۋعا كوتەرىلدى. پوليگون ماڭىنداعى وبلىستاردان ەكى ميلليوننان استام قازاقستاندىق «پوليگون جويىلسىن!» ۇرانىنا قوسىلدى.
اتالعان ميتينگتە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ەلىمىزدىڭ بارلىق قوعامدىق، شىعارماشىلىق، ءدىني ۇيىمدارىنا، مۇددەلى حالىقارالىق ۇيىمدارعا وقىعان ۇندەۋى قابىلداندى.
ۇندەۋ مىنانداي سوزدەرمەن باستالدى: «وتانداستار! بىزگە بۇدان بىلاي ءۇنسىز قالۋعا بولمايدى. 40 جىلدان استام ۋاقىت ءبىزدىڭ جەردە اتوم بومباسىن جارىپ جاتىر. ودان تەك سەمەي وبلىسىنىڭ تۇرعىندارى عانا ەمەس، ورتالىقتا ورنالاسقاندىقتان، كۇللى قازاق زارداپ شەگۋدە. جەر شارىندا ەشكىم كوپ ۇلتتى قازاقستان سياقتى رادياسيادان ۋلانىپ جاتقان جوق. ءبىر ونجىلدىقتا ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى ءتورت جىلعا قىسقاردى، اۋرۋ مەن ءولىم تۋۋ دەڭگەيىنەن ەكى ەسە جوعارى كورسەتكىشكە جەتتى. حالىقتىڭ جويىلۋىنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – رادياسيا. ول ۇلتىن دا، جاسىن دا، ءدىني كوزقاراسىن دا اجىراتپاي، جولىندا تۇرعان ءبارىن قىرۋدا. ءبىزدىڭ اقىرزاماندى قوزعالىسسىز كۇتۋگە قۇقىعىمىز جوق!».
وتىنىشتە مىناداي تالاپتار قويىلعان: قازاقستانداعى اتوم پوليگوندارىن جابۋ؛ اسكەري ماقساتتار ءۇشىن يادرولىق ماتەريالدار وندىرەتىن كاسىپورىنداردى جابۋ جانە ولاردىڭ قۋاتىن تابيعات پەن ادامعا كەلتىرىلگەن زالالدى جويۋعا قايتا باعدارلاۋ؛ اتوم ونەركاسىبىنىڭ قالدىقتارىن كومۋ پۋنكتتەرىنە قوعامنىڭ باقىلاۋىن بەلگىلەۋ؛ «ءولى» اۋماقتاردى انىقتاۋ جانە ولاردى شارۋاشىلىق اينالىمنان شىعارۋ ماقساتىندا ەكولوگيالىق كارتا جاساۋ، مۇنداي جەرلەردە ولار قالپىنا كەلتىرىلگەنگە دەيىن نان وسىرۋگە جانە مال باعۋعا تىيىم سالۋ؛ كسرو دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى حالىقتى الداماۋى كەرەك، ەلدەگى رادياسيا قۇرباندارىنىڭ سانىن اشىق ايتسىن. ۇندەۋدى ميتينگكە قاتىسۋشىلار ءبىراۋىزدان قابىلدادى".
جۇرگىزىلگەن جۇمىستار ءوز ناتيجەسىن بەردى. قازاقستان مەن بۇكىل الەمدەگى سوعىسقا قارسى قوعامداستىق ماقتاناتىن العاشقى جەڭىستەردىڭ ءبىرى – 1989 جىلى سەمەي پوليگونىندا جوسپارلانعان 18 يادرولىق جارىلىستىڭ 11ء-ى توقتاتىلدى. تەك جەتەۋىن ورىنداۋ مۇمكىن بولدى، سوڭعىسى سول جىلدىڭ 19 قازان كۇنى بولدى. بۇل جەتىستىك – قازاقستان حالقىنىڭ ەرىك-جىگەرىنىڭ ناتيجەسى. وسىلايشا قاراعاندىلىق 130 مىڭ كەنشى ميتينگ وتكىزىپ، سىناقتار جالعاسقان جاعدايدا مەرزىمسىز ەرەۋىلدى باستاۋ تۋرالى قارار قابىلدادى. ولاردى سەمەي، پاۆلودار، وسكەمەن جانە جەزقازعاننىڭ جۇمىسشىلارى، سونداي-اق 1989 جىلعى 14 قاراشادا ۇكىمەتكە جانە كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنا ۇندەۋ جاساعان قازكسر جوعارعى كەڭەسى قولدادى، وندا قازاقستاننىڭ قايعى-قاسىرەت شەككەن جەرىندەگى يادرولىق جارىلىستاردى دەرەۋ توقتاتۋ تۋرالى شۇعىل ءوتىنىش ايتىلدى. 1989 جىلعى 20 قاراشادا ەلىمىزدىڭ جوعارعى كەڭەسى قاۋلى قابىلدادى، ونىڭ شەڭبەرىندە سەمەي جانە جاڭا جەر پوليگوندارىنداعى يادرولىق جارىلىستار توقتاتىلدى. 1989 جىلدىڭ 19 قازانىنان باستاپ كەڭەس وداعى اتوم قارۋىن سىناۋدى توقتاتتى.
ءبىز قولدانعان دەموكراتيانىڭ قىسقا ساتىنەن سەڭ قوزعالدى جانە بارلىق 5 پوليگوندى دايەكتى تۇردە ءوشىردى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن سەمەي پوليگونى جابىلعاننان كەيىن يادرولىق سىناقتارعا قارسى نارازىلىقتاردا جاڭا جەردەگى (رەسەي)، نيەۆاداداعى (اقش)، مۋرۋروا اتوللاسىنداعى (كانادا، فرانسيا) جانە لوبنورداعى (قحر) پوليگوندار جابىلدى.
يادرولىق پوليگونداردى جابۋدا قازاقستان باستان كەشكەن مورالدىق جانە ماتەريالدىق زالالدى قيىنشىلىقتارعا قاراماستان، الەمگە حالىقتىڭ ىزگى نيەتىن بىرىكتىرۋ مۇمكىندىگىن كورسەتتى.
قازاقستان ءوز اۋماعىنداعى يادرولىق سىناق پوليگونىن ءبىرىنشى بولىپ جاپقاندىقتان، الەمدە ءبىرىنشى بولىپ ءوزىن ءوز ەركىمەن «يادرولىق قارۋسىز مەملەكەت» دەپ جاريالادى. سودان كەيىن الەمنىڭ ەڭ بيىك مىنبەرلەرىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ۇسىنعان جانە جاريالاعان باسقا دا بەيبىت باستامالار بولدى.
قازاقستاندىقتار يادروسىز الەم ءۇشىن كۇرەستە ءارقاشان الدىڭعى قاتاردا بولدى. ولجاس سۇلەيمەنوۆ 1984 جىلى الەم جازۋشىلارىنىڭ سوفيا كەزدەسۋىندە سويلەگەن سوزىندە بەينەلى تۇردە بىلاي دەدى: «ءبىرىنشى اتومنىڭ جارىلۋى ادامزاتتىڭ الداعى قۇلدىراۋىنىڭ بەلگىسى بولدى. بۇل بىزگە سوڭعى يادرولىق جارىلىس ادامنىڭ ۇلى ءناسىلىنىڭ مورالدىق قۇلدىراۋىنىڭ سوڭى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتەدى».
كۇرەس جالعاسۋدا
ءۇش ونجىلدىق ىشىندە بىتىمگەرشىلىك سالاسىندا ۇلكەن تاجىريبە جيناقتاپ، انتيادرولىق قوزعالىستىڭ ارداگەرلەرى، بەلسەندىلەرى مەن ەرىكتىلەرى وزدەرىنىڭ الداعى قىزمەتىنىڭ پەرسپەكتيۆالارىن انىقتادى.
جاڭا سىن-قاتەرلەردى ەسكەرە وتىرىپ، بۇكىل الەمدەگى قارۋسىزدانۋ پروسەسى ءۇشىن كۇرەستى جانداندىرۋ جانە جەردەگى بارلىق يادرولىق پوليگونداردىڭ جابىلۋىنا قول جەتكىزۋ جانە باسقالاردىڭ پايدا بولۋىنا جول بەرمەۋ باستى ماسەلە بولدى. جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدىڭ بارلىق تۇرىنە تولىق تىيىم سالۋ، ولاردى ادامزات وركەنيەتىنەن شىعارۋ، مۇنىڭ ءوزى كوپ جىلعى يادرولىق سىناقتاردىڭ زاردابىن كورگەن قازاق حالقى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولىپ سانالادى.
قوزعالىس يادرولىق قارۋى بار ەلدەردىڭ پارلامەنتارييلەرى ارقىلى يادروسىز الەم قۇرۋعا جانە جالپى قارۋسىزدانۋ بويىنشا ءوزارا تۇسىنىستىك پەن ىنتىماقتاستىق پرينسيپتەرىن راستايتىن جاڭا سەرپىن بەرۋگە دايىن. بۇل رەتتە قازاقستاننىڭ بۇۇ جانىنداعى يادرولىق سىناقتار مەن تەحنوگەندىك اتومدىق اپاتتاردان زارداپ شەككەندەرگە كومەك كورسەتۋدىڭ حالىقارالىق قورىن قۇرۋ تۋرالى باستاماسىن ىسكە اسىرۋ قاجەت.
وسىعان بايلانىستى نيەۆادا تۇرعىندارى بۇۇ -نىڭ «سەمەي ايماعىن قالپىنا كەلتىرۋ» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋدى جانداندىرۋدى جانە حالىقارالىق ۇيىمداردى ونى قارجىلاندىرۋعا شاقىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. يادرولىق سىناقتاردان كەلتىرىلگەن زياننىڭ اۋقىمى ەلىمىزدىڭ ونى جويۋعا قاراجات جۇمىلدىرۋ مۇمكىندىگىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى.
«رادياسيا. ەكولوگيا. دەنساۋلىق» پروبلەمالىق كوميتەتىنىڭ ماقساتتى قىزمەتى ەكولوگيالىق مەديسينا، رەابيليتاسيا، گەنەتيكا، الەۋمەتتىك قورعاۋ سالاسىنداعى جوبالار مەن باعدارلامالاردى ازىرلەۋ مەن ىلگەرىلەتۋدى جالعاستىرادى. سەبەبى، ادام دەنساۋلىعى – ەڭ شەشۋشى فاكتور.
عالىمدار مەن مامانداردىڭ بىرلەسۋىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالقىنىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتۋ، ەكولوگيالىق جاعدايدى جاقسارتۋ، جوعارى ساپالى ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن شىعارۋ جانە ت.ب. يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالار بانكىن قۇرۋ قاجەت.
قوزعالىس ءوزىنىڭ دامۋىنىڭ جاڭا تاريحي كەزەڭىندە قازاقستان مەن بۇكىل عالامشاردىڭ جاستارىن زورلىق-زومبىلىق پەن قاۋىپ-قاتەردەن ازات الەم ءۇشىن كۇرەسكە تارتۋدى نەگىزگى، باسىم جانە وزەكتى ماقسات دەپ سانايدى جانە بۇل يادروسىز الەم ءۇشىن پلانەتارلىق قوزعالىسقا جاڭا قۋاتتى سەرپىن بەرەدى.
2019 جىلعى قىركۇيەكتە نۇر-سۇلتان قالاسىندا «نيەۆادا–سەمەي» حالىقارالىق انتيادرولىق قوزعالىسىنىڭ وتىز جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنسياعا قاتىسۋشىلار الدىندا سويلەگەن سوزىندە ولجاس سۇلەيمەنوۆ الەمدىك قوعامداستىقتى عالامشارىمىزداعى يادرولىق سىناقتاردى تولىعىمەن توقتاتۋعا عانا ەمەس، قولدانىستاعى يادرولىق قارۋدى تولىعىمەن جويۋعا كۇش بىرىكتىرۋگە شاقىردى. ماسەلەنىڭ تۇجىرىمى ءقازىر ءبىزدىڭ ەلدەگى بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىككە بەي-جاي قارامايتىنداردىڭ نازارىن اۋدارادى.
ۆالەريي جانداۋلەتوۆ،
«نيەۆادا–سەمەي» حالىقارالىق انتيادرولىق قوزعالىسىنىڭ
ۆيسە-پرەزيدەنتى.