ساپالى ءومىر ءسۇرۋ ورتاسىن قالىپتاستىرۋ كەرەك – الەۋمەتتانۋشى

قايىرىمدى قوعامدى نىعايتۋعا ءار ادام جاۋاپتى

بيلىك قاراپايىم حالىقپەن قارىم-قاتىناس ورناتپاسا، قوعام اراسىندا نارازىلىق كوڭىل-كۇي دەڭگەيىنىڭ وسۋىنە اكەپ سوعادى، دەپ ەسەپتەيدى الەۋمەتتانۋشى ايتۋار كوسپاكوۆ. ول بۇل تۋرالى Almaty-akshamy.kz سايتىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتتى. 

- قوعام نەلىكتەن اگرەسسياعا بارادى؟ نە جەتپەۋى مۇمكىن؟ 

- مەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ايتاتىنىم بۇل «اگرەسسيا - اگرەسسياعا اكەپ سوعادى». قانداي-دا ءبىر توپقا/ادامعا  كۇش كورسەتۋ، ەشقانداي دۇرىس شەشىمگە نەمەسە ماسەلەنى شەشۋگە اكەلمەيدى. ەگەردە  بيلىك قاراپايىم حالىقپەن قارىم-قاتىناس ورناتپاسا، جىلدار بويى قوردالانعان ماسەلەلەرىن شەشپەسە، ونىڭ ءبارى قوعام اراسىندا نارازىلىق دەڭگەيىنىڭ وسۋىنە اكەپ سوعادى. مىسالى، ورتالىق ازيا ىستەرى جونىندەگى وكسۋس قوعامداستىعىنىڭ  Central Asia Protest Tracker مالىمەتتەرىنە سايكەس، 2019 جىلدان باستاپ قازاقستان اۋماعىندا نارازىلىق اكسيالارىنىڭ سانى ەكى ەسە ارتقان: 2019 جىلى 230-دان اسا، 2021 جىلى ءبىرىنشى جارتىجىلدىعىندا - 550-گە جۋىق. وسىنىڭ بارلىعى جىلدار بويى جينالعان الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ اسەرى. 
جالپى حالىقتىڭ دەڭگەيىنە نازار اۋدارىپ قاراساق كورەتىنىمىز: الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى بويىنشا: ءتۇرعىن-ۇي ماسەلەسى، جالاقى كولەمى، جەمقورلىق پەن ادىلەتسىزدىكتىڭ ءوسۋى، ساپالى مەديسينا مەن ءبىلىم جانە الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەرگە قولجەتىمدىلىكتە ۇلكەن ايىرماشىلىقتارى بار توپتاردى كورە الامىز. 

- قانداي جاعدايدا ادام شەكتەن شىعادى؟

- الەۋمەتتىك پسيحولوگيادا «ماسسا» نەمەسە «توبىر» پسيحولوگياسى دەگەن ۇعىم بار جانە ماماندار ونى زەرتتەپ، تالقىلاۋدا. ميتينگ نەمەسە بەيبىت شەرەۋىل بولسىن، ول ادام توبىنىڭ «ماسسانىڭ» ءبىر ورىندا جينالۋى. وسىنداي كەزدە، جەكە قاتىسۋشى توپ تاراپىنان ىقپالعا نە قىسىمعا ءتۇسۋى مۇمكىن جانە ەموسيالىق ءقالپى وزگەرىپ، شەكتەن شىعاتىن ارەكەتتەرگە اكەپ سوعۋى مۇمكىن. بۇنىڭ بارلىعى توپ اراسىنداعى كوڭىل-كۇي، توپ كوشباسشىسىنىڭ ىقپالىمەن، ادامداردىڭ جينالعان ماقساتى مەن مەيىرىمدى نە قۇرمەتتى قارىم-قاتىناستىڭ بولۋىمەن تىعىز بايلانىستى.

- تارتىپسىزدىككە قوعامنىڭ كەز-كەلگەن قاراپايىم مۇشەسى بارا ما الدە قوعامنىڭ ءبىر ارنايى توبى ما؟

- مىسال رەتىندە، الماتىدا 5-6 قاڭتار كۇندەرىندە بولعان دۇكەن، ساۋدا-ساۋىق ورتالىقتارىن توناۋ مەن زاقىم كەلتىرۋ جاعدايىن الساق، وندا بەيبىت ميتينگ پەن قوعامداعى قاربالاستى پايدالانىپ، وزدەرىنىڭ جەكە ماقساتتارىن كوزدەگەن توناۋشىلار توبىن كورىپ وتىرمىز. سارالاۋ بارىسىندا تۋىندايتىن سۇراق: توناۋشىلار توبى قاتىسۋشىسىنىڭ الەۋمەتتىك پورترەتى (سيپاتتاماسى) قانداي؟ توناۋشىلار توبىنىڭ پايدا بولۋى نەمەسە ادامداردىڭ توپ مۇشە رەتىندە ەنۋى - تۇپكى تامىرى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيىمەن بايلانىستى دەپ ويلايمىن. سەبەبى، اۋىل مەن قالا ايماقتارىنىڭ اراسىنداعى ماڭىزدى سالالار بويىنشا ايىرماشىلىقتارى، ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ/ساپاسىنىڭ تومەندەۋى، جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىنىڭ ارتۋى، جالاقى دەڭگەيى، ونىڭ قۇنسىزدانۋى، ازىق-تۇلىك باعالارىنىڭ جىلدان جىلعا ءوسۋى، ءتۇرعىن-ۇي باعاسىنىڭ ارتۋى جانە ونىڭ قولجەتىمسىزدىگى جانە ت.ب. ماسەلەلەردىڭ ىقپالى وسىنداي توپتىڭ تۋىنداۋىنا اكەپ سوقتى. 

- جالپى ءقازىر نەلىكتەن قاتىگەزدىك، جاۋىزدىق، ومىرگە رەنىش كوپ دەپ ويلايسىز؟ ونى قالاي دۇرىستاۋعا بولادى؟

- ونىڭ بارلىعى، ءبىرىنشى سەبەپتەن ادام ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى مەن ساپاسىنا جانە ومىرگە قاناعاتتانۋىنا بايلانىستى دەپ ەسەپتەيمىن. مىسالى، زەرتتەۋشىلەر عىلىمي تۇرعىدا ومىرمەن قاناعاتتانۋ دەڭگەيىنىڭ، قوعامداعى اگرەسسيا، قاتىگەزدىكپەن بايلانىسى بار ەكەنىن تۇجىرىمدايدى. ەكىنشىدەن، قوعامداعى قۇندىلىقتار ادام بويىندا اتاپ وتىلگەن: قاتىگەزدىك، جاۋىزدىق جانە ت.ب. قاسيەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى، مەملەكەتكە حالىقتىڭ ءومىر ساپاسىن ارتتىرۋ جانە قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ قالىپتاستىرۋ بويىنشا جۇمىس اتقارۋ قاجەت. 

- مەيىرىمدى، قايىرىمدى قوعام كەلبەتىنەن ايىرىلماس ءۇشىن نە كەرەك؟

- قوعامدى قالىپتاستىرۋشى - جەكە ادام جانە ءاربىر ادام قوعام مۇشەسى بولىپ تابىلادى. ادام بويىندا وتباسى ينستيتۋتىنان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قۇندىلىقتار جۇيەسى - بولاشاقتا قوعامدا قانداي قۇندىلىقتاردىڭ باسىم بولاتىنىنا ىقپالى زور. سول سەبەپتى، ءاربىر وتباسى مۇشەسى: اتا-انا، اجەسى مەن اتاسى، اعالارى مەن اپالارى جانە تۋعان تۋىستارى ءوسىپ كەلە جاتقان بالاعا ۇلگى بولىپ، تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋعا وڭ اسەر بەرەتىن ومىرلىك قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋ قاجەت. بۇل دەگەنىمىز، بالاعا تاربيە بەرۋ، ءاربىر ادامعا قۇرمەت كورسەتۋ، ءبىلىم الۋعا ىنتالاندىرۋ جانە سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ، اتا-انا مەن بالانىڭ اراسىندا ساۋ كوممۋنيكاسيا ورناتۋ جانە ت.ب. بولىپ تابىلادى. ەگەردە، وسىنداي باعىتتا جۇمىس اتقارىلسا جانە ءاربىر الەۋمەتتىك ينستيتۋت: مەكتەپ، جوو، جۇمىس ورىندارى وسىنى ءوز دەڭگەيلەرىندە جالعاستىرىپ جاتسا - مەيىرىمدى، قايىرىمدى قوعام نىعايا تۇسەدى دەپ ويلايمىن.

-الەۋمەتتىك كوڭىل كۇيدى قالاي تۇراقتاندىرۋعا بولادى؟

- ەڭ باستىسى مەملەكەت تاراپىنان جاقسى، ساپالى دەڭگەيدەگى ءومىر سۇرۋگە قاجەتتى ورتانى قالىپتاستىرىپ، ونىڭ ءارى قاراي دامۋىنا، ادامداردىڭ تىكەلەي ومىرىنە ىقپالىن ەتۋىنە قولداۋ كورسەتۋ دەپ ويلامىن. ءومىر سۇرۋگە قاجەتتى ورتا دەگەنىمىز ول تۇراقتى ەكونوميكا، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ حالىقپەن ساپالى قارىم-قاتىناسى، ءار دەڭگەيدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋى، قوعامنىڭ بيلىك پروسەسسىنە ينتەگراسيالانۋى جانە ت.ب.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!