قوسىلعان قۇن سالىعىنا (ققس) قاتىستى حالىق اراسىندا ءالى دە سۇراق كوپ. بۇل ماسەلەنى سان-ساققا جۇگىرتۋدىڭ قاجەتى جوق، بايىپپەن قاراپ، كاسىبي ماماندار جان-جاقتى ءتۇسىندىرىپ بەرگەنى ءجون. وسى ورايدا ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى سالىق جانە كەدەن ساياساتى دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى ەرلان ساعىنايەۆقا ءبىرقاتار سۇراق قويدىق.
– ەل اراسىندا ققس-عا قاتىستى ساۋال از ەمەس. ءتۇيىنى مىناعان سايادى: بيۋدجەتتەگى تاپشىلىقتى قىسقارتۋ ءۇشىن ۇكىمەت مەملەكەتتىك شىعىنداردى ازايتۋدىڭ ورنىنا ققس ءمولشەرلەمەسىن كوتەرۋگە نەگە كوشتى؟
– بۇگىندە بيۋدجەتتىك كىرىستىڭ 70%-ىن تابىس كوزدەرىمىز قۇرايدى، ال قالعان 30%-ى قارىزدار مەن ۇلتتىق قوردان بولىنەتىن ترانسفەرتتەر ەسەبىنەن جابىلادى. ۇلتتىق قوردان بولىنەتىن كەپىلدەندىرىلگەن ترانسفەرت بيۋدجەت ەرەجەلەرى اياسىندا رەتتەلەدى. جاڭا بيۋدجەت كودەكسى بيۋدجەت شىعىستارىنىڭ ءوسۋ قارقىنى مەن كەپىلدەندىرىلگەن ترانسفەرت مولشەرىن قاتاڭ ساقتاۋدى مىندەتتەيدى. سونداي-اق داعدارىس، توتەنشە جاعدايلار جانە پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرمالارى بويىنشا وسى ەرەجەلەردەن اۋىتقىعان جاعدايدا ارەكەت ەتۋ الگوريتمى بەكىتىلگەن.
ۇلتتىق قوردان بولىنەتىن نىسانالى ترانسفەرت تەك ماڭىزدى ۇلتتىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋعا باعىتتالادى. بۇل قاراجاتتان ەل ەكونوميكاسىنا ناقتى پايدا اكەلەتىن، جاڭا جۇمىس ورىندارى مەن سالىق تۇسىمدەرىن كوبەيتەتىن جوبالارعا عانا قارجى بولىنەدى. بيۋدجەتتىڭ اعىمداعى شىعىندارىن وسى قاراجاتپەن جابۋعا تىيىم سالىنعان. قازىرگى ۋاقىتتا بيۋدجەت تاپشىلىعى جالپى شىعىستاردىڭ شامامەن 30%-ىن قۇرايدى. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن جۇيەلى شارالار قاجەت، سونىڭ ىشىندە ينستيتۋسيونالدىق جانە قۇرىلىمدىق رەفورمالار جۇرگىزىلۋگە ءتيىس.
– بيۋدجەتتىڭ ءبۇيىرىن قامپايتقانمەن، بۇل قارجى دۇرىس يگەرىلمەي قالسا قايتەمىز؟ وعان كەپىلدىك بولار قانداي شارالار قابىلدانىپ جاتىر؟
– ەكونوميكانى جاڭعىرتۋ مەن ءارتاراپتاندىرۋ ءۇشىن ءبىرقاتار قۇجات قابىلداندى، ولاردىڭ قاتارىندا ليبەراليزاسيالاۋ جونىندەگى جارلىق، ۇلتتىق دامۋ جوسپارى جانە ۇلتتىق ينفراقۇرىلىمدىق جوسپار بار. وسى قۇجاتتار نەگىزىندە رەفورمالار بىرنەشە باعىت بويىنشا جۇزەگە اسىرىلادى. العاشقىسى، ينۆەستيسيالىق ساياساتتى دامىتۋ. ونىڭ ماقساتى – ينۆەستيسيالىق احۋالدى جاقسارتۋ ارقىلى كاپيتال اعىنىن ارتتىرۋ. ينۆەستورلارعا ارنالعان راسىمدەر جەڭىلدەتىلىپ، جەدەلدەتىلەدى. كەدەندىك جانە سالىقتىق جەڭىلدىكتەر بەرۋ كەزىندە سارالانعان ءتاسىل ەنگىزىلەدى. بەلگىلى ءبىر كولەمدەگى ينۆەستيسيا قۇيعان جاعدايدا، سالىق زاڭناماسىنىڭ تۇراقتىلىعىنا كەپىلدىك بەرەتىن ينۆەستيسيالىق مىندەتتەمەلەر تۋرالى كەلىءسىم جاساۋ مۇمكىندىگى ۇسىنىلادى. نەگىزگى كاپيتالعا سالىنعان ينۆەستيسيالار مەن ەڭبەك ونىمدىلىگى ارتقان سايىن، جوعارى جانە ورتاشا دەڭگەيدەگى وڭدەلگەن ونىمدەردىڭ ءوندىرىسى ۇلعايادى. ەكىنشىسى، كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ. مەملەكەتتىك رەتتەۋ تالاپتارى قايتا قارالىپ، 10 مىڭنان استام تالاپ جويىلدى. مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىنداردى جەكەشەلەندىرۋ ارقىلى بيزنەستىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ كوزدەلگەن. كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلارعا قاتىسۋى شەكتەلەدى، بۇل نارىقتاعى باسەكەلەستىكتى كۇشەيتىپ، تاۋار نارىعىنىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋىنە ىقپال ەتەدى. وسى وزگەرىستەردىڭ ارقاسىندا كاسىپكەرلەر ءوز ءىسىن كەڭەيتۋگە جانە دامىتۋعا ىنتالانادى. ءۇشىنشىسى، بانكتىك سەكتوردى دامىتۋ جانە ليبەراليزاسيالاۋ. شەتەلدىك بانكتەردىڭ ەنشىلەس ۇيىمدارى مەن فيليالدارىن اشۋ شارتتارى جەڭىلدەتىلەدى.
– 2020 جىلدان بەرى ققس مولشەرلەمەسىن ارتتىرۋعا بيزنەس پەن قوعام تاراپىنان نارازىلىق وقتىن-وقتىن ايتىلىپ كەلەدى. ءقازىر دە قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. مەملەكەت باسشىسى بۇل ماسەلەنى كاسىبي ساراپشىلار تالداپ، تارازىلاپ بەرۋگە ءتيىس ەكەءنىن ايتتى. بيزنەس وكىلدەرىنىڭ، قاراپايىم حالىقتىڭ پىكىرى، سىن-ەسكەرتپەسى ەسكەرىلىپ جاتىر ما؟ جالپى، بۇل باعىتتا نەندەي وزگەرىس بار؟
– قازىرگى سالىق رەفورماسى مەملەكەت، بيزنەس جانە حالىق مۇددەلەرىنىڭ تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋدى كوزدەيدى. وسىعان بايلانىستى ققس مولشەرلەمەسىنىڭ ءوسۋى، ققس بويىنشا ەسەپكە قويۋ شەگىنىڭ تومەندەۋى، كەيبىر ەكونوميكالىق قىزمەت تۇرلەرىن بولشەك سالىقتان جەڭىلدەتىلگەن دەكلاراسيا نەگىزىندەگى ارنايى سالىق رەجىمىنە جانە جالپىعا ورتاق سالىق سالۋ رەجىمىنە كوشىرۋ شارالارى ۇسىنىلىپ وتىر. بۇل وزگەرىستەر بيۋدجەتكە قوسىمشا 7 ترلن تەڭگە كولەمىندە ققس ءتۇسىمىن بەرەدى. سونىمەن قاتار 2028 جىلعا دەيىن بيزنەستىڭ سالىقتىق جۇكتەمەسى 8%-عا ازايادى. بۇل الەۋمەتتىك سالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن بيۋدجەتتەن وتەپ بەرۋ ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلادى (قوسىمشا تۇسىمدەر ەسەبىنەن 2 ترلن تەڭگە وتەلمەك).
قورىتا ايتقاندا، بۇل رەفورما فيسكالدىق ساياساتتىڭ تەڭگەرىمدىلىگىن ساقتاۋ، ققس-نىڭ جاناما سالىق رەتىندەگى باستاپقى ءمانىن قايتارۋ، بيۋدجەتتىڭ كىرىس بولىگىن نىعايتۋ، سالىق اۋىرتپالىعىن تۇتىنۋ، جالاقى، پايدا اراسىندا ءادىل ءبولۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداپ وتىر.
– مىسالى، ەكسپورتتاۋشىلار بيۋدجەتتەن ققس قايتارىمىن الادى. ول وسسە، بيۋدجەتتەن قايتارىلاتىن قاراجات مولشەرى ارتادى. مۇنىڭ لوگيكاسى قانداي؟
– ەگەر ققس قايتارىمى كوبەيسە، بۇل سالىقتىڭ بيۋدجەتكە كوپتەپ تۇسەءتىنىن بىلدىرەدى. ىشكى تۇتىنۋ جوعارى مولشەرلەمە بويىنشا سالىقتاندىرىلاتىن بولادى، ال ەكسپورتتىق وپەراسيالار (0% مولشەرلەمەمەن سالىق سالىناتىن) بۇرىنعى جۇيەدە قالادى. وسىلايشا، مولشەرلەمەنىڭ ارتۋى ەل ىشىندەگى سالىقتىق تۇسىمدەردى كوبەيءتىپ، ەكسپورتتاۋشىلارعا قايتارىمدى وتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
– ققس مولشەرلەمەسىن ارتتىرۋ حالىقتىڭ جوعارى قارىزدىق جۇكتەمەسى جاعدايىندا ينفلياسياعا اكەلەدى. حالىق پەن بيزنەستىڭ قارىزدىق اۋىرتپالىعى، سونداي-اق نەسيە بەرۋ جۇيەسىنىڭ از عانا بانكتەر اراسىندا شوعىرلانۋى قارجىلىق تۇراقتىلىققا ءقاۋىپ توندىرەدى. بۇل ماسەلە قالاي شەشىلەدى؟
– تاۋارلار، جۇمىستار مەن قىزمەتتەردىڭ قۇنىنا، جىلدىق ينفلياسيا دەڭگەيىنە جانە نەسيە كولەمىنىڭ ارتۋىنا اسەر ەتەدى، ءبىراق ەكونوميكاعا وڭ ىقپالى باسىم بولادى. قازىرگى ۋاقىتتا حالىقتىڭ نەسيەگە سۇرانىسى جوعارى بولىپ وتىر، اسىرەسە تۇتىنۋشىلىق نەسيەلەۋ قارقىندى وسۋدە. تۇتىنۋشىلىق نەسيە كولەمىنىڭ ارتۋىنا ءبولىپ تولەۋ باعدارلامالارىنىڭ قولجەتىمدىلىگى، بانك سەكتورىندا سيفرلىق شەشىمدەردىڭ كەڭىنەن ەنگىزىلۋى جانە نەسيەنى ماقۇلداۋ مەن بەرۋدىڭ جەڭىلدەۋى سەبەپ بولىپ وتىر. الايدا قارجىلىق تۇراقتىلىققا تىكەلەي ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعان جوق. 2024 جىلى قارجىلىق رەتتەۋشى حالىقتىڭ شامادان تىس قارىزعا باتۋىنىڭ الدىن الۋ جانە قارجىلىق قىزمەتتەردى تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ماقساتىندا ءبىرقاتار رەتتەۋشى جانە زاڭنامالىق شارالاردى قابىلدادى. ۇلتتىق بانك پەن قارجىلىق رەتتەۋشى بانك سەكتورىنداعى جاعدايدى تۇراقتى تۇردە باقىلاپ وتىر.
– ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك قارىزى قانشا؟ ونى قالاي قىسقارتۋ جوسپارلانعان؟
– مەملەكەتتىك قارىزدىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ۇكىمەتتىڭ تۇراقتى باقىلاۋىندا. قازىرگى ۋاقىتتا بەلگىلەنگەن بارلىق بورىشتىق كورسەتكىشتەر ساقتالىپ وتىر. 2024 جىلعى 1 قازانداعى جاعداي بويىنشا مەملەكەتتىك قارىز 30،5 ترلن تەڭگەنى نەمەسە ءىجو-نىڭ 22،6%-ىن قۇرادى. قارىز كولەمى مەن ونى وتەۋ شىعىندارىنىڭ ءوسۋىن تەجەۋ ءۇشىن ءبىرقاتار شارا قابىلدانىپ جاتىر. اتاپ ايتار بولساق، بىرىنشىدەن، بيۋدجەت تاپشىلىعىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن قىسقارتۋ – 2025 جىلى ءىجو-نىڭ 2،7%-نان 2027 جىلى 1،9%-عا دەيىن تومەندەتۋ. بۇل جاڭا قارىز الۋدى شەكتەۋگە جانە مەملەكەتتىك بورىشتىڭ ءوسۋ قارقىنىن باياۋلاتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەكىنشىدەن، جەكە تابىس كوزدەرىن ۇلعايتۋ ماقساتىندا كولەڭكەلى ەكونوميكانى ازايتۋ، سالىقتىق جانە كەدەندىك اكىمشىلەندىرۋدى كۇشەيتۋ. ءۇشىنشىدەن، نەسيەنى نەگىزىنەن ىشكى نارىقتان تەڭگەمەن الۋ. بۇل ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدەردى بولدىرماي، قارىزدى وتەۋ شىعىندارىن شەكتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار ىشكى قور نارىعىن دامىتۋ ارقىلى شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتۋ، بۇل قوسىمشا وتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتىپ، قارىز الۋ قۇنىن تومەندەتەدى.
الداعى 5 جىلعا جاسالعان بولجامعا سايكەس، مەملەكەتتىك قارىز ءقاۋىپسىز دەڭگەيدە، ياعني ءىجو-نىڭ 25%-دان اسپايتىن كولەمدە ساقتالادى. جالپى، مەملەكەتتىك قارىزدى باسقارۋ ساياساتى حالىقارالىق تاجىريبەگە ساي كەلەدى. حالىقارالىق ستاندارتتار بويىنشا مەملەكەتتىك قارىزدىڭ ءقاۋىپسىز دەڭگەيى ءىجو-نىڭ 50-60%-ىنان اسپاۋعا ءتيىس. ەلدىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعى جەتەكشى رەيتينگتىك اگەنتتىكتەردىڭ جوعارى نەسيە رەيتينگتەرىمەن جانە تۇراقتى بولجامدارىمەن راستالعان. بۇل ەلىمىزدىڭ ءوز بورىشتىق مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋ قابىلەتىنىڭ سەنىمدى ەكەنىن كورسەتەدى. حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىنىڭ ساراپشىلارى مەملەكەتتىك قارىز دەڭگەيىن «تومەن» دەپ باعالاپ، ونىڭ باسقارىلاتىن دەڭگەيدە ەكەنىن جانە ۇزاقمەرزىمدى ەكونوميكالىق وسىمگە ءقاۋىپ توندىرمەيتىنىن اتاپ وتۋدە.
– جاڭا بيۋدجەت كودەكسى نە ۇسىنادى؟
– جاڭا كودەكستە اتقارۋشى ورگانداردىڭ ءبىرىنشى باسشىلارىنىڭ بيۋدجەت قاراجاتىن ءتيىمدى پايدالانۋىنا جانە بيۋدجەت ءتارتىبىن ساقتاۋىنا جاۋاپكەرشىلىك كۇشەيتىلدى. جاۋاپكەرشىلىك ءتۇرلەرى كەڭەيتىلدى: ەندى ولاردىڭ سانى 69 (قولدانىستاعى كودەكستە – 48). مينيسترلەرءدىڭ، اكىمدەردىڭ جانە بيۋدجەت باعدارلامالارى باسشىلارىنىڭ جەكە جاۋاپكەرشىلىگى 15-تەن 30 قۇقىق بۇزۋشىلىق تۇرىنە دەيىن كوبەيدى. ستراتەگيالىق قاتەلىكتەر ءۇشىن جاڭا سانكسيالار ەنگىزىلدى. سونىمەن قاتار ماقساتتى كورسەتكىشتەردى ناقتى بولىنگەن بيۋدجەتكە سايكەس وزگەرتۋ تاجىريبەسى جويىلادى.
بۇرىن دامۋ جوسپارلارى مەن بيۋدجەت باعدارلامالارى بولىنگەن قاراجاتقا بەيىمدەلەتىن، بۇل مەملەكەتتىك ورگاندارعا قويىلعان مىندەتتەردى ورىنداماعانى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارۋعا مۇمكىندىك بەرەءتىن. ەندى جوسپارلانعان جانە ناقتى ورىندالعان كورسەتكىشتەر اراسىنداعى ايىرماشىلىق كورسەتىلەتىن بولادى. جاۋاپكەرشىلىك كۆازيمەملەكەتتىك سەكتورعا دا تارالادى. جاڭا بيۋدجەت كودەكسى جەمقورلىقپەن جانە جاۋاپسىزدىقپەن كۇرەسكە تىكەلەي باعىتتالعان. قاتاڭ باقىلاۋ، مينيسترلەردىڭ، اكىمدەردىڭ جانە مەملەكەتتىك باعدارلامالار باسشىلارىنىڭ بيۋدجەت ۇدەرىسىنىڭ ءار كەزەڭى ءۇشىن جەكە جاۋاپكەرشىلىگى قارجى باسقارۋ جۇيەسىن اشىق ەتە الادى. الايدا بۇل شارالاردىڭ تيىمدىلىگى ولاردىڭ ءىس جۇزىندە قانشالىقتى قاتاڭ قولدانىلاتىنىنا بايلانىستى بولماق.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.