جاڭا مىندەتتەر مەن وزگەرىستەر
كوپشىلىككە ءمالىم، قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ 2022 جىلى باستاعان كونستيتۋسيالىق رەفورماسى سايلاۋ زاڭناماسىنىڭ وزگەرۋىنە نەگىز بولدى. وسى وزگەرىستەرگە بايلانىستى الماتى قالاسى اۋماقتىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ ءتورايىمى ايگۇل قالىقوۆا رەفورمالاردىڭ ماڭىزى مەن ولاردىڭ سايلاۋ پروسەسىنە ىقپالى، سايلاۋ زاڭناماسىنىڭ جاڭارتىلۋى، كوميسسيا جۇمىسىنىڭ جاڭا فورماتتارى جانە اشىقتىق پەن ادىلدىكتى قامتاماسىز ەتۋ شارالارى جايىندا «ۆەچەرنيي الماتى» گازەتىنە سۇحبات بەردى.
– 2024 جىلى الماتىدا سايلاۋ پروسەسىن ۇيىمداستىرۋ قالاي ءوتتى؟ 2025 جىلى قانداي جاڭالىقتار ەنگىزىلەدى؟
– 2022 جىلى باستالعان كونستيتۋسيالىق رەفورما سايلاۋ زاڭناماسىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋىنە الىپ كەلدى. بۇل وزگەرىستەر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا كەڭىنەن تالقىلانىپ، ساراپشىلار اراسىندا قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىردى.
ماڭىزدى وزگەرىستەردىڭ ءبىرى – پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىك مەرزىمى بەس جىلدان جەتى جىلعا دەيىن ۇزارتىلىپ، قايتا سايلانۋ قۇقىعى الىنىپ تاستالدى. ءماجىلىس پەن ءماسليحات دەپۋتاتتارىن سايلاۋ جۇيەسىنە ماجوريتارلىق جانە ارالاس جۇيە قايتا ەنگىزىلدى، سونداي-اق دەپۋتاتتاردى كەرى قايتارىپ الۋ قۇقىعى بەكىتىلدى. بۇدان بولەك، ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ بارلىعى تىكەلەي حالىق سايلاۋىنان وتەتىن بولدى. بۇرىن 9 دەپۋتات قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ كۆوتاسىمەن تاعايىندالاتىن. 2023 جىلعى 19 ناۋرىزدا وتكەن ءماجىلىس پەن ءماسليحات سايلاۋى جاڭا ەرەجەلەر بويىنشا ءوتتى.
زاڭناماعا اكىمدەردى سايلاۋ تۋرالى باپتار ەنگىزىلدى. 2023 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي قازاقستاندا العاش رەت پيلوتتىق رەجيمدە 45 اۋدان جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالالار اكىمدەرىنىڭ سايلاۋى ءوتتى.
بۇل رەفورمالاردىڭ تيىمدىلىگى، حالىقتىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك باسشىلارىن سايلاۋ تاجىريبەسىنە كوزقاراسى جانە جاڭادان سايلانعان اكىمدەردىڭ جۇمىسى مۇقيات تالداندى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ 2024 جىلعى 2 قىركۇيەكتەگى جولداۋىندا 2025 جىلدان باستاپ اۋدان جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالالار اكىمدەرى تەك تىكەلەي سايلاۋ ارقىلى تاڭدالاتىنىن مالىمدەدى. بۇل جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرىپ، قوعامنىڭ سەنىمىن كۇشەيتۋگە باعىتتالعان قادام.
الايدا، الماتىدا اۋدان اكىمدەرىن سايلاۋ وتكىزىلمەيدى، سەبەبى مەگاپوليس رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا مارتەبەسىنە يە، ونىڭ باسقارۋ جۇيەسى وزگەشە.
دەگەنمەن، 2025 جىلى الماتىدا سايلاۋ وتكىزىلمەسە دە، اۋماقتىق سايلاۋ كوميسسيالارى سايلاۋ پروسەسىنە قاتىسۋشىلاردى وقىتۋ جۇمىستارىن جالعاستىرادى. قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق پەن سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا كاسكادتىق ءادىس ارقىلى وقىتۋ ەنگىزىلۋدە. سونىمەن قاتار، جاستار مەن وقۋشىلار اراسىندا دەموكراتيالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان ءىس-شارالار وتكىزىلەدى.
دۇنيەجۇزىلىك سايلاۋ كۇنى اياسىندا كوپتەگەن ءىس-شارالار وتكىزىلدى. بۇل كۇن ءداستۇرلى تۇردە اقپان ايىنىڭ ءبىرىنشى بەيسەنبىسىندە اتالىپ وتەدى. ال بيىل 6 اقپانعا سايكەس كەلدى. وسىعان وراي، دارىستەر، سەمينارلار، بايقاۋلار، «دوڭگەلەك ۇستەلدەر»، جاستارمەن كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىلدى. 3 اقپاندا قالانىڭ 5–11-سىنىپ وقۋشىلارى ءۇشىن «ءار داۋىس ماڭىزدى: دەموكراتيالىق قوعامداعى سايلاۋدىڭ ءرولى» اتتى ءبىرىڭعاي سىنىپ ساعاتى ءوتتى. جالپى، 215 مەكتەپتە 7080 سىنىپ ساعاتى وتكىزىلىپ، وعان 171 000-نان استام وقۋشى قاتىستى.
6 اقپاندا «ۇزدىك مەكتەپتىك ءوزىن-وزى باسقارۋ سايلاۋ جۇيەسى» اتتى II قالالىق بايقاۋ وتكىزىلدى. بۇل ءىس-شارا وقۋشىلاردىڭ دەموكراتيالىق پروسەستەرگە بەلسەندى قاتىسۋىن ىنتالاندىرۋعا جانە ءوزىن-وزى باسقارۋ داعدىلارىن دامىتۋعا باعىتتالدى. بايقاۋعا الماتى قالاسىنىڭ 127 مەكتەبىنەن 835 مەكتەپتىك ءوزىن-وزى باسقارۋ وكىلدەرى قاتىستى. بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 23 مەكتەپكە ارتىق. بايقاۋدىڭ اۋداندىق كەزەڭىنىڭ جەڭىمپازى اتانعان 8 مەكتەپ اقتىق كەزەڭگە ءوتتى. ولار مەكتەپتىك ءوزىن-وزى باسقارۋ جۇيەسىندەگى جەتىستىكتەرىن تانىستىرىپ، جوعارى دايىندىق دەڭگەيىن، ۇيلەسىمدى كوماندالىق جۇمىسىن، سايلاۋ زاڭناماسىن تەرەڭ مەڭگەرگەنىن كورسەتتى. بۇل قۋانتارلىق جاعداي، ويتكەنى بۇگىنگى مەكتەپ وقۋشىلارى – بولاشاق سايلاۋشىلار. ولاردىڭ اراسىندا بولاشاق پرەزيدەنتتەر، دەپۋتاتتار جانە اكىمدەر بولۋى مۇمكىن.
بايقاۋدىڭ جەڭىمپازى مەن جۇلدەگەرلەرى بولىپ №200 مەكتەپ-گيمنازياسىنىڭ، №175 «جاڭا عاسىر» گيمنازياسىنىڭ جانە №102 جالپى ءبىلىم بەرۋ مەكتەبىنىڭ كوماندالارى انىقتالدى. وقۋ-اعارتۋ باعىتىندا وتكىزىلگەن ءىس-شارالار تۇپتەپ كەلگەندە ازاماتتاردىڭ سايلاۋ پروسەسىنە دەگەن سەنىمىن ارتتىرۋعا جانە دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى نىعايتۋعا باعىتتالعان. بۇل جۇمىستار الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسىن تابادى
2024 جىلى ماڭىزدى ساياسي وقيعالاردىڭ ءبىرى – رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم بولدى. 6 قازاندا الماتى تۇرعىندارىنا «قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانسياسىن (اەس) سالۋعا كەلىسەسىز بە؟» دەگەن سۇراق قويىلدى. قالانىڭ سايلاۋشىلار تىزىمىنە ەنگىزىلگەن 1 263 600 تۇرعىنىنىڭ 25،21%-ى، ياعني 318 600 ادام داۋىس بەرۋگە قاتىستى.
– حالىقارالىق تاجىريبە كورسەتكەندەي، ءىرى مەگاپوليستەردە سايلاۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگى تومەن بولادى. بىزدە دە سولاي بولىپ تۇر. سايلاۋشىلاردىڭ، اسىرەسە، جاستاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن قانداي شارالار قابىلدانۋدا؟
– ءيا، ءىرى قالالاردا سايلاۋ مەن رەفەرەندۋمعا قاتىسۋ دەڭگەيى تومەن. الماتى – قازاقستاننىڭ ەڭ ۇلكەن مەگاپوليسى بولعاندىقتان، مۇندا تۇرعىنداردىڭ موبيلدىلىگى جوعارى، ءومىر ىرعاعى قارقىندى، ازاماتتاردىڭ جۇمىسى مەن وقۋى سايلاۋ پروسەسىنە قاتىسۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋى مۇمكىن.
جاستاردىڭ ساياساتقا دەگەن قىزىعۋشىلىعى جوعارى بولعانىمەن، سايلاۋ كەزىندە ولاردىڭ بەلسەندىلىگى تومەن. بۇل جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى اقپاراتتاندىرۋ، جاستار ۇيىمدارىمەن سەرىكتەستىك ورناتۋ، سايلاۋ جۇيەسىنە دەگەن سەنىمدى ارتتىرۋ ءۇشىن پىكىرتالاستار مەن كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرۋ جانە ەلەكتروندىق داۋىس بەرۋ سياقتى جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ ۇسىنىلادى.
مەنىڭ ويىمشا، جاستاردىڭ سايلاۋعا قاتىسۋىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءبىرقاتار باعىتتارعا نازار اۋدارۋ قاجەت. الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى اقپاراتتاندىرۋ – جاستار كوبىنەسە اقپاراتتى ينتەرنەتتەن، اسىرەسە، الەۋمەتتىك جەلىلەردەن الادى. سوندىقتان سايلاۋ تۋرالى مالىمەتتەردى سول پلاتفورمالاردا تاراتۋ ماڭىزدى.
سايلاۋدىڭ وڭ ءيميدجىن قالىپتاستىرۋ – داۋىس بەرۋ تەك مىندەت ەمەس، سونىمەن قاتار ەلدىڭ بولاشاعىن قالىپتاستىرۋداعى مۇمكىندىك ەكەنىن كورسەتۋ قاجەت.
جاستار ۇيىمدارىمەن سەرىكتەستىك ورناتۋ – بەلسەندى جاستاردى سايلاۋ ۇدەرىسىنە تارتۋ ارقىلى ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋعا بولادى.
ءبىلىم بەرۋ باستامالارى مەن دەباتتار ۇيىمداستىرۋ – سايلاۋ الدىنداعى پىكىرتالاستار، وقىتۋ سەمينارلارى جاستاردىڭ ساياسي ساۋاتىن ارتتىرادى.
ىنتالاندىرۋ جانە موتيۆاسيا جۇيەسىن ەنگىزۋ – بەلسەندى سايلاۋشىلارعا ماراپاتتار نەمەسە باسقا دا ىنتالاندىرۋ شارالارىن قاراستىرۋ. جاستاردىڭ ۇمىتكەرلەرمەن جانە ساياسي پارتيالارمەن بايلانىسىن جاقسارتۋ – ولار ءوز داۋىستارىنىڭ شىن مانىندە وزگەرىس اكەلەتىنىن سەزىنۋى كەرەك. جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ – ەلەكتروندىق سايلاۋ جۇيەلەرى، سيفرلىق تىزىمدەر جاستارعا داۋىس بەرۋ پروسەسىن جەڭىلدەتۋى مۇمكىن.
سونىمەن قاتار، جالپى حالىقتىڭ سايلاۋ تۋرالى حاباردار بولۋى دا ماڭىزدى. ازاماتتار قاشان، قايدا جانە قالاي داۋىس بەرۋگە بولاتىنى تۋرالى تولىق اقپارات الۋى كەرەك. بۇل – ۋچاسكەلىك سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ نەگىزگى مىندەتى.
وسى ماسەلەگە ەلىمىزدىڭ ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىر. كوميسسيا ءتوراعاسى نۇرلان ءماجىت ۇلى ءابدىروۆ بۇل تاقىرىپتى بىرنەشە رەت كەڭەستەردە جانە سۇحباتتارىندا كوتەرگەن بولاتىن.
مىسالى، وتكەن جىلى رەفەرەندۋمعا دايىندىق بارىسىندا ۋچاسكەلىك كوميسسيا مۇشەلەرى وسك ازىرلەگەن جەكە شاقىرۋ قاعازدارىن ءاربىر كامەلەتكە تولعان ازاماتقا جەتكىزدى. بۇعان دەيىن اۋقىمدى دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. كوميسسيا مۇشەلەرى اۋداندىق اكىمدىكتەردەن الىنعان دەرەكتەردى پايدالانا وتىرىپ، 495 مىڭعا جۋىق بىرەگەي مەكەنجايدى انىقتاپ، تۇرعىندارعا شاقىرۋ حاتتارىن تابىستادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭىنىڭ 48-بابىنا سايكەس، بۇل شارالارعا ۋچاسكەلىك پوليسيا ينسپەكتورلارى دا تارتىلىپ، قوعامدىق ءتارتىپ پەن كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتتى.
جالپى، سايلاۋشىلاردىڭ قاتىسۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋ ءۇشىن كەشەندى ءتاسىل قاجەت. ول تەك حالىقتىڭ سەنىمىن ارتتىرىپ قانا قويماي، ازاماتتاردىڭ دەموكراتيالىق پروسەسكە بەلسەندى ارالاسۋىنا ىقپال ەتەدى. دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى نىعايتۋ مەن سايلاۋ ساپاسىن ارتتىرۋدىڭ باستى قادامى – حالىقتىڭ سايلاۋ پروسەسىنە مەيلىنشە تارتىلۋى.
2024 جىلعى رەفەرەندۋم كەزىندە الماتىدا 495 مىڭعا جۋىق ۇيگە شاقىرتۋ قاعازدارى تاراتىلدى. بۇل جۇمىستى ۋچاسكەلىك پوليسيا قىزمەتكەرلەرى قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ مۇشەلەرىمەن بىرلەسىپ جۇرگىزدى.
– داۋىس بەرۋ ۋچاسكەلەرىن دايىنداۋ قالاي جۇرگىزىلەدى جانە سايلاۋشىلارعا قانداي جاعدايلار جاسالعان؟ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازاماتتارعا قانداي كومەكتەر كورسەتىلەدى؟
– الماتىدا 624 سايلاۋ ۋچاسكەسى بار، ونىڭ 75ء-ى ارنايى مەكەمەلەردە (اۋرۋحانالار، اسكەري بولىمدەر جانە ت.ب.) ورنالاسقان. ورتاشا ەسەپپەن، ءار ۋچاسكەگە 2000-نان استام سايلاۋشى تىركەلگەن. 2025 جىلى حالىق سانىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى كەمىندە 25 جاڭا ۋچاسكە اشۋ جوسپارلانۋدا. ال مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازاماتتار ءۇشىن پاندۋستار، ليفتتەر، تاكتيلدى جولاقتار، ارنايى دارەتحانالار؛ كومپيۋتەرلەر، قۇلاققاپتار، لۋپالار، اربامەن قوزعالاتىندار ءۇشىن كەڭ كابينالار، «ينۆاتاكسي» قىزمەتى (2024 جىلعى رەفەرەندۋمدا 100 ارنايى كولىك جۇمىس ىستەدى)؛ جەتەكشىلەر مەن جەكە كومەكشىلەردىڭ قىزمەتى، ءموبيلدى سايلاۋ (ۇيدەن داۋىس بەرۋ)، جازۋى بار ترافارەتتەر مەن سۋردوپەريەۆود قىزمەتى سەكىلدى قىزمەتتەر قاراستىرىلعان.
سونىمەن قاتار، invا.gov.kz جۇيەسى ارقىلى قالانىڭ بارلىق سايلاۋ ۋچاسكەلەرى پاسپورتتاۋدان ءوتتى، بۇل ولاردىڭ قولجەتىمدىلىگىن باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
– سايلاۋ پروسەسىندە ىقتيمال زاڭبۇزۋشىلىقتار مەن فالسيفيكاسيالاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قانداي شارالار قابىلدانعان؟
– قازاقستاندا سايلاۋ زاڭناماسىنىڭ ساقتالۋىنا قاتاڭ باقىلاۋ ورناتىلعان. سايلاۋ زاڭناماسىن بۇزۋ قىلمىستىق نەمەسە اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە اكەلۋى مۇمكىن.
سايلاۋ بارىسىنىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى حالىقارالىق جانە ۇلتتىق بايقاۋشىلاردى اككرەديتتەيدى. قوعامدىق ۇيىمدار مەن ساياسي پارتيالار سايلاۋدى باقىلايدى. ب ا ق پەن الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى اقپارات مونيتورينگتەن وتەدى. جەدەل ارەكەت ەتۋ تەتىكتەرى جۇمىس ىستەيدى (شاعىمدارعا جاۋاپ ءبىر كۇن ىشىندە بەرىلەدى).
ازاماتتار وزدەرىنىڭ سايلاۋ قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلعانىن بايقاسا، سايلاۋ كوميسسياسىنا، سوتقا نەمەسە پروكۋراتۋراعا شاعىمدانا الادى. بۇل مەحانيزمدەر سايلاۋدىڭ اشىق جانە ءادىل وتۋىنە كەپىلدىك بەرەدى.
قازاقستانداعى سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ باستى ماقساتى – حالىقتىڭ دەموكراتيالىق ينستيتۋتتارعا دەگەن سەنىمىن ارتتىرۋ. سوندىقتان سايلاۋ جۇيەسى رەفورمالانۋدا جانە جاقسارتىلۋدا.