بارشا قاۋىمعا بەلگىلى، جالپى جۇرتقا جاريا ءبىر اقيقات بار. ەلىمىز كەيىنگى بەس جىلدىڭ بەدەرىندە مۇلدە وزگەرىپ، بيلىك قۇرىلىمىنان باستاپ قوعامدىق-ساياسي ساناعا دەيىن تۇبەگەيلى جاڭعىرىپ جاتىر. بۇل جاڭعىرۋ باتىل قادامدارعا، بايىپتى شەشىمدەرگە تابان تىرەيتىنى ءسوزسىز. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ باستاماشى بولعان سول ساياسي باعدار جونىندە تارقاتىپ ايتقان ءجون بولار.
ادىلەتتىلىك – قوعامنىڭ جاڭا قاعيداسى
مەملەكەت – اسا كۇردەلى قۇرىلىم. ونى رەفورمالاۋ جانە قانداي دا ءبىر وزگەرىسكە اكەلۋ – قيىننىڭ قيىنى. مۇنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن حالىقتى ۇيىستىراتىن الىپ يدەيا قاجەت ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ بيلىككە كەلگەن تۇستا قوعامنىڭ مۇنداي يدەياعا دەگەن سۇرانىسى اسا جوعارى ەدى. پرەزيدەنت ۇسىنعان «ادىلدىك» فەنومەنىنىڭ بىردەن ەل يدەولوگياسىنىڭ تۇتقاسىنا اينالۋى – وسىنىڭ ايعاعى.
«ادىلدىك» ۇعىمى ۇلتتىق رەفورمالاردىڭ باستى ۇرانىنا اينالدى. بۇل ۇستانىم اۋقىمدى وزگەرىستەردىڭ ءۇشتاعانى سانالاتىن ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق سانا رەفورماسىنىڭ وزەگى رەتىندە بەرىك بەكىدى. سونىمەن قاتار بۇل وزگەرىستەردى ناقتى يدەيانى ارقاۋ ەتكەن، تۇپكى مۇراتى ايقىندالعان بايىپتى باستاما رەتىندە قابىلداعان ابزال.
ساياسي ينستيتۋتتار ترانسفورماسياسى
قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى پرەزيدەنت لاۋازىمىن قولعا العاننان بەرى ىسكە اسقان ساياسي رەفورمالاردىڭ تۇپكى مازمۇنى ەلدەگى دەموكراتيا ينستيتۋتتارىن دامىتۋدى كوزدەيدى. بۇل – ساياسي جۇيەنى جاڭعىرتۋعا، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋعا، سونداي-اق مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا نەگىز بولدى.
ساياسي رەفورمالار تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا كونستيتۋسيانى وزگەرتۋگە باعىتتالعان جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم تۋرالى اتاپ ءوتۋ – زاڭدىلىق. بۇل رەتتە پرەزيدەنتتىڭ وزگەرىستى اركىم وزىنەن باستاۋى كەرەك دەگەن ۇستانىمى جالپىعا بىردەي ۇلگى بولعانى انىق. 2022 جىلى ەنگىزىلگەن كونستيتۋسيالىق وزگەرىستەردىڭ باستى جاڭالىعى – پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن ءبىر مەرزىممەن شەكتەۋ تۋرالى شەءشىم. بۇل «ادىلدىك» فەنومەنىنىڭ ناقتى ورىندالعانىن كورسەتتى.
سونداي-اق رەفەرەندۋم اياسىندا پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان شارالار قولعا الىندى. بۇل رەفورمالار ساياسي جۇيەنىڭ تۇراقتىلىعى مەن تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا جانە حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمىن نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتىپ، دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ نىعايۋىنا ىقپال ەتەدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ساياسي رەفورمالارىنىڭ تاعى ءبىر تارماعى ساياسي پارتيالاردى تىركەۋدى جەڭىلدەتۋ بولدى. بۇل وزگەرىس ساياسي ارەنادا جاڭا پارتيالاردىڭ پايدا بولۋىن جەڭىلدەتىپ، ساياسي ءارالۋاندىققا جول اشتى.
جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ جۇيەسى دە ايتارلىقتاي وزگەرىسكە بەت الدى. 2021 جىلى العاش رەت اۋىل اكىمدەرى تىكەلەي سايلاۋ ارقىلى سايلانا باستاعانىن بىلەسىزدەر. بۇل قادام جەرگىلىكتى ماسەلەلەردى ءتيىمدى شەشۋگە جانە ازاماتتاردىڭ ءوز وڭىرلەرىندەگى باسقارۋ ۇدەرىسىنە بەلسەندى ارالاسۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
ساياسي ترانسفورماسيانىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى بولىگى – پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ تۋرالى شەشىم. پارلامەنتتىڭ اتقارۋشى بيلىكتى باقىلاۋ فۋنكسيالارىن كۇشەيتۋ ارقىلى زاڭنامالىق ورگاننىڭ ىقپالى ارتتى دەۋگە تولىق نەگىز بار.
پرەزيدەنت ۇسىنعان ساياسي رەفورمالاردىڭ ءبىر جاڭالىعى – ادام قۇقىقتارىن قورعاۋعا باعىتتالعان شارالار. مەملەكەت باسشىسى ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ مەحانيزمدەرىن جەتىلدىرەتىن جانە ازاماتتىق قوعامدى دامىتا تۇسەءتىن قولداۋ شارالارىن ەنگىزدى. كونستيتۋسيالىق سوت قايتا قالپىنا كەلتىءرىلدى. زاڭدىلىقتى قاداعالايتىن پروكۋراتۋرا مەن ادام قۇقىعى جونىندەگى ءۋاكىل كونستيتۋسيالىق مارتەبەگە يە بولدى. بۇل قادامدار حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي كەلەتىن قۇقىقتىق جۇيەنى قالىپتاستىردى.
اتالعان رەفورمالار ەلدىڭ ساياسي جۇيەسىن جاڭعىرتۋعا، قوعامنىڭ ساياسي ومىرگە بەلسەندى قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋگە، سونداي-اق بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا جول اشتى. تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل اۋقىمدى شارالار ادىلەتتى قازاقستاننىڭ نىقتاپ ورنىعۋىنا مۇمكىندىك بەردى.
الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق رەفورمالار
قاسىم-جومارت توقايەۆ ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا دا اۋقىمدى رەفورمالار جۇرگىزىپ كەلەدى. بۇل – قوعامداعى الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى نىعايتۋعا، ەكونوميكالىق ءوسىمدى قامتاماسىز ەتۋگە جانە حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان.
پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ باستاماسىمەن كونستيتۋسياعا كونسەپتۋالدى وزگەرىس ەنگىزىلدى. ياعني جەر مەن ونىڭ قويناۋىنداعى بايلىق حالىقتىڭ مەنءشىگى رەتىندە ايقىندالدى. بۇل قاعيدا الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ تىرەگىنە اينالدى.
ناقتى دالەل: «ۇلتتىق قور – بالالارعا» باعدارلاماسى ىسكە قوسىلدى. باعدارلاما ارقىلى ەلىمىزدەگى ءار بالاعا ۇلتتىق قوردان قاراجات بولىنە باستادى. بۇل شارانىڭ تۇپكى ماقساتى – الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى ازايتىپ، بالالاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىن جاقسارتۋ. باعدارلاما وسكەلەڭ ۇرپاققا ينۆەستيسيا سالىپ، ولاردىڭ ءبىلىم الۋىنا، دەنساۋلىعىن جاقسارتۋعا جانە ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرۋگە ءتيىس.
شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋ جۇمىستارى دا ارتتى. بيزنەستى تەكسەرۋگە ءۇش جىلعا دەيىن موراتوريي جاريالاندى. زاڭسىز الىنعان اكتيۆتەردى ەلگە قايتارىپ، ەكونوميكالىق اينالىمعا تۇسىرە باستادى. ەلىمىزدىڭ لوگيستيكالىق مۇمكىندىكتەرىن مولايتۋ ارقىلى تابىس ءتۇسىمىن ارتتىرۋعا ءجىتى ءمان بەرىلۋدە. الداعى ۋاقىتتا قازاقستاندى لوگيستيكالىق حابقا اينالدىرۋ جونىندە اۋقىمدى مىندەتتەر قويىلدى. سوعان سايكەس ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋدان باستاپ، قالىپتاسقان جۇيەنى سيفرلاندىرۋ جۇمىسىن قارقىندى جالعاستىرۋعا ايرىقشا ءمان بەرىلىپ وتىر.
پرەزيدەنت يندۋستريالاندىرۋ جانە يننوۆاسيالاردى دامىتۋعا ۇلكەن ءمان بەرەدى. وسى باعىتتا ەكونوميكانىڭ ءارتاراپتاندىرىلۋى جانە جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى مىندەتتەرىنە اينالدى. يندۋستريالىق-يننوۆاسيالىق دامۋ باعدارلامالارى ارقىلى ءوندىرىس ورىندارىن قۇرۋ، عىلىمي زەرتتەۋلەردى قولداۋ جانە جوعارى تەحنولوگيالىق سالالاردى دامىتۋ كوزدەلىپ وتىر. سيفرلاندىرۋ ساياساتىن جاڭعىرتىپ، بۇل باعىتتاعى جەتىستىكتەءرىمىزدى ەسەلەۋگە جاڭا مۇمكىندىكتەر جاسالىپ كەلەدى.
بۇرىن نازار اۋدارىلماعان ەنەرگەتيكالىق، ينجەنەرلىك جۇيەنى تۇبەگەيلى جاڭارتۋ باستاماسى قولعا الىندى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك، حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن بۇل سالا ونداعان جىل بويى قاراۋسىز قالىپ كەلگەنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. مەملەكەت باسشىسى بۇل ولقىلىقتار تۇزەلمەي تۇرمىس تۇزەلمەيتىنىن جاقسى بىلەدى جانە بىلگەندىكتەن ناقتى شەشىمدەر قابىلداپ كەلەدى.
الەۋمەتتىك سەرىكتەستىك قاعيداتتارى دا – ەرەكشە توقتالۋدى قاجەت ەتەتىن تاقىرىپ. ەلىمىز ەڭبەك قاتىناستارىن رەتتەۋ، جۇمىسشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جانە ەڭبەك جاعدايلارىن جاقسارتۋ ماسەلەلەرىن ايتارلىقتاي كۇشەيتتى. الەۋمەتتىك سەرىكتەستىك اياسىندا جۇمىس بەرۋشىلەر مەن جۇمىسشىلار اراسىنداعى ديالوگتى نىعايتۋ، ەڭبەك قۇقىقتارىن قورعاۋ جانە وندىرىستىك داۋلاردى شەشۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ ماڭىزدى ورىن الادى.
الەۋمەتتىك سالانىڭ اۋەلگى تىرەگى سانالاتىن دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە ءبىلىم جۇيەسى دە تۇبەگەيلى رەفورماعا ۇشىرادى. اتالعان سالا ماماندارىنىڭ جالاقىسىن ەكى ەسەگە دەيىن ۇلعايتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. بۇل بىلىكتى مامانداردىڭ سالاعا كەلۋىنە جاڭاشا سەرپىن بەرگەنى ءسوزسىز. «پەداگوگ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. عىلىمنىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي كوڭىل ءبولىنىپ كەلەدى. ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى ءوزىنىڭ تاريحي تۇعىرىنا قايتا قوندى.
الداعى ۋاقىتتا جوعارىدا ءبىز اتاپ وتكەن ادىلەتتىلىككە نەگىزدەلگەن الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ساياسات قاعيداسى – ەلىمىزدىڭ قۋاتىنىڭ، حالقىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ نەگىزگى سەنىمدى كۇشى بولىپ قالاتىنى داۋسىز.
قوعامدىق سانانىڭ سەرپىلىسى
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ كۇللى رەفورماسىنىڭ وزەگىندە «زاڭ مەن ءتارتىپ» ۇستانىمى تۇر. شىن مانىندە «ادىلدىك» فەنومەنى وسى ەكى تۇسىنىك ۇستەمدىك قۇرماي تامىر جايا الماسى انىق.
ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ «زاڭ ادام ءۇشىن جازىلادى. ادام زاڭ ءۇشىن تۋمايدى» دەگەن ءسوزى بار. ەلىمىز قابىلداعان قابىرعالى قۇجاتتار ەڭ اۋەلى ازاماتتارىمىز، ولاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ، ولاردى كەرتارتپا قوعامدىق كەسەلدەردەن ساقتاۋ ءۇشىن جازىلعان.
بۇل رەتتە ەلىمىزدە سينتەتيكالىق ەسىرتكى ساۋداسىن، قۇمار ويىن جارناماسىن، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتى، براكونەرلىكتى اۋىزدىقتايتىن ءبىرقاتار زاڭ قابىلداندى.
مۇنىڭ ءبارى ادىلەتتى قازاقستاندى تۇعىرىنا شىعارىپ، نىق ورناتۋعا باعىتتالعان قادامدار. تۇبەگەيلى رەفورمالار ءوز ميسسياسىن ورىندادى. ءبىراق رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ – ءبىر بولەك، ونى ورنىقتىرۋ – ءبىر بولەك دۇنيە. بۇل ءۇشىن قوعامدىق سانا دا جاڭعىرۋعا ءتيىس.
پرەزيدەنتىمىز ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىراتىن جاڭا قۇندىلىقتار ءتىزىمىن، ياعني «ادال ازاماتتىڭ» بەينەسىن ايقىن كورسەتتى. بۇل نە ءۇشىن قاجەت؟ قوعامدىق ۇستانىمدار مەن قولداۋ نەگىزىندە وڭ باعىتتاعى رەفورمالاردىڭ ىسكە اسۋى جانە بەرىك ورنىعۋى ءۇشىن قاجەت. سەبەبى ادال ازامات – ەسكى جۇيەگە ورالماۋدىڭ كەپىلى، ادىلەتتىلىك قۇندىلىقتارىنىڭ قورعانى.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ كوشباسشىلىعىمەن ەلىمىز بەس جىلدى ەڭسەردى. بۇل ۇزاق جىلدار بويى سىرەسكەن ساياسي جۇيەنى سەرپىلتكەن بەس جىل بولدى. قوردالانعان الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن شەشكەن بەس جىل بولدى. ەكونوميكالىق ورلەۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن باتىل ۇمتىلىس جاساعان بەس جىل بولدى. ەڭ باستىسى، قوعام جىلدار بويى كۇتكەن ادىلەتتىلىكتى تورگە وزدىرعان بەس جىل بولدى. بۇل بەس جىل الداعى جەتىستىكتەرىمىزدىڭ جولاشارىنا اينالاتىنى انىق.