قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى مەملەكەتارالىق قاتىناستار قارقىندى دامىپ كەلەدى. قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى مارات يمانقۇلوۆ باۋىرلاس ەلدەردىڭ ىنتىماقتاستىعىن ودان ءارى نىعايتۋ تۋرالى Alatau Aqparat مەدياحولدينگىنە قاراستى ب ا ق بەتتەرىنە ەكسكليۋزيۆ سۇحبات بەردى، - دەپ حابارلايدى اqshamnews.kz ءتىلشىسى.
– قۇرمەتتى مارات مۇقان ۇلى، سۇراقتارىمىزعا جاۋاپ بەرۋگە كەلىسكەنىڭىز ءۇشىن العىس ايتامىز. قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى ەجەلدەن قالىپتاسقان باۋىرلاستىق، اجىراماس بايلانىستار بارلىق سالادا نىعايىپ كەلەدى. قاسىم-جومارت توقايەۆ پەن سادىر جاپاروۆ حالىقتارىمىز اراسىنداعى قاتىناستاردى ودان ءارى دامىتۋ جونىندە ناقتى مىندەتتەر قويدى. وسى باعىتتا جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستى قالاي باعالايسىز؟
– مەن دە بۇل سۇحباتقا شاقىرعانىڭىز ءۇشىن ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. قىرعىزستان مەن قازاقستان اراسىنداعى قاتىناستار، شىنىمەن دە، ورتاق مادەنيەتكە، تىلگە جانە دۇنيەتانىمعا نەگىزدەلگەن تەرەڭ تاريحي ماڭىزعا يە. بۇگىندە بۇل ەجەلگى باۋىرلاستىق بايلانىستار ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ باسشىلارى – سادىر جاپاروۆ پەن قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ساياسي جىگەرى مەن كۇش-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا جاڭا، ديناميكالىق دامۋ كەزەڭىنە شىقتى.
مەملەكەت باسشىلارى ايقىنداعان مىندەتتەردىڭ ەرەكشەلىگى – بارىنشا پراگماتيكالىق بولىپ، ناقتى ناتيجەلەرگە باعىتتالۋىندا. اتاپ ايتقاندا، بۇل – بيزنەستى دامىتۋعا قولايلى جاعداي جاساۋ، كەدەندىك راسىمدەردى جەتىلدىرۋ، كولىك بايلانىستارىن كۇشەيتۋ، سونداي-اق قاۋىپسىزدىك، ءبىلىم بەرۋ جانە مادەنيەت سالالارىنداعى بىرلەسكەن باستامالاردى ىلگەرىلەتۋ.
قىرعىزستان مەن قازاقستان اراسىنداعى ەكونوميكالىق جانە ينفراقۇرىلىمدىق ىنتىماقتاستىق باعىتى، مەنىڭ ويىمشا، ايماقتىڭ تۇتاس دامۋى ءۇشىن وتە اۋقىمدى ءارى ستراتەگيالىق تۇرعىدان ماڭىزدى. ەلدەرىمىز ءبىر-بىرىن ءوزارا تولىقتىراتىن رەسۋرستار مەن مۇمكىندىكتەرگە يە، ال سەرىكتەستىك الەۋەتى، اسىرەسە كولىك، سۋ رەسۋرستارى، ەنەرگەتيكا جانە لوگيستيكا سەكىلدى سالالاردا ايقىن كورىنىس تاۋىپ جاتىر.
ەڭ الدىمەن، كولىك دالىزدەرىن دامىتۋ – بۇل نەگىزگى فاكتور. اۆتوموبيل جانە تەمىرجول قاتىناستارىن جاقسارتۋ، شەكارا بەكەتتەرىن جاڭعىرتۋ، زاماناۋي لوگيستيكالىق حابتار قۇرۋ – مۇنىڭ بارلىعى تاۋار اينالىمىن ەداۋىر ارتتىرۋعا، ادامدار مەن جۇك قوزعالىسىن جەدەلدەتۋگە، سۋ رەسۋرستارىن ءادىل جانە ءتيىمدى پايدالانۋعا، سونداي-اق ءبىزدىڭ ەكونوميكالارىمىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن كۇشەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. وسى تۇرعىدا بىشكەك پەن الماتى – تابيعي توراپتىق ورتالىقتار، ولاردىڭ گەوگرافيالىق جاقىندىعى ىنتىماقتاستىقتى تەك قولايلى عانا ەمەس، ەكونوميكالىق جاعىنان دا نەگىزدى ەتەدى.
– الماتى – قىرعىز دياسپوراسىنىڭ ەلەۋلى بولىگى تۇراتىن قالا، مۇندا قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ باس كونسۋلدىعى ورنالاسقان، سونداي-اق بۇل – بىشكەككە ەڭ جاقىن باۋىرلاس مەگاپوليس. ءسىز الماتىعا قانشالىقتى ءجيى كەلەسىز جانە قالانىڭ دامۋىن قالاي باعالايسىز؟
– الماتى – مەن ءۇشىن جەكە وزىمە دە، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ كوپتەگەن ازاماتتارى ءۇشىن دە ەرەكشە قالا. ءبىزدى بۇل قالاعا كوپجىلدىق مادەني، ەكونوميكالىق جانە ادامي بايلانىستار جاقىنداستىرادى. راسىندا دا، مۇندا مەگاپوليس ومىرىنە بەلسەنە ارالاسىپ، ەكىجاقتى قاتىناستاردى نىعايتۋعا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسىپ جۇرگەن قىرعىز دياسپوراسى كوپ. قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ باس كونسۋلدىعىنىڭ جۇمىسى دا ەلدەرىمىز اراسىنداعى بايلانىستاردى كۇشەيتۋگە جانە ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
مەن الماتىدا ءارى جۇمىس بابىمەن، ءارى جەكە سەبەپتەرمەن ءجيى بولىپ تۇرامىن. ءار ساپارىمدا قالانىڭ قارقىندى دامىپ، جاڭارىپ، ءومىر سۇرۋگە بارعان سايىن جايلى بولا تۇسكەنىن كورەمىن. كەيىنگى جىلدارى الماتى وزگەرىستىڭ اسەرلى قارقىنىن كورسەتىپ وتىر: قالالىق ينفراقۇرىلىم جەتىلىپ، كولىك جۇيەسى دامىپ، قوعامدىق كەڭىستىكتەر كەڭەيتىلىپ جاتىر، ءبىلىم بەرۋ، مەديسينا جانە تۋريزم سالالارىنداعى قىزمەت ساپاسى ارتىپ كەلەدى.
بۇدان بولەك، قىرعىزستان مەن قازاقستان تۇركى ينتەگراسياسىن دامىتۋعا جانە ورتالىق ازيا وڭىرىندەگى ءوزارا ءىس-قيمىلدى نىعايتۋعا ۇلكەن ءمان بەرەدى. ەلدەرىمىزدى ورتاق مادەني كەڭىستىك، مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ ۇقساس داستۇرلەرى جانە تۇراقتى ادامي بايلانىستار بىرىكتىرەدى، بۇل بىرلەسكەن باستامالاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن مىقتى نەگىز قالايدى. ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز، تاريحىمىز، ءدىنىمىز جانە ت.ب. كوپتەگەن قۇندىلىقتارىمىز ورتاق.
بىلەرسىزدەر، حالقىمىزدا "قازاق–قىرعىز ءبىر تۋعان" دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماعان. شىنىندا دا، مادەني-گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق قىرعىزستان مەن قازاقستان قاتىناستارىنىڭ ەرەكشە ءبىر سالاسى بولىپ تابىلادى.
ورتاق تاريحي مۇراعا ارنالعان بىرلەسكەن فەستيۆالدەر، كورمەلەر، تەاتر گاسترولدەرى، كينو جوبالار جانە ءتۇرلى مادەني شارالار وتكىزۋ – ءوزارا تۇسىنىستىكتى نىعايتىپ، ەكى ەلدىڭ مادەني بايلىعىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋعا ىقپال ەتەدى. وسى باعىتتا "كوش كانات – قوس كانات" اتتى مادەني باعدارلاما جۇزەگە اسىپ جاتىر.
– قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆتىڭ جارلىعىنا سايكەس بيىل ۇلى جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى كەڭىنەن اتالىپ وتەدى. ول – الەمدىك دەڭگەيدەگى تۇلعا، ادامزات ويىنىڭ الىبى، شىعىس پەن باتىستى جالعاعان عاجايىپ سۋرەتكەر، بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنىڭ ماقتانىشى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ونىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى قازاقستانمەن قالاي بايلانىستى؟ شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ قوس حالىققا بىردەي ورتاق جازۋشىعا اينالۋ فەنومەنىن قالاي تۇسىندىرەسىز؟
– بۇل – جازۋشىنى ەسكە الۋدىڭ جاي عانا يشاراتى ەمەس، ونىڭ الەمدىك ادەبيەت پەن گۋمانيتارلىق ويعا قوسقان زور ۇلەسىن مويىنداۋ. شىڭعىس تورەقۇل ۇلى – پلانەتالىق دەڭگەيدەگى تۇلعا، ويشىل گۋمانيست، ءسوز ونەرىنىڭ حاس شەبەرى، شىعىستىڭ رۋحاني داستۇرلەرىن باتىستىڭ زياتكەرلىك ىزدەنىستەرىمەن ۇشتاستىرا بىلگەن قالامگەر.
ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ قازاقستانمەن بايلانىسى وتە تەرەڭ ءارى سان قىرلى. شىڭعىس ايتماتوۆ تالاي رەت الماتىدا بولعان، قازاق جازۋشىلارى جانە زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعان، قازاقستاننىڭ مادەني ەليتاسىمەن اعايىندىق بايلانىستار ورناتقان. ول مۇندا مۇحتار اۋەزوۆپەن وتە جىلى، جاقىن قاتىناستا بولىپ، ونىڭ جاس ايتماتوۆتىڭ قالىپتاسۋىنا ۇستازدىق تۇرعىدان ىقپال ەتكەنى بەلگىلى. قازاق وقىرماندارى شىڭعىس تورەقۇل ۇلىنىڭ شىعارمالارىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قابىلدادى جانە سول تۋىندىلاردان وزدەرىنىڭ رۋحاني ءارى مادەني قۇندىلىقتارىن تاپتى.
جازۋشى كوتەرگەن كوپتەگەن تاقىرىپتار قازاقتىڭ مادەني داستۇرىمەن تىكەلەي ۇندەسەدى. ونىڭ شىعارمالارىندا دالا ادامدارىنىڭ تاعدىرى، اۋلەت پەن جەر الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك، ءداستۇر مەن جاڭعىرۋ اراسىنداعى تاڭداۋ، ادامدىق قادىر-قاسيەتتىڭ قۇنى تۋرالى ايتىلادى. بۇلاردىڭ ءبارى – ۇلى دالا دەپ اتالاتىن ءبىرتۇتاس مادەني كەڭىستىكتە قالىپتاسقان قىرعىز بەن قازاق حالىقتارىنا بىردەي جاقىن ماسەلەلەر. "عاسىردان دا ۇزاق كۇن" شىعارماسىنىڭ وقيعالارى تۇتاستاي قازاقستان اۋماعىندا ءوربيدى، ونىڭ توپونيميكاسى مەن كەيىپكەرلەرىنىڭ ءوزى سونى ايقىن كورسەتەدى.
– 26 قاراشادا الماتىدا شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ الەمگە ايگىلى "ءجاميلا" پوۆەسىنە نەگىزدەلگەن ميۋزيكل قويىلماق. ءبىز قىرعىز ۇلتتىق فيلارمونياسى ۇجىمى الماتىلىقتارعا شىنايى رۋحاني مەرەكە سىيلايدى دەپ سەنەمىز. وسى ميۋزيكلدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى نەدە دەپ ويلايسىز، ءارى ونى شەتەلدە قويۋ جوسپاردا بار ما؟
– ەڭ الدىمەن، "ءجاميلا" – شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ەڭ ليريكالىق ءارى تەرەڭ شىعارمالارىنىڭ ءبىرى. ونى "جەر بەتىندەگى ەڭ اسەم ماحاببات حيكاياسى" دەپ اتايدى، ال مۋزىكالىق فورما پوۆەستىڭ ەموسيالىق تابيعاتىن ودان دا جارقىن اشا تۇسەدى – مۋزىكا، ۆوكال، ساحنالىق قيمىل جانە دراماتۋرگيا سينتەزى ارقىلى. ميۋزيكل پروزادا كوبىنە جول اراسىنان عانا سەزىلەتىن دۇنيەلەردى – دالانىڭ تىنىسىن، سەزىمنىڭ قۋاتىن، كەيىپكەرلەردىڭ نازىك تە كۇردەلى ىشكى دراماسىن بارىنشا ايقىن جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
ەكىنشىدەن، قويىلىم توقتاعۇل ساتىلعانوۆ اتىنداعى قىرعىز ۇلتتىق فيلارمونياسى ۇجىمى كۇشىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. بۇل – ەلدىڭ باستى مادەني ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى، سوندىقتان ميۋزيكل كاسىبي ورىنداۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىنە، ۇلتتىق بوياۋى قانىق ستيلگە جانە ءتۇپنۇسقاسىنا بارىنشا ۇقىپتى كوزقاراسقا يە بولاتىنى ءسوزسىز. قىرعىز ارتىستەرىنىڭ اتالمىش شىعارماعا ۇلكەن شىنايىلىقپەن جانە رۋحاني جاۋاپكەرشىلىكپەن كەلەتىنىن الماتىلىق كورەرمەن بۇكىل جان-دۇنيەسىمەن سەزىنەدى دەپ ويلايمىن.
شەتەلدەگى كورسەتىلىمگە كەلسەك، شىڭعىس ايتماتوۆقا دەگەن قىزىعۋشىلىق ءداستۇرلى تۇردە ەۋروپانىڭ، ازيانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە، ءتىپتى، تمد كەڭىستىگىنىڭ وزىندە دە جوعارى. قويىلىمنىڭ بىرەگەيلىگى مەن كوتەرگەن تاقىرىبىنىڭ امبەباپتىعىن ەسكەرسەك، الماتىداعى پرەمەرادان كەيىن بۇل ميۋزيكلدىڭ حالىقارالىق ساحنالاردا دا ۇسىنىلاتىنىنا سەنىمدىمىن. بۇل – قىرعىز مادەنيەتىن شەتەلدە تانىتۋعا جانە تۇركى ءارى الەمدىك كەڭىستىكتەگى مادەني ديالوگتى نىعايتۋعا قوسىلاتىن ماڭىزدى ۇلەس بولماق.
– ءسوزسىز، قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ بولاشاقتاعى دامۋىنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى – جاستار. ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ەكى ەلدىڭ ىنتىماقتاستىعى مەن كرەاتيۆتى يندۋستريانى بىرلەسىپ دامىتۋ مۇمكىندىكتەرىن قالاي باعالايسىز؟
– ارينە، جاڭا ۇرپاق – مەملەكەتتەرىمىزدىڭ باستى ستراتەگيالىق رەسۋرسى ءارى بولاشاعى. ءبىزدىڭ ولاردىڭ ساپالى ءبىلىم الۋىنا، ءوزىن-وزى جۇزەگە اسىرۋىنا جانە ەكونوميكا دامۋىنا قاتىسۋىنا قانداي جاعداي جاسايتىنىمىز الداعى ونجىلدىقتارداعى ەلدەردىڭ دامۋ تراەكتورياسىن تىكەلەي ايقىندايدى.
ەكى ەلدىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق مۇمكىندىكتەرىن جوعارى دەپ باعالايمىن.
قىرعىزستان مەن قازاقستاننىڭ بۇل باعىتتا قالىپتاسقان بەرىك ءوزارا ءىس-قيمىل تاجىريبەسى بار. ستۋدەنتتەر ەكى ەلدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الادى، بىرلەسكەن عىلىمي جوبالار جۇزەگە اسىرىلىپ، اكادەميالىق ۇتقىرلىق باعدارلامالارى ەنگىزىلىپ جاتىر. بۇل باعىتتى ودان ءارى كەڭەيتۋگە بولادى: بىرلەسكەن ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىن، ماگيسترلىك باعدارلامالاردى، عىلىمي زەرتحانالاردى اشۋ، وقىتۋشىلارمەن الماسۋ ءىسىن جولعا قويۋ ارقىلى.
سونىمەن قاتار، كرەاتيۆ يندۋستريانى بىرلەسە دامىتۋ ەرەكشە ماڭىزعا يە بولىپ كەلەدى. قىرعىزستان مەن قازاقستان مادەني الەۋەتى جوعارى، باي مۇراعا يە، كينو، مۋزىكا، ديزاين، IT، مودا، انيماسيا جانە مەديا سالالارىندا ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ماماندار شوعىرى بار مەملەكەتتەر. وسى سالالارداعى ىنتىماقتاستىق مىناداي باعىتتاردا وراسان مۇمكىندىكتەر اشار ەدى: بىرلەسكەن كينو جانە تەلەجوبالار، مۋلتيمەديالىق پلاتفورمالار، فەستيۆالدەر مەن شىعارماشىلىق لابوراتوريالار، ستارتاپتار مەن سيفرلىق سۋرەتشىلەرگە ارنالعان باعدارلامالار، مادەني ءتۋريزمدى دامىتۋ.
وسى ورايدا كەلەسى جىلى وتەتىن "ىستىقكول – 2026" فورۋمىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. بۇل – بۇكىل ورتالىق ازيا ءۇشىن ءمانى زور وقيعا بولۋعا ۋادە بەرىپ وتىرعان اۋقىمدى جيىن. ءىس-شارانىڭ ەرەكشەلىگى – ونىڭ كەڭ كولەمى مەن تاقىرىپتىق تەرەڭدىگىندە. الەمنىڭ ءارتۇرلى وڭىرلەرىنەن جەتەكشى جازۋشىلاردىڭ، فيلوسوفتاردىڭ، مادەنيەتتانۋشىلاردىڭ، زەرتتەۋشىلەردىڭ جانە گۋمانيتارلىق سالا وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋى كۇتىلەدى. جاھاندىق وزگەرىستەر ۇدەي تۇسكەن قازىرگى جاعدايدا مۇنداي زياتكەرلىك الاڭ ەرەكشە وزەكتىلىككە يە، ويتكەنى مۇندا ادامزات وركەنيەتىنىڭ بولاشاعىن ايقىندايتىن ماسەلەلەر تالقىلاناتىن بولادى.
2026 جىلى قىرعىزستاندا تاعى ءبىر اۋقىمدى ءىس-شارا وتەدى. بەلگىلى بولعانداي، 2024 جىلعى 8–13 قىركۇيەك ارالىعىندا استانادا وتكەن V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىندارىنىڭ سالتاناتتى جابىلۋ ءراسىمى بارىسىندا ەستافەتا قىرعىزستانعا بەرىلگەن ەدى. VI ويىندار ىستىقكول جاعالاۋىندا ۇيىمداستىرىلادى.