قازاقستاندا جاھاندىق تازا ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشۋ ۇردىستەرى اياسىندا اتوم ەلەكتر ستانسياسىن (اەس) سالۋ تاقىرىبى بارعان سايىن وزەكتى بولا تۇسۋدە. سەنىمدى جانە تۇراقتى ەنەرگيا قۋاتىنا سۇرانىستىڭ ارتۋىنا بايلانىستى ۇكىمەت ءوز اەس-ىن قۇرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋدا، بۇل قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن نىعايتىپ قانا قويماي، ەلدى ورتالىق ازياداعى يادرولىق يندۋستريانىڭ كوشباسشىسى رەتىندە كورسەتەدى. اەس سالۋ جاڭا تەحنولوگيالاردى تارتۋعا، حالىقارالىق ىنتىماقتاستىققا جانە ينۆەستيسيالارعا جاڭا مۇمكىندىكتەر اشادى، بۇل تۇپتەپ كەلگەندە ەلدىڭ تۇراقتى ەكونوميكالىق دامۋىنا ىقپال ەتەدى.
دەگەنمەن، بۇل جوبانىڭ كەلەشەگىمەن قاتار، قاۋىپسىزدىك، ەكولوگيا جانە قوعامدىق قولداۋ ماسەلەلەرى دە ماڭىزدى ورىن الادى. وسى ماسەلەلەردى فرانسياداعى حالىقارالىق Assystem كومپانياسىنىڭ يادرولىق يندۋسترياداعى بيزنەس-دامىتۋ ساراپشىسى ەدگار سيبەرگەر DKnews.kz سايتىنىڭ اتقارۋشى رەداكتورى ارمان قورجۇمبايەۆپەن سۇحباتىندا تالقىلايدى. سيبەرگەر قازاقستاننىڭ العاشقى اەس-ىن سالۋ جولىنداعى قيىندىقتار مەن مۇمكىندىكتەر تۋرالى ءوز كوزقاراسىمەن بولىسەدى.
ءسىز قالاي ويلايسىز، قازاقستاننىڭ ورتالىق ازياداعى ستراتەگيالىق جاعدايى يادرولىق ەنەرگيا سالاسىندا شەشىم قابىلداۋعا، اسىرەسە كورشى ەلدەرگە قاتىستى قالاي اسەر ەتەدى؟
- قازاقستان ورتالىق ازياداعى ەڭ ۇلكەن ەل رەتىندە، اسىرەسە ەنەرگەتيكا سالاسىندا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ونىڭ ستراتەگيالىق ورنالاسۋى جانە الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ۋران قورلارى سياقتى باي رەسۋرستارى قازاقستاندى يادرولىق ەنەرگيادا ماڭىزدى ويىنشى ەتەدى. بۇل سالاداعى شەشىمدەر كوبىنە كورشىلەس ەلدەر مەن حالىقارالىق سەرىكتەستەرگە بايلانىستى بولادى. قازاقستان رەسەي، جۇڭگو جانە باسقا ەلدەرمەن يادرولىق ەنەرگيا سالاسىندا بەلسەندى ىنتىماقتاسىپ كەلەدى، بۇل ءتيىمدى ايماقتىق ەنەرگەتيكالىق جۇيەلەردى قۇرۋ مۇمكىندىكتەرىن اشادى. مۇنداي ىنتىماقتاستىق قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىگىن نىعايتىپ، ايماقتاعى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋگە كومەكتەسەدى.
يادرولىق جانە ەنەرگەتيكالىق جوبالار بويىنشا حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى باسقارۋدىڭ قانداي مەحانيزمدەرى ءتيىمدى دەپ سانايسىز جانە ولاردى قازاقستاننىڭ اەس سالۋ جوسپارىنا قالاي قولدانۋعا بولادى؟
- حالىقارالىق ارەنادا ءساتتى ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزگى مەحانيزمدەرى — اشىقتىق، سەنىم جانە ايقىن قۇقىقتىق نەگىزدەر. سەرىكتەستەرمەن ءوزارا مۇددەلەرگە نەگىزدەلگەن تۇراقتى جانە ۇزاق مەرزىمدى قاتىناستاردى ورناتۋ ماڭىزدى. قازاقستان ءۇشىن بۇل حاەا سياقتى حالىقارالىق ۇيىمدارعا بەلسەندى قاتىسۋ جانە جەتەكشى يادرولىق دەرجاۆالارمەن ەكىجاقتى كەلىسىمدەردى دامىتۋ دەگەندى بىلدىرەدى. قازاقستانداعى اەس سالۋ جوبالارىنا وسى مەحانيزمدەردى قولدانۋ تەك وزىق تەحنولوگيالاردى تارتۋعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جوعارى قاۋىپسىزدىك ستاندارتتارىنىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋگە كومەكتەسەدى، بۇل وسىنداي جوبالاردى ءساتتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن وتە ماڭىزدى.
ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز بويىنشا، قازاقستان ءوزىنىڭ اەس جوسپارلارىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا يادرولىق يندۋستريادا قانداي جاڭا مۇمكىندىكتەرگە يە بولا الادى؟
- قازاقستاندا تەك ۋران جەتكىزۋشى رەتىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار يادرولىق ەنەرگيا ءوندىرۋشىسى رەتىندە بىرەگەي مۇمكىندىكتەر بار. تازا ەنەرگيا كوزدەرىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتۋىمەن قازاقستان شاعىن مودۋلدىك رەاكتورلاردى (SMR) دامىتۋدا كوشباسشى بولا الادى، بۇل ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋدە يكەمدى جانە ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمدى شەشىمدەر ۇسىنادى. سونىمەن قاتار، قازاقستان يادرولىق قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ تەحنولوگيالارىن دامىتۋ جانە ەنگىزۋ بويىنشا حالىقارالىق جوبالارعا قاتىسۋدى قاراستىرۋى كەرەك، بۇل ەلدىڭ يادرولىق يندۋسترياسىنداعى قوسىمشا قۇنىن ايتارلىقتاي ارتتىرادى.
ءسىزدىڭ كاسىبي تاجىريبەڭىزگە سۇيەنە وتىرىپ، جوبا ءساتتى بولۋى ءۇشىن شەتەلدىك ينۆەستيسيالار مەن ساراپتامالاردى تارتۋ ءۇشىن قازاقستان ۇكىمەتى قانداي شارالار قابىلداي الادى؟
- شەتەلدىك ينۆەستيسيالار مەن ساراپتامالاردى تارتۋ ءۇشىن قازاقستان ينۆەستورلار ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاساۋدى باستى نازاردا ۇستاۋى كەرەك. بۇل ايقىن جانە بولجامدى قۇقىقتىق نەگىزدەردى ازىرلەۋ جانە ەنگىزۋ، ينۆەستيسيالىق ورتادا ۇزاق مەرزىمدى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ جانە كەلىسىمشارت جاساۋ پروسەسىندە اشىقتىقتى قامتاماسىز ەتۋ. سونداي-اق، يادرولىق يندۋسترياداعى جەتەكشى جاھاندىق كومپانيالارمەن سەرىكتەستىك ورناتۋ ماڭىزدى، بۇل قاجەتتى ءبىلىم مەن تەحنولوگيالاردى تارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قازاقستان ستراتەگيالىق ينۆەستورلاردى تارتۋ ءۇشىن سالىق جەڭىلدىكتەرى مەن باسقا دا قارجىلىق ىنتالاندىرۋلاردى قاراستىرۋى كەرەك.
يادرولىق جوبالاردىڭ ساتتىلىگى ءۇشىن قوعامدىق قولداۋ قانشالىقتى ماڭىزدى؟
- فرانسيانىڭ يادرولىق رەتتەۋشىسى ادەتتە ءوز ەنەرگەتيكالىق ستراتەگياسىن قولداۋ جانە جالپى قوعاممەن ءتيىمدى قارىم-قاتىناس جاساۋ ءۇشىن قانداي مەحانيزمدەردى قولدانادى؟ قوعامدىق قولداۋ كەز كەلگەن يادرولىق جوبانىڭ ساتتىلىگىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. فرانسيادا، وندا يادرولىق ەنەرگيا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ تابىلادى، رەتتەۋشىلەر حالىقپەن قارىم-قاتىناسقا ۇلكەن ءمان بەرەدى. نەگىزگى مەحانيزمدەرگە قاۋىپسىزدىك، ەكولوگيالىق اسپەكتىلەر جانە يادرولىق ەنەرگيانىڭ ارتىقشىلىقتارى تۋرالى اشىق اقپارات بەرۋ كىرەدى. قوعامدىق تىڭداۋلار، جەرگىلىكتى قاۋىمداستىقتارمەن كەزدەسۋلەر جانە ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى تۇراقتى تۇردە وتكىزىلەدى. ادامداردىڭ سۇراقتار قويۋعا جانە جاۋاپتار الۋعا مۇمكىندىگى بولۋى ماڭىزدى، بۇل سەنىمدىلىكتى ارتتىرىپ، الاڭداۋشىلىقتى ازايتادى. قازاقستان ءوز يادرولىق باستامالارىنا كەڭ قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن وسى تاجىريبەلەرگە نازار اۋدارىپ، ولاردى ءوز جاعدايلارىنا بەيىمدەۋى كەرەك.
قىزىقتى اڭگىمە مەن قۇندى ويلارىڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت، ەدگار! ماڭىزدى ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرگەنىڭىز ءۇشىن راحمەت! قازاقستاننىڭ ورتالىق ازياداعى يادرولىق يندۋستريادا كوشباسشى بولۋعا بارلىق مۇمكىندىگى بار ەكەنىنە سەنىمدىمىن.
DKnews.kz