بىزگە زيانىن تيگىزەر ماسەلە بار...
بيىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ۋكراينا ءوزىنىڭ زاڭدى اۋماعى – قىرىم تۇبەگىن قايتارىپ الۋعا بار كۇشىن سالماق. رەسەي دە قاراپ قالماسى انىق. بۇل دەگەنىمىز – قارا تەڭىز اكۆاتورياسىنىڭ ۋكراينا (قىرىم) مەن رەسەي جاعالاۋى (كراسنودار ولكەسى) كەمەلەر مەن تانكەرلەر ءۇشىن ءبىرشاما ۋاقىتقا جابىلۋى مۇمكىن. قازاقستان ءوز مۇنايىن قىرىمعا ءتيىپ تۇرعان نوۆوروسسييسك پورتىنا قۇبىرمەن الىپ كەلىپ، ارى قاراي قارا تەڭىزبەن كەلەتىن تانكەرلەرگە قۇيىپ، جەرورتا تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنداعى يتاليا مەن فرانسيا پورتتارىنا جىبەرەتىن. تەكەتىرەس بولىپ جاتقان ايماققا تانكەر بارماسى بەلگىلى. ءبىز تەك ءبىر نارسەنى بىلمەيمىز. قارا تەڭىزدەگى اسكەري كەمەلەردىڭ قاتىسۋىمەن وتەتىن بەلسەندى قاقتىعىس فازاسى قاشان باستالادى جانە قاشان اياقتالادى؟
تانكەرسىز ءومىر ءومىر مە؟
2022 جىلى قازاقستان 84،2 ميلليون توننا مۇناي ءوندىردى. ونىڭ ىشىنەن 64،3 ميلليون توننا ەكسپورتقا جىبەرىلدى. ەكسپورتقا ءجىبەرىلگەن مۇنايدىڭ 80 پايىزدان استامى كتك جۇيەسى ارقىلى تاسىمالداندى. بىلتىر ءتۇرلى ساياسي ويىنداردىڭ قىرسىعىنان كتك ءبىرشاما تۇرالاپ قالعان بولاتىن. ءبىراق سوعان قاراماستان، ول مۇناي تاسىمالى بويىنشا الدىن الا بەكىتىلگەن جوسپارىن ورىنداي الدى. سوندا ءبىز شامامەن 52 ميلليون توننا مۇنايدى كتك ارقىلى جىبەردىك. 8،4 ميلليون توننا مۇنايدى اتىراۋ–سامارا قۇبىرى ارقىلى بالتىق جاعالاۋىنداعى پورتتارعا ەكسپورتتادىق. 1،2 ميلليون توننا مۇناي قىتايعا كەتتى. قالعاندارى اقتاۋ، قۇرىق پورتتارى ارقىلى كاسپييدەگى تانكەرلەرگە تيەلىپ، ماحاچكالا، باتۋمي، باكۋ (باكۋ–تبيليسي–جەيحان قۇبىرىنا) تەرمينالدارىنا بارعان.
بيىل ءبىز 90،5 ميلليون توننا مۇناي ءوندىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ونىڭ 71 ميلليون تونناسىن ەكسپورتتايمىز دەپ بەكىندىك. وسى جىلدىڭ جارتىسىندا كتك قۇبىرى ار قىلى 32،2 ميلليون توننا مۇناي ەكسپورتتالىپ ۇلگەردى. كتك باسشىلىعى بيىلعى جىلدىڭ قۋاتى تەك 61 ميلليون توننا مۇناي وتكىزۋگە جەتەدى دەپ وتىر. شىلدە مەن قىركۇيەك ارالىعىندا تاعى 15 ميلليون توننا مۇناي جىبەرىپ ۇلگەرسەك جانە قازاندا اسكەري مانيەۆرلار باستالسا، شامامەن 13،8 ميلليون توننا مۇناي بويىنشا قينالىپ قالۋىمىز مۇمكىن.
دوللارمەن سويلەسەك
2022 جىلى مۇناي ەكسپورتىنان 46،8 ميلليارد دوللار كەلگەن بولاتىن. ودان ءبىزدىڭ ۇلتتىق قورعا سالىق (كپن، ندپي، سرپ) تۇرىندە 13،8 ميلليارد دوللار اۋدارىلدى. قالعان 33 ميلليارد دوللاردى بىزدە مۇناي وندىرەتىن شەتەلدىك الپاۋىت كومپانيالار قالتالارىنا باستى. 2022 جىلعى باعالار اۋىتقىماسا جانە ءبىز ءبىر توننادان 214،6 دوللار كىرىس الىپ كەلگەنىمىزدى ەسكەرسەك، قىرىم تۇبەگىندەگى قاقتىعىستان 3 ميلليارد دوللار جوعالتۋ ءقاۋپى بار. قازاقستان 2022 جىلى ءوزىنىڭ جالپى سانى 2،2 ميلليونعا جۋىق بارلىق زەينەتكەرلەرىنە زەينەتاقى تولەۋگە 6،3 ميلليارد دوللار جۇمساعان. سونىڭ تەڭ جارتىسىنا پاراپار قارجىعا تىقىر تاياندى.
كەدەيدىڭ كەربەزىنەن ساقتا
كەزىندە 1998 جىلى باكۋ–تبيليسي–جەيحان قۇبىرىنىڭ قۇرىلىسى بويىنشا عاسىر كەلىسىمىنە قول قويىلعان بولاتىن. كەلىسىم بويىنشا ءبىزدىڭ مەملەكەت قۇرىلتايشىلار قاتارىنا كىرىپ، جوباعا قارجى سالۋى ءتيىس ەدى. جانە وسى قۇبىردى تولتىرۋ ءۇشىن مۇنايىن ەكسپورتتاۋ كەرەك بولدى. ءبىراق ارتىنان ءبىزدىڭ ەل باسشىلىعى رەسەيدىڭ سوزىنە ەرىپ، ءۋادەسىنەن تايقىپ كەتتى.
«ءبىز باكۋ–تبيليسي–جەيحان ەمەس، كتك قۇبىرىنىڭ قۋاتىن ارتتىرامىز» دەپ، 5،4 ميلليارد دوللاردى نوۆوروسسييسكىگە سالدىق. سول كەزدە، مارقۇم گەيدار الييەۆتىڭ قاتتى رەنجىگەنى بار. ارتىنان، 2010– 2013 جىلدار ارالىعىندا باكۋ– تبيليسي–جەيحان قۇبىرىنىڭ وپەراتورى «مۇنايدى ءبىز ارقىلى ەكسپورتتاڭدار» دەپ ءبىرشاما قولقا سالىپ ءجۇردى. ءبىز سول كەزدە، ءوز باقىتىمىزدى باسقا تەپكەن ەدىك. بىزدەن كۇدەر ۇزگەننەن كەيىن، ولار شاح- تەڭىز كەنىشىن يگەرىپ، سول مۇنايمەن- اق قۇبىرلارىن تولتىرىپ الدى.
ال ەندى، رەسەي سانكسياعا ۇشىراعاننان كەيىن، كەزىندە مەنسىنبەي قويعان باكۋ–تبيليسي–جەيحانعا باسىمىز سالبىراپ باردىق. ولار جاعدايدى ءتۇسىنىپ، جىلىنا 1،5 ميلليون توننا مۇناي ەكسپورتىنا ورىن بەرىپ وتىر. قالعان ورىندار بوس ەمەس. كەزىندە قيمىلداۋ كەرەك ەدى.
كتك جىلىنا 61 ميلليون توننا، ال بتد 50 ميلليون توننا مۇناي وتكىزە الادى. قۋاتتارى شامالاس. تەك بتد ەندى ازەربايجاننىڭ نەگىزگى ەكسپورتتىق قۇبىرىنا اينالىپ وتىر. ونى باكۋ استانامەن بولىسە قويمايتىنى انىق
«اlmaty-akshamۋ»، №96، 12 تامىز، 2023 جىل