قازاق حالقىنىڭ زور عالىمى

قانىش ساتبايەۆ ومىرىندەگى ەلەۋلى كەزەڭدەر مەن جەتىستىكتەر

بۇگىن قازاق عىلىمىنىڭ قايتالانباس تۇلعاسى، ايگىلى گەولوگ، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى قانىش يمانتاي ۇلى ساتبايەۆتىڭ تۋعانىنا 122 جىل تولىپ وتىر. قانىش ساتبايەۆ — قازاقستان عىلىمىنداعى گەولوگيالىق قىزمەتتىڭ نەگىزىن قالاۋشى، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىن ۇيىمداستىرۋشى جانە ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، سونىمەن قاتار گەولوگيالىق عىلىمدار ينستيتۋتىنىڭ قۇرۋشىسى.

قانىش يمانتاي ۇلى 1899 جىلى 12 ساۋىردە پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول 1911 جىلى اۋىل مەكتەبىندە باستاۋىش ءبىلىم الىپ، كەيىن پاۆلوداردىڭ ورىس-قازاق ۋچيليششەسىنە تۇسەدى. 1914 جىلى سەمەيدەگى مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا وقىپ، ونى بىتىرگەن سوڭ، تۋعان جەرىندە ءمۇعالىم جانە حالىق سوتى قىزمەتىن اتقارادى.

1921 جىلى ونىڭ ءومىرى تومسك تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ گەولوگيا پروفەسسورى م.ا. ۋسوۆپەن كەزدەسكەننەن كەيىن ايتارلىقتاي وزگەردى. جەر قويناۋىنىڭ بايلىعى مەن قۇرىلىمى تۋرالى ۋسوۆپەن اڭگىمەدەن سوڭ، گەولوگ بولۋعا شەشىم قابىلدايدى. سول جىلى ول تومسك تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ تاۋ-كەن فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى جانە 1926 جىلى تاۋ-كەن ينجەنەرى-گەولوگ ماماندىعىن الىپ شىعادى. وسىدان كەيىن جاس مامان جەزقازعان مىس كەن ورنى مەن قارساقباي مىس زاۆودىندا قىزمەت اتقارىپ، ءىرى گەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن باستايدى.

1926 جىلدان باستاپ قانىش ساتبايەۆ اتباسار ءتۇستى مەتالل سەرىكتەستىگىنە كەلىپ، بىرنەشە جىل بويى جەزقازعان، قارساقباي، ۇلىتاۋ، تورعاي، اتباسار، ەسىل ايماقتارىن زەرتتەيدى. وسى زەرتتەۋ بارىسىندا جەزقازعاننىڭ بايلىعى انىقتالىپ، كوپتەگەن كەن ورىندارى اشىلادى. ساتبايەۆ ءتۇرلى ءتۇستى مەتالدار، مارگانەس، سيليكات جانە باسقا دا قۇرىلىسقا قاجەتتى كەندەردى تاۋىپ، كومىر ورىندارىن انىقتاپ، مول قورعاسىن، جەز، كۇمىس، قارا تەمىر، التىن مەن موليبدەن قورلارىن اشادى. ونىڭ باستاماسىمەن ۇلى جەزقازعان، ۇلى التاي ءوندىرىس ورىندارى، قاراعاندىداعى تەمىر بالقىتۋ زاۋىتى، قاراعاندى-ەرتىس كانالى جانە قاراتاۋ فوسفوريتتەرىنىڭ ءوندىرىسى قالىپتاستى.

1946 جىلى 1 ماۋسىمدا قازاقستان عىلىم اكادەمياسى قۇرىلىپ، ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ قانىش ساتبايەۆ سايلانادى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى اكادەميانىڭ ونەركاسىپ ورىندارىمەن ىنتىماقتاستىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن اكادەميالىق سەسسيالاردى التاي، ورتالىق قازاقستان، قوستاناي جانە باسقا وندىرىستىك ورتالىقتاردا وتكىزدى. اكادەميانىڭ جۇمىسى مەن ونىڭ باعىتتارىن جان-جاقتى دامىتا وتىرىپ، قانىش ساتبايەۆ عىلىمنىڭ ءار سالاسىندا جاڭا زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن قۇرۋدى قولعا الادى. اسىرەسە فيزيكا-ماتەماتيكا، يادرولىق فيزيكا، بيولوگيا جانە مەديسينا عىلىمدارىنىڭ دامۋىنا ەرەكشە ءمان بەردى. گەولوگيالىق عىلىم-زەرتتەۋ ينستيتۋتى جەتەكشى ورىنداردىڭ بىرىنە اينالدى، ال اكادەميك ساتبايەۆ گەولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ءوندىرىس سالاسىمەن تىعىز بايلانىسىن ارتتىرۋعا كوپ كۇش سالدى.

ساتبايەۆ عىلىمي جاڭاشىلدىقتىڭ نەگىزىن قالاعان عالىم. ول مەتاللوگەنيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى، ءارى قازاقستاندا وسى باعىتتى دامىتۋدا ۇلكەن ەڭبەك ەتتى. ونىڭ باستاماسىمەن جاسالعان ورتالىق قازاقستاننىڭ مەتاللوگەنيالىق بولجام كارتالارى كەيىننەن لەنيندىك سىيلىققا يە بولدى. قانىش ساتبايەۆ ومىرىندە 641 عىلىمي ەڭبەك جازدى، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقستاننىڭ مينەرالدىق قورى، ءتۇستى مەتالدار، كومىر، مۇناي جانە گاز رەسۋرستارى تۋرالى بولدى. ونىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرى ماڭعىستاۋ مۇنايىنىڭ مول قورى مەن ەمبى ايماعىنداعى گاز قورلارىن انىقتاۋعا جول اشتى.

قانىش ساتبايەۆ تەك عالىم عانا ەمەس، قازاق ادەبيەتى مەن تاريحىنا دا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان جان-جاقتى تۇلعا ەدى. ادەبيەت پەن ونەردى تەرەڭ بىلەتىن ول قازاقتىڭ حالىق اندەرى مەن ءداستۇرىن زەرتتەدى. ونىڭ العاشقى شىعارماسى 1923 جىلى "قازاق ءتىلى" گازەتىندە جارىق كورىپ، قازاق مادەنيەتى جايىندا ماڭىزدى ويلار ايتىلدى. م. اۋەزوۆ قانىش ساتبايەۆتى "قازاق حالقىنىڭ زور عالىمى" دەپ باعالاعان، ال ونىڭ جاڭاشىلدىققا ۇمتىلىسىن جوعارى باعالاعان. قانىش ساتبايەۆ ءوزىنىڭ عىلىم سالاسىنداعى جەتىستىكتەرىمەن قاتار، قازاقتىڭ ادەبيەتى مەن تاريحىن عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەۋ كەرەكتىگىن دە ناسيحاتتادى. ونىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن اكادەميا جانىنان تاريح، ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتتارى اشىلىپ، قازاق مادەنيەتىن زەرتتەۋ جۇمىستارى كەڭەيتىلدى.

1951 جىلى قانىش ساتبايەۆ "ۇلتشىل" دەگەن جالامەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتتىگىنەن بوساتىلدى. 1955 جىلى ول قايتادان پرەزيدەنت بولىپ تاعايىندالىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن عىلىم جولىندا ايانباي قىزمەت ەتتى. ساتبايەۆ ءوزىنىڭ ءومىرىنىڭ كولەڭكەلى كەزەڭدەرىنە قاراماستان، عىلىمعا ادال بولىپ قالدى. 1955 جىلى قايتا ورالعان سوڭ، ول قازاقستان عىلىمىنىڭ دامۋىنداعى جاڭا كەزەڭدى باستاپ، كوپتەگەن ماڭىزدى باستامالاردى ىسكە اسىردى.

قانىش ساتبايەۆ 1964 جىلى 31 قاڭتاردا ماسكەۋدە قايتىس بولدى. ونىڭ ءومىرى مەن ەڭبەكتەرى، عىلىمعا قوسقان ۇلەسى – قازاقستاننىڭ گەولوگيالىق جانە عىلىمي الەۋەتىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان اسىل مۇرا.