مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ عىلىم سالاسىنىڭ دامۋىنا اسا ءمان بەرىپ وتىر. بۇل باعىتتا جاڭا مەملەكەتتىك باستامالار جاسالا باستادى. وسى ورايدا، ەلىمىزدەگى ءعىلىم-بىلىمنىڭ دامۋى تۋرالى جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جۇماجان جاڭبىروۆپەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
– ءوزىڭىز اكادەميك، عىلىم ادامى رەتىندە ەلىمىزدەگى عىلىم سالاسىنىڭ دامۋى تۋرالى قانداي پىكىر بىلدىرەسىز؟
– قازىرگى كۇنى ادىلەتتى قازاقستان، جاڭا ەكونوميكا قۇرامىز دەپ ۇمتىلىپ جاتىرمىز. وسى ماقساتتا پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقايەۆ ناقتى تاپسىرمالار بەرىپ، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ستاتۋسىن وزگەرتىپ، عىلىمنىڭ دامۋىن جەكە باقىلاۋعا الاتىنىن جەتكىزدى. ويتكەنى، ەل احۋالىن كوتەرۋ ءۇشىن ەكونوميكانى عىلىمي نەگىزدەلگەن، زاماناۋي تەحنولوگيالىق قولداۋسىز ىسكە اسپايتىنى ءمالىم.
مەن ءوزىم اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىندا باس ينجەنەر بولىپ تالدىقورعان، اتىراۋ وبلىستارىندا جۇمىس ىستەدىم. سوندا ەلىمىزدىڭ ايماقتارىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنداعى ەرەكشەلىكتەرىن بايقادىم. بىرىنشىدەن، ەگىستىك ورنالاسقان جەرلەردىڭ قۇنارلىلىعى، ىلعالدىلىعىنىڭ ساقتالۋى، تەگىستىگىمەن سۋارۋ ەرەكشىلىكتەرى بار. دەمەك، ناقتى ءونىم الۋ ءۇشىن سول جەرگىلىكتى ەگىستىكتىڭ جاعدايىنا سايكەس اگروتەحنولوگيالىق پروسەستەر ورىندالۋى كەرەك. مىسالى، تالدىقورعان جاعدايىندا جۇگەرى نەمەسە كارتوپ ەگۋدە اتقارىلاتىن تەحنولوگيالىق پروسەستەردى، اتىراۋ وبلىسىندا ءدال سولاي قولدانا المايمىز. ويتكەنى، ءار ايماقتىڭ اۋا رايىمەن تەحنيكالىق جانە تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەرى باسقا.
ەكىنشى، مەن 15 جىل جۇك تاسىمالىمەن اينالىستىم. سوندا بايقاعانىم، جول جاعدايىمەن ينفراقۇرىلىمى مۇلدەم سىن كوتەرمەيدى. سونىمەن قاتار، ەلىمىزگە كەڭىنەن قولدانىسقا يە بولىپ جاتقان سىرتتان كەلگەن جۇك اۆتوكولىكتەرىنە سەرۆيستىك قىزمەت كورسەتەر ارناۋلى مامانداندىرىلعان ورتالىقتاردىڭ بولماۋى. وسى جىلدار ىشىندە گەرمانيادان بەس رەت اۆتوكولىك ايداپ كەلگەن جانە ايىنا ءتورت رەت رەسەيدىڭ ءنوۆوسىبىر قالاسىنا 16 توننالىق مەرسەدەسپەن جۇك تاسىعان اداممىن، ياعني الىس جول ۇستىندەگى قيىندىقتارمەن، سەرۆيستىك قىزمەت ورىندارىنىڭ قاجەتتىلىگىن جاقسى تۇسىنەمىن. ەگەر ءبىز، سونىڭ ىشىندە بيلىكتەگىلەر وتاندىق ەكونوميكامىزدىڭ تاسىمالداۋ ۇردىسىنە تاۋەلدى ەكەنىن مويىنداساق، جول ينفراقۇرىلىمدارىنا ۇلكەن كوڭىل ءبولۋىمىز قاجەت. وسى تۇستا مامان رەتىندە مىنانى باسا ايتقىم كەلەدى، بۇگىنگى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتامىزدىڭ، ياعني ەكولوگيانىڭ، تابيعاتتىڭ جاعدايى، قازىرگى كولىك تۇرلەرىنەن، اسىرەسە، تەمىر جولدان مۇلدەم باس تارتىپ، تابيعاتقا زيانسىز تاسىمالداۋ امالدارىن ويلاستىرۋىمىزدى مەڭزەيدى. وزدەرىڭىز اينالاعا كوز سالىپ كورىڭىزدەرشى، تەمىر جولمەن اۆتوكولىك تاس جولدارىن سالۋ ءۇشىن قانشاما تابيعاتقا زيان كەلتىرەمىز...
سونىمەن قاتار، قاراپايىم تۇتىنۋشىلار «نەگە وتاندىق ازىق-تۇلىك قىمباتتاي بەرەدى»، – دەيدى. ونىڭ باستى سەبەبى، جوعارىدا ايتقانداي، تاسىمالداۋ باعاسىنا بايلانىستى. ويتكەنى، وسى وڭتۇستىك وڭىرلەردە ورنالاسقان اۋىلشارۋاشىلىعى بىرلەستىكتەرى، جەكە كاسىپكەرلەر وزدەرىنىڭ ونىمدەرىن، مىسالى، مال باسىن كەڭەس كەزىندەگىدەي مال سوياتىن كومبيناتتارعا وتكىزەر مۇمكىندىگى جوق. ال اراداعى كوتەرمە ساۋدامەن اينالىساتىندار ولاردان تومەن باعامەن الىپ، الماتى بازارىنا وتكىزەدى، دەمەك ارالىق قىزمەت كورسەتۋشىلەر ارقىلى ەت باعاسى ءوسىپ وتىر، ەكىنشى جاعىنان مالدىڭ تەرىسى، ءجۇنى، ىشكى مۇشەلەرىمەن سيراقتارى، ت.س.س. مۇشەلەرى قوقىسقا اينالادى.
مەن وسى مال سوياتىن ارناۋلى ورتالىقتار ماسەلەسىمەن 1987–1990 جىلدارى اينالىسقانمىن. ءبىز قازاق اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتى جانىندا ارناۋلى «عىلىمي-كونسترۋكتورلىق ورتالىق» ۇيىمداستىرىپ، ءارتۇرلى تەحنولوگيالار ۇسىنىپ، پاتەنتتەر الىپ، الماتىدا وتكەن حالىقارالىق «مالشارۋاشىلىعى تەحنولوگياسى–89» كورمەسىنە قاتىسىپ، ەۋروپادان كەلگەن كاسىپكەرلەرىن قىزىقتىرعانبىز جانە مەن سولاردىڭ شاقىرۋىمەن ءۇش رەت گەرمانيادا بولدىم. ويتكەنى، مالدىڭ تۇياعىنان، مۇيىزىنەن باستاپ، تەرىسى، ءجۇنى، ىشەك-قارنى مەن قانىنا دەيىن ءبارىن پايداعا اسىرۋعا بولادى، ياعني «قالدىقسىز» تەحنولوگيا جۇيەسىن ۇسىنعانبىز. مىسالى، ءقازىر دۇكەندەردە ءۇي مىسىقتارىنا ارنايى بريكەتتەر ساتىلادى. ونىڭ ءبارىن سويىلعان مالدىڭ قانىن كەپتىرىپ، سودان جاساۋعا بولادى. مالدىڭ تۇياعىن، ءمۇيىزىن، سۇيەگىن كەپتىرىپ، قىتايلار ۇنتاق جاساپ، دارى-دارمەككە قولدانادى. ەشقانداي حيميالىق قوسپاسى جوق، تابيعي تازا. وسىنداي مۇمكىندىكتەردى زەرتتەپ، تالدىقورعان وبلىسىندا اقسۋ اۋدانى، جاڭاقوعام اۋىلىندا مال سوياتىن ورتالىق ۇيىمداستىرۋدى قولعا الدىق، ارنايى جەر ءبولىنىپ، اۆتوكولىك جولى سالىنىپ، ەلەكتر لينياسى تارتىلدى. الماتىدان ارناۋلى مەكەمە بارىپ، سكۆاجينا ورناتىپ جەراستى سۋىن شىعاردى، ۇيلەر سالىنىپ، ورتالىققا كەرەكتى نەگىزگى تەحنولوگيالىق قۇرىلعىلار تۇگەل الىندى، تەك ەت ساقتايتىن مۇزداتقىشقا اقشا اۋىسىپ، جاعداي بولمادى، ول تۋرالى مەن پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆ قابىلداۋىندا بولعاندا ايتقانمىن، ءبىراق ماسەلە شەشىلمەدى، جۇمىسىمىز توقتاپ قالدى.
ودان كەيىن ويلاستىرىپ ءجۇرىپ، مالدى سول فەرمەرلەرگە بارىپ، قابىلداپ، سويىپ، ىشەك-قارىننان باستاپ ءبارىن العاشقى وڭدەۋدەن وتكىزەتىن جىلجىمالى كومپلەكس جوباسىن ۇسىندىق. ءبىراق ول كەزدە عىلىمعا اقشا بولىنگەن جوق. سول كۇيىنشە قالدى.
وسى سياقتى، عىلىممەن، بيزنەسپەن اينالىسىپ جۇرگەن جىگىتتەردەن ۇسىنىستار وتە كوپ. بىلتىر جاركەنت جانىنداعى «كەرىماعاش» ساناتورييىندە بولدىم. سوندا ءبىر تراكتوردى كەزدەستىردىم، ول بۇرىنعى كەڭەس وداعىنداعى ت-25 دەگەن تراكتورعا ۇقساس، ءبىراق ول ەمەس. سودان يەسىن توقتاتىپ تراكتوردى اينالىپ قاراپ شىعىپ، «مىنانى قايدان الدىڭ»، – دەدىم، ول اسقار دەگەن ورالمان جىگىت ەكەن، «جانۇيامدى اسىراۋ ءۇشىن ءوزىم قولدان قۇراستىردىم، قۇراستىرعانىما 12 جىلداي بولدى، تەك بيىل قوزعالتقىشتى قىتايدان الدىرىپ، جاقىندا اۋىستىردىم» دەدى. قوزعالتقىشى مالشى اۋىلدا كوپ قولداناتىن كادىمگى توك بەرەتىن قوندىرعى. سول سەكىلدى، جامبىلدا دا ءبىر جىگىت بار. قوراداعى مالدىڭ استىن تازالاۋ كەرەك. ونىڭ ءبارىن قولمەن جاساۋ قيىن. سوعان جيگۋليدىڭ قوزعالتقىشىن قويىپ، قوندىرعى جاساعان. ءوزى ەكسكاۆاتور، ءوزى بۋلدوزەر. ءدال وسىنداي قازاقتىڭ جىگىتتەرىنىڭ كوندىرعىلارىن، زاۋىتتا شىقپايتىن ستاندارتتى ەمەس تەحنولوگيانى، جوو جانىندا ستۋدەنتتەرگە ارنالىپ، ارنايى ۇيىمداستىرعان شەبەرحانالاردا، ىسكە قوساتىن بولساق باعا جەتپەس اكتيۆ بولار ەدى.
مەن جۇك تاسىمالىمەن اينالىسقاندا، 1993-1994 جىلدارى مەرسەدەس، ۆولۆولار كەلگەندە، ولاردى الىس جولدارعا جىبەرمەيتىن ەدىم. ويتكەنى، جۇرگىزۋشى بىردەڭەنى بۇزىپ السا، وعان سەرۆيس تە، ەشتەڭە دە جوق، دالادا قالادى. سوندىقتان ءوزىمىزدىڭ، رەسەيدىڭ ماشينالارىن قولداناتىنمىن. قازىرگى كەزدە اۋىلدىق جەرلەردە فەرمەرلەرگە قاجەتتى سەرۆيس جوق. سوندىقتان بۇگىنگى تاڭدا اۋىلشارۋاشىلىعىنا تەحنيكالىق، تەحنولوگيالىق سەرۆيستىك قىزمەت ۇسىناتىن، فەرمەرلەردى زاماناۋي تەحنولوگيالارعا دايىندايتىن ارناۋلى كۋرستار بەرەتىن «وڭىرلىك اگرولوگيستيكا» جۇيەسىن قولعا الىپ، دامىتۋ كەرەك.
– ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ جاڭا مارتەبەسى عىلىمدى جوعارى ساتىعا كوتەرە الا ما؟
– تالقىلاۋعا تۇسكەن قازىرگى زاڭدا مىنانداي كەمشىلىكتەردى اتاپ وتۋگە بولادى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن پرەزيدەنت جانىنداعى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى قۇرىلدى. وكىنىشكە وراي، زاڭ بويىنشا ول عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنە باعىنادى. ونسىز ەشتەڭە ىستەي المايدى. مەنىڭشە، پرەزيدەنت جانىنداعى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى بولعان سوڭ، مينيسترلىكتەن جوعارى تۇرماسا دا، ءبىر دەڭگەيدە بولىپ، ناقتى عىلىمي جۇمىستار تۋرالى ءوزارا اقىلداسىپ وتىراتىنداي بولعانى ءجون. سەبەبى، مينيسترلىكتە عىلىممەن اينالىساتىن عالىمدار كەزدەسە بەرمەيدى. زاڭدا ۇكىمەت ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىمەن بىرلەسە وتىرىپ شەشىم شىعارادى دەپ كەلتىرۋى كەرەك ەدى. ال زاڭنىڭ 55-بابىندا مەملەكەتتىك جوو ورىندارىندا قىزمەت ەتەتىن عالىمداردىڭ ەڭبەك اقىسىنا قوسىلاتىن ۇستەمەلەر تۋرالى ناقتى كورسەتىلگەن، ال باسقا مەنشىك يەسىندەگى جوو-دا ەڭبەك ەتەتىن عالىمدارعا نە ىستەۋ كەرەك؟
وسى تۇستا مىنا جاعدايدى ايتا كەتكىم كەلەدى. بۇگىندە جايىقتىڭ سۋى تارتىلىپ بارا جاتىر. كەڭەس وداعى كەزىندە جايىقتىڭ ەكى جاعى ەگىستىك، كوگال بولاتىن، ءسۇت فەرمالارى تۇراتىن. ءقازىر ەشتەڭە جوق. بۇرىنعى ۇلكەن-ۇلكەن ەگىستىكتەر توپىراقتارى ەروزياعا ۇشىراپ، مال جاياتىن مۇمكىندىكتەن ايىرىلدى. ال بارشاعا ايان اتىراۋ مۇناي-گاز وندىرەتىن سالاسى كەڭىنەن جايىلعان ءوڭىر، وكىنىشكە وراي، سول جەرلەر وڭدەلمەي، ۇڭعىلارى اشىق قالادى. جان-جاعى تاپتالعان شاڭ-توزاڭ. ءقازىر ەكولوگياسى وتە ناشار. وسى ماسەلەگە بايلانىستى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، قازۇازۋ جانە اتىراۋدىڭ مۇناي-گاز ۋنيۆەرسيتەتتەرىمەن ورتالىق ازيا ۋنيۆەرسيتەتى بىرىگىپ، جوبا جاسادىق. مۇناي-گاز ءوندىرۋشى كومپانيالاردىڭ ارتىنداعى ورنىن، توپىراق ەروزياعا تۇسپەس ءۇشىن وڭدەۋ كەرەك. وسى ماسەلەنى شەشەتىن جوبا ازىرلەدىك. وسى باستاما بارلىعىنان ءوتتى دە، ەڭ سوڭىندا اقشاعا كەلگەندە توقتاپ قالدى. ويلاپ قاراساق، بۇل بۇكىل ءبىر ءوڭىردىڭ ەكولوگيالىق پروبلەماسىنا جوو-لاردىڭ بىرىگىپ جاساعان جوباسىنا اقشا بولىنبەي قالدى.
قازىرگى بيلىك باسىنداعى ادامدار كۇندەلىكتى اعىمداعى «باعا ءوسۋى» سەكىلدى، وسى ساتتەگى پروبلەمالارعا عانا ءمان بەرەتىن سياقتى. مۇنىڭ ءبارىن تۇبەگەيلى شەشۋ ءۇشىن عىلىممەن اينالىسۋ كەرەك. عىلىمي نەگىز كەرەك. ونسىز بولمايدى. ول ءۇشىن ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ مارتەبەسىن ۇكىمەت دەڭگەيىمەن تەڭەستىرۋ قاجەت. ۇكىمەت تە پرەزيدەنت جانىنداعى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىمەن كەڭەسە وتىرىپ، شەشىم شىعارعانى ءجون. ءتىپتى، جوو رەكتورلارىن تاعايىنداۋدا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىمەن مىندەتتى تۇردە كەلىسىلۋى كەرەك.
– جاستار اراسىنداعى عىلىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىق تۋرالى نە ايتاسىز؟
– 1988 جىلى كەڭەس كەزىندە قازاق اۋىلشارۋاشىلىعى ينستيتۋتى جانىنان ستۋدەنتتەردىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق ءوندىرىسى قۇرىلىپ، سونىڭ ديرەكتورى بولعانمىن. بۇگىنگى تاڭدا وسىنداي، ياعني جوو جانىندا جاس عالىمدارمەن ستۋدەنتتەر ءوز ماماندىعى سالاسىندا العاشقى ىزدەنىستەرىمەن كاسىبىن باستاۋى ءۇشىن جاعداي جاسالۋى كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا ستۋدەنتتەردىڭ تاجىريبە وتۋىنە ءتيىستى كاسىپورىندارمەن مەكەمەلەر جوق، سوندىقتان جوو جانىندا ارناۋلى ينفراقۇرىلىمى تۋرالى ەرەجە دايىندالىپ، ۇكىمەت قاۋلىسىمەن بەكىتىپ، قولعا الۋ كەرەك. بۇل تۋرالى مەن رەكتورلار جينالىسىندا دەپۋتاتتار مەن سەناتورلار جانە ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، مارقۇم ب.ساپاربايەۆ جۇرگىزگەن جينالىستا كوتەرگەنمىن، ءبىراق ناقتى شەشىم بولمادى، بۇل جەردەگى ەڭ باستى ماسەلە ونداي قۇرىلىمدارعا سالىناتىن سالىقپەن ينۆەستيسياعا بايلانىستى.
پرەزيدەنتتىڭ «ادىلەتتى قازاقستان، ەستيتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى جاقسى. ءبارى دۇرىس. ءبىراق ايتقان نارسەنى ناقتى ورىندايتىن ادام بولۋى كەرەك. وكىنىشكە وراي، جەرگىلىكتى باسشىلار باياعىشا جۇمىس ىستەيدى. ولار وزدەرىنە ارتىق جاۋاپكەرشىلىك العىسى كەلمەيتىن سياقتى. سوندىقتان جاۋاپكەرشىلىكتى كوتەرىپ، وعان ناقتى جاۋاپ بەرەتىن ءتارتىپ بولۋى قاجەت. بۇگىنگى ۋاقىتتا پرەزيدەنت ناقتى، دۇرىس باعدار بەرگەنىمەن، ۇكىمەتپەن اكىمدەر «سولقىلداقتىق» شەشىم قابىلداپ، تاپسىرمالار ورىندالماي وتىر، ياعني ناقتى ورىنداۋشىعا كەلگەندە «سۇراق» تۋىندايدى.
كەز كەلگەن ادام زاڭعا سەنۋى كەرەك. بىزدە زاڭ جۇمىس ىستەمەيدى. قازاق جىگىتتەرى نەگە شەتەلگە كەتىپ جاتىر؟ نەگە ءبىزدىڭ اقىلدى ازاماتتارىمىزدى الىپ قالىپ جاتىر؟ ويتكەنى، بۇكىل جاعدايىن جاسايدى. ءقازىر ەڭ قيىنى اقشا ەمەس، دۇنيە ەمەس. ءقازىر ەڭ ماڭىزدىسى – كاسىبي مامان تابۋ. مەن بريۋسسەلدە، پاريجدە، ميۋنحەندە بولعانمىن، سوندا ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورلارىمەن سويلەسكەنىمدە، ولار ستۋدەنتتەرگە دۇنيەگە تانىمال كاسىپكەرلەرمەن كومپانيا مەنەدجەرلەرىنىڭ لەكسيا وقيتىنىن ايتتى، مەن «ولارعا نە ءۇشىن كەرەك؟» دەگەنىمدە، «ول مىرزالار وزدەرىنىڭ وندىرىسىندەگى ورىن الىپ وتىرعان، ناقتى سيتۋاسيالاردى تالقىعا سالادى، سونداي ماسەلەلەرگە ەڭ ۇتىمدى شەشىمىن ىزدەيدى، ال ستۋدەنتتەردە اياق استىنان ءارتۇرلى تىڭ يدەيالار كوپ بولادى عوي» دەگەنى. سوندا ەۋروپالىق عالىمداردان نە جەتپەيتىنىن سۇرادىم. ولار يدەيا جەتپەيدى دەيدى. ءقازىر يدەيا ءۇشىن تارتىس ءجۇرىپ جاتىر. مىسالى، اقش كونگرەسىنىڭ جانىندا يدەيا كوميتەتى بار.
سونداي-اق، ءقازىر مودەرنيزاسيا كەرەك دەپ كوپ ايتىلادى. ءبىراق ءوز باسىم ەگەر ءبىز دامىعان ەل بولامىز دەسەك، مودەرنيزاسيامەن قاتار، 5–10 جىل الدىعا ويلايتىن ماماندارمەن عالىمدار كەرەك. ايتپەسە، ءار ۋاقىتتا ءبىز ارتتا قالۋشى بولامىز.
– جاراتىلىستانۋ ءپانى مەن تەحنيكالىق ماماندىقتارعا كوبىرەك مەملەكەتتىك گرانت ءبولىنۋى قاجەت پە؟
– تەحنيكالىق ماماندىقتارعا مەملەكەتتىك گرانت ءبولىنۋى اۋاداي قاجەت. ءبىراق تەحنيكالىق ماماندىقتارعا ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەردىڭ ساپاسى تۋرالى ماسەلە بار. بۇگىنگى تاڭدا ستۋدەنتتەرگە ساباق بەرەتىن وقىتۋشىلار اراسىندا، ۋنيۆەرسيتەتتەن كوشەگە شىقسا ناندارىن تابا المايتىندار كەزدەسەدى. ستۋدەنتتەرگە ناقتى كاسىپكەرلىكپەن نەمەسە وندىرىسپەن اينالىسقان ماماندارمەن عالىمدار اراسىندا بايلانىس ورناتىلۋى كەرەك.
تاعى ءبىر اتاپ وتەتىن جاعداي، ول عىلىم جانە جوعارعى ءبىلىم مينيسترلىگى جىلما-جىل ماگيستراتۋرا مەن دوكتورانتۋراعا مەملەكەتتىك گرانتتار بولۋىنە بايلانىستى ۇلكەن «ماسەلە» بار.
گرانت جوو-نا ءتيىستى ماماندىقتارى بويىنشا بولىنەدى، ال سول جوو-نىندا بولىنگەن گرانت بويىنشا تالاپكەر ۋاقىتىندا عىلىمي ىزدەنىس جۇمىسىن اياقتاپ، عىلىمي اتاعىن قورعاۋعا دەر كەزىندە شىعۋىنا كىم جاۋاپتى؟! ءقازىر كوپتەگەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە عىلىمي جەتەكشى بولاتىن، عالىمدار ساۋساقپەن سانارلىق. ءبىرازى ءارتۇرلى عىلىمي اتاعىمەن دارەجەسى بولا تۇرا، تۇراقتى عىلىممەن اينالىسپاعاسىن، زاماناۋي تالاپتارعا سايكەس جەتەكشىلىك ەتە المايدى. سول سەبەپتى، مەملەكەتتىك گرانت ناقتى عالىمعا جانە سالا بويىنشا اتى اتالىپ تۇرىپ بەرىلۋى قاجەت. ويتكەنى، جاۋاپكەرشىلىك بولۋى كەرەك. كەڭەس كەزەڭىندە ناقتى ادامعا ءبولىنىپ، ءار عالىمنىڭ جەكە جاۋاپكەرشىلىگى بولاتىن.
مەن اۋىل شارۋاشىلىعىندا باس ينجەنەر بولىپ ءجۇرىپ، اسپيرانتۋراعا تۇسكەنىمدە «قوزىنىڭ تەرىسىن تۇزدايتىن تەحنولوگيامەن قوندىرعى جاسا» دەپ تاپسىرما بەرىلدى. سونىڭ تەورياسىن مەن 8-سىنىپتىڭ فيزيكاسىنان تاپتىم. 8-سىنىپتىڭ فيزيكاسىندا زات الماسۋ دەگەن پروسەسس بار. ءقازىر ستۋدەنتتەرىمە «ەگەر مەكتەپتىڭ فيزيكا-ماتەماتيكاسىن جاقسى بىلەتىن بولساڭ، جەردە قالمايسىڭ» دەپ ايتامىن. سوندىقتان تەحنولوگيانى اسپاننان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. وعان قازاقتىڭ ۇل-قىزدارىنىڭ اقىلى جەتەدى، تەك ولارعا سەنىم ارتىپ، مىقتى موتيۆاسيا بەرۋ كەرەك، ول ءۇشىن ۇستاز-عالىم ءوزى ىسكەرلىگىمەن عىلىمي جۇمىستارىمەن ۇلگى-ونەگە بولعانى قاجەت. ال ۇستازىڭنىڭ ءوزى ايلىعىنا قاراپ وتىرعان ادام بولسا، وندا ستۋدەنتتەرگە نە «اقىل-كەڭەس» بەرە الادى! كەيدە ستۋدەنتتەرگە «ەلەكتر ەنەرگياسى، گاز جوق كەزدە قالاي كۇن كوردىڭىزدەر؟» دەپ ۇيدەگى اتا-اجەلەرىڭنىڭ سۇراڭدار دەيمىن. قارتتارىمىز ءبىر ليتر ءسۇتتى دالاعا توكپەگەن، ءبىر تەرىسىن لاقتىرماعان. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ناعىز «دالا اكادەميكتەرى» بولعان.
تالعار قالاسى ماڭىندا قويدىڭ ءجۇنىن وڭدەيتىن سەح بار. سونىڭ يەسىمەن سويلەسىپ وتىرسام، ول ماعان: «بىلەسىز بە، ماعان فرانسۋزدار كەلدى. ءجۇندى جۋعاندا شىعاتىن ءجۇننىڭ مايىن سۇراپ كەلدى» دەيدى. ول نەگە كەرەك دەسەڭىز، كوسمەتيكا. باعانا ايتقانداي، مالدىڭ تۇياعىنان باستاپ ءجۇنىنىڭ مايىنا دەيىن پايداعا جاراتۋعا بولادى. ونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ عىلىمىن كوتەرۋ كەرەك. ول ءۇشىن جاستارعا دۇرىس ءبىلىم بەرىپ، ۇستازدارعا جاقسى جاعداي جاساۋ قاجەت.