اپات ايتىپ كەلمەيدى دەيدى قازاق. بۇل ءسوز كوبىنە تابيعات اپاتتارىنا قاتىستى ايتىلادى. الايدا حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىن جايلاعان اشتىق اپاتتارىنىڭ تابيعي سەبەپتەن ەمەس، قولدان جاسالعان ساياساتتىڭ سالدارى بولعانى بۇگىن انىق. اشتىق قازاق تاريحىندا ءۇش رەت قايتالانىپ، ونىڭ ءاربىرى ەلدى ورنى تولماس قايعىعا ۇشىراتتى.
سۋرەت: ق ر ورتالىق مەملەكەتتىك كينو، فوتو جانە اۋديو قۇجاتتار مۇراعاتى، № 5-3621 سۋرەت
I اشارشىلىق (1916–1918 جج.)
• سەبەبى:
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس، پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاقتاردى مايدانعا قارا جۇمىسقا الۋ ساياساتى، اۋىر سالىقتار جانە ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى.
• سالدارى:
• 1918 جىلعى «ناشا گازەتا» باسىلىمىنىڭ مالىمەتىنشە، سىر وڭىرىندە حالىقتىڭ 30 پايىزى اشتىقتان قىرىلعان.
• ءاليحان بوكەيحان 1914 جىلى قازاق سانى 6 ملن 470 مىڭعا جەتكەنىن جازادى.
• 1916–1918 جىلدارى كەمىندە 1،5–2 ملن ادام كوز جۇمعان.
• 300 مىڭنان 1 ملن-عا دەيىن قازاق بوسىپ كەتكەن (جۇڭگو، اۋعانستان، تۇركيا جانە وڭتۇستىككە قاراي).
II اشارشىلىق (1921–1922 جج.)
• سەبەبى:
• ازامات سوعىسى مەن كەڭەس بيلىگىنىڭ ءالى تۇراقتالماعان كەزەڭى.
• ازىق-تۇلىك ديكتاتۋراسى مەن تاركىلەۋ ساياساتى (1918 جىلدان باستاپ).
• مال باسىنىڭ 80 پايىزى قىرىلعان جۇت.
• ءتورت تۇلىكتەن ايىرىلعان حالىق ازىق-تۇلىكسىز قالدى.
• قاتار كەلگەن جۇقپالى اۋرۋلار: سۇزەك، تىرىسقاق، وبا، دىنگەنە.
• سالدارى:
• س.مەندەشيەۆتىڭ 1922 جىلعى بايانداماسىندا: 2 832 000 ادام اشتىققا ۇشىراعان.
• مۇحتار اۋەزوۆ مالىمەتى بويىنشا، 1،7 ملن ادام قايتىس بولعان.
III اشارشىلىق (1930–1933 جج.)
• سەبەبى:
• ستاليندىك-گولوششەكيندىك ساياسات.
• ۇجىمداستىرۋ، جەكە شارۋاشىلىقتى تاركىلەۋ.
• كوشپەلى ءومىر سالتىنا نۇقسان كەلتىرۋ، وتىرىقشىلاندىرۋ ناۋقانى.
• مالدىڭ جاپپاي تارتىپ الىنۋى، ەرىكسىز جەرگە قوندىرۋ.
• سالدارى:
• ءتۇرلى مالىمەتتەر بويىنشا:
• رەسمي دەرەكتەر: 2،4 ملن ادام قىرىلعان.
• 1937 جىلعى ساناقتا: 3،6 ملن ادامنىڭ ورنىنا 2،3 ملن ادام تىركەلگەن – 1،3 ملن كەمىگەن.
• ساناق جۇرگىزگەندەر اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن، قۇجاتتار قۇپيا ساقتالعان، جويىلىپ كەتكەن.
• 1980 جىلدارى قۇجاتتار اشىلىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزىلەدى. كەڭەس وداعى كەزىندە جۇرگىزىلگەن سول جىلداردىڭ سولاقاي ساياساتى جايلى بىرتىندەپ ايتىلا باستادى.
سۋرەت: Egemen.kz
• قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ مالىمەتتەرى:
• جۇلدىزبەك ءابىلحوجين، ماناش قوزىبايەۆ، ماقاش ءتاتىموۆ: 1،75 ملن ادام قىرىلعان، كەيىن: 3 ملن دەپ ناقتىلايدى.
• حانكەلدى ءابجانوۆ: 4 ملن ادامنىڭ ءومىرى قيىلدى دەيدى.
• شەتەل عالىمدارى:
• روبەرت كونكۆەست: 2،3 ملن ادام.
• مارتا ولكوتت: 1،5 ملن، ونىڭ ىشىندە 1،3 ملن – قازاقتار.
• سارا كەمەرون دا وسى ساندى قولدايدى.
• ۇلتتىق قۇرامى بويىنشا: قايتىس بولعانداردىڭ 80-90%-ى قازاقتار بولعان.
• بۇل وقيعا قازاقتى ءوز جەرىندە 1990 جىلدارعا دەيىن از ۇلتقا اينالدىردى.
سۋرەت: adebiportal.kz
جالپى قورىتىندى جانە سالىستىرمالى مالىمەتتەر
• تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جاريالانعان مالىمەتتەر:
• 1920–1930 جىلدارى 4–4،5 ملن قازاق اشارشىلىقتان كوز جۇمعان.
• دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆ:
«ازامات سوعىسى، اشتىق، قۋعىن-سۇرگىن، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە 3،85 ملن قازاق قىرىلدى».
• سماعۇل ەلۋباي تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ دەرەگىن كەلتىرەدى:
1918–1919 جىلدارى 1 ملن 214 مىڭ ادام اشتىقتان قازا تاپقان.
• 1992 جىلعى پارلامەنتتىك كوميسسيا:
1931–1933 جىلدارى 2،3 ملن ادام اشتان ولگەن.
• الاشتانۋشى، كورنەكتى جازۋشى، عالىم بەيبىت قويشىباي:
1917–1933 جىلدارى ارالىعىندا 4،5 ملن ادام قۇربان بولعان.
• عالىم، تاريحشى ماناش قوزىبايەۆ:
1931–1933 جىلدارى 2،1 ملن ادام، ونىڭ 1،75 ملن-ى قازاقتار.
كەيىن بۇل ساندى 4–5 ملن دەپ ناقتىلايدى.
• تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور حانكەلدى ءابجانوۆ:
كەمى 3 ملن قازاق قىرىلدى دەپ مالىمدەيدى.
سۋرەت: astana-akshamy.kz
مىڭعىرعان مالدان تىشقاق لاق تا قالماعان كەز
قاز داۋىستى قازىبەك بي ايتقانداي قازەكەم ەشكىمگە سوقتىقپاي، مال باعىپ جاتقان حالىق ەدى. مىڭداعان جىلدار بويى تابيعاتپەن ەتەنە بايلانىستا كۇن كەشىپ كەلگەن قازاقتىڭ بار بايلىعى، بار پ ۇلى – مىڭعىرعان مالى ەدى. دارحان دالادا جايىلىپ جۇرگەن ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، وتار-وتار قوي كوزدەن اپ-ساتتە بۇلبۇلداي ۇشتى.
«باي-كۋلاكتاردى كامپەسكەلەۋ تۋرالى» 1928 جىلى 28 تامىزداعى قاۋلى كۇشتەپ تاركىلەۋگە ۇلاسىپ، سوۆەت وكىمەتى ءىرى بايلارمەن قاتار ورتا شارۋالاردىڭ مالىن دا زورلىقپەن تارتىپ الۋعا كوشتى.
بۇل سوۆەتتىك ساياسي ناۋقان «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەيتىن ۇرانمەن جۇزەگە استى.
مال شارۋاشىلىعى تەرەڭ كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. ۇجىمداستىرۋ قارساڭىندا قازاقستاندا 40،5 ملن باس مال بولدى، ال 1933 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا ودان بار بولعانى 4،5 ملن باس قالدى.
جۇت جەتى اعايىندى. اشارشىلىقتان كوز اشپاعان حالىق باسىنا تۋعان كەلەسى زوبالاڭ - رەپرەسسيا بولدى
ولگەنى ءولىپ، بۇل اپاتتان قالعاندارى ءتىرى ولىك بولىپ جۇرگەن كەزدە باس ساۋعالاپ، تارىداي شاشىلعان حالىق باسىنا كەلگەن كەلەسى قاسىرەت ساياسي قۋعىن-سۇرگىن «جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق» بولدى.
سۋرەت: adyrna.kz
قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ باستالۋى مەن سالدارى
قازاقستانداعى العاشقى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن 1928 جىلدان باستالدى. بۇل وقيعا كسرو-نىڭ ورتالىقتاندىرىلعان بيلىگىنىڭ ۇلت رەسپۋبليكالارىنداعى ساياساتىن كۇشەيتۋىنىڭ ناتيجەسى بولدى. اسىرەسە، قازاقتىڭ ۇلتتىق ينتەلليگەنسياسىنا قارسى باعىتتالعان بۇل ناۋقان – ۇلت رۋحىن، ەلدىڭ وي-ساناسىن جانشۋ ارەكەتىنىڭ كورىنىسى ەدى.
«كىشى قازان» – قازاق دالاسىنداعى قاسىرەتتى بەتبۇرىس
1925 جىلى قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ ف.ي. گولوششەكين تاعايىندالدى. ول رەسپۋبليكانىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايىمەن تانىسىپ شىققان سوڭ، «قازاقستانعا ۇلى قازان ريەۆوليۋسياسىنىڭ ەشقانداي ىقپالى بولمادى، سوندىقتان مۇندا «كىشى قازان» ريەۆوليۋسياسىن جاساۋ كەرەك»، – دەگەن تەرىس قورىتىندىعى كەلدى.
وسىلايشا، كەڭەستىك جۇيە ەلگە كۇشتەپ ەنگىزىلدى. «كىشى قازان» ساياساتى ۇلتقا اپات اكەلگەن قاتىگەز رەفورمالار مەن قۋعىن-سۇرگىننىڭ باستاۋى بولدى. بۇل ساياساتتىڭ ەڭ العاشقى قۇرباندارى – قازاقتىڭ وقىعان، كوزى اشىق زيالىلارى بولدى.
العاشقى رەپرەسسيا
1928 جىلدان باستاپ گولوششەكيننىڭ باستاماسىمەن رەسپۋبليكادا رەپرەسسيالىق شارالار جۇزەگە اسا باستادى. كەڭەس بيلىگى ەڭ الدىمەن ساناسى وياۋ، حالىقتىڭ ءسۇت بەتىندەگى قايماقتارى - ۇلتجاندى زيالىلاردان باستادى. ولاردىڭ قاتارىنا مىنانداي تۇلعالار كىردى:
• ءاليحان بوكەيحان
• جاقىپ اقبايەۆ
• ءالىمحان ەرمەكوۆ
جانە باسقا دا ەلگە بەلگىلى، الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان قايراتكەرلەر.
1930-جىلدارداعى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن
1930 جىلدارى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنداعى قازاقستاندا:
• 103 مىڭ ادام قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى.
• 25 مىڭ ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.
وسى جىلدار – قازاق حالقى ءۇشىن رۋحاني، مادەني، عىلىمي جانە ساياسي تۇلعالارىنان ايىرىلعان قاسىرەتتى كەزەڭ بولدى. اتىلعانداردىڭ قاتارىندا:
• عىلىم،
• مادەنيەت،
• ساياسات سالالارىندا قىزمەت ەتكەن،
• ۇلتتىق بولمىس پەن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن بەتكە ۇستار زيالى قاۋىم وكىلدەرى بولدى.
1930–1953 جىلدار ارالىعىنداعى كەڭەس اۋقىمىنداعى رەپرەسسيا
بۇل كەزەڭ — بۇكىل كەڭەس وداعىنداعى حالىقتار ءۇشىن ەڭ اۋىر كەزەڭدەردىڭ ءبىرى رەتىندە تاريحتا قالدى:
• 1930–1953 جىلدارى ارالىعىندا 40 ميلليوننان استام كەڭەس ازاماتى رەپرەسسياعا ۇشىرادى.
• بۇل رەپرەسسيا كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى بارلىق ۇلتتاردىڭ ينتەلليگەنسياسىنا باعىتتالدى.
• قازاقتاردىڭ 40 پايىزى وسى كەزەڭدە قازا تاپتى.
قازاقستان اۋماعىنداعى لاگەرلەر جانە دەپورتاسيالانعان حالىقتار
ستاليندىك رەجيمنىڭ تاعى ءبىر قايعىلى بەتى — دەپورتاسيا جانە لاگەرلەر جۇيەسى.
قازاقستان جەرىنە كۇشتەپ قونىس اۋدارىلعاندار قاتارىندا كارىستەر، پولياكتار، ەدىل بويى نەمىستەرى، قىرىم تاتارلارى، كاۆكاز حالىقتارى جانە باسقا دا ۇلت وكىلدەرى بار ەدى.
Cۋرەت: "زۇلمات.گەنوسيد ۆ كازاحستانە" دەرەكتى ءفيلمىنىڭ كادرى
ولار قازاقستان اۋماعىندا ورنالاسقان لاگەرلەرگە (مىسالى، الجير، ستەپلاگ، كارلاگ جانە ت.ب.) قونىستاندىرىلدى. بۇل لاگەرلەردە قاماۋعا الىنعانداردىڭ ىشىندە جازىقسىز جاندار كوپ بولدى.
قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەڭەس يمپەرياسىنىڭ ۇلتتاردى باسىپ-جانشۋ، رۋحاني ازاتتىقتى جويۋ، توتاليتارلىق بيلىكتى نىعايتۋ جولىنداعى ەڭ قاتىگەز ارەكەتتەرىنىڭ ءبىرى بولدى.
گولوششەكين باستاعان «كىشى قازان» ساياساتى قازاق دالاسىنا اشارشىلىق پەن رەپرەسسيا اكەلدى. ەل ەڭسەسىن كوتەرىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، زيالىلارىنان، مالىنان، ەركىندىگىنەن ايىرىلىپ، ماڭگۇرتتەندىرۋ كەزەڭىنە ءتۇستى.
بۇل قاسىرەتتى تاريح – تەك وتكەننىڭ ساباعى ەمەس، تاۋەلسىزدىك قۇنىنىڭ قانداي اۋىر بولعانىنىڭ ايعاعى.
1920–1930، 1937–1938 جىلدارى 125 مىڭ ادام رەپرەسسياعا ۇشىراعان، ونىڭ 25 مىڭى اتىلعان.
بۇل تاريحي قاسىرەتتى اشىق ايتۋ — ەلدىڭ جادىن جاڭعىرتىپ، وتكەننەن ساباق الۋ ءۇشىن ماڭىزدى. اشارشىلىق — تابيعي اپات ەمەس، قولدان جاسالعان قىرعىن. ول — ۇلتتىڭ تاريحي جاراسى.