قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتiك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى مۇزافار ءالiمبايدىڭ تۋعانىنا – 100 جىل
مۇزاعاڭ تۋرالى كوپ ايتۋعا دا، از ايتۋعا دا بولادى. كوپ ايتۋعا بولاتىنى شىعارمالارى وتە كوپ، شىعارماشىلىعى اۋقىمدى. ءبارi دە وقىرمانعا جەتكەن، تانىلعان جانە جۇرەگiنەن ورىن العان. از ايتۋعا بولاتىنى حالىقتان، ادەبيەتتi سۇيەر جۇرتشىلىقتان ءوز باعاسىن الدەقاشان العان. تارلان تالانتتى ءدارiپتەۋدiڭ ءوزi ارتىق. دەگەنمەن تۋعانىنا 100 جىل تولىپ وتىرعان، جەتپىس جىلدان استام ۋاقىتتان بەرi قولىنان قالامى تۇسپەگەن كورنەكتi قالامگەر تۋرالى جاق اشپاۋ، جىلى لەبiز بiلدiرمەۋ ادەپتiلiككە دە، ءادiلەتتiلiككە دە جاتپاس ەدi.
مۇزاعاڭ شىعارماشىلىعىنا جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت بولدى دەپ وتىرمىز. ناقتىلاق ايتساق – 75 جىل. دالەل كەلتiرەيiك. ون التى جاسار كەزiندە جاقىن دوسى قاتتى اۋىرىپ، اۋرۋحاناعا تۇسەدi. ءدارiگەرلەر اۋىرۋىن انىقتايمىز دەپ جۇرگەندە ەكiء-ۇش كۇندi وتكiزiپ الادى. اۋىرۋى اسقىنعان دوسى قاتتى قينالادى. دوسىنىڭ قينالعانى مۇنىڭ دا جانىنا باتادى. ءدارiگەرلەردiڭ دارمەنسiزدiگiنە ءارi سەلقوستىعىنا بوزبالا جiگiت: «ەبi جوق ءدارiگەردiڭ ەمi دە جوق» دەگەن ەكەن. بۇل مۇزاعاڭنىڭ العاشقى افوريزمi ەدi. سول قالپى دوس-جاراندارىنىڭ ەسiندە ساقتالىپتى. سودان بىلاي قاراي ولەڭ جازۋ، رەتi كەلگەندە، ۇرىمتال تۇستاردا ۇتقىر سوزدەردi ايتىپ سالۋدى داعدىعا اينالدىرعان.
مۇزافار ءالiمباي بالالالار مەن ءبۇلدiرشiندەرگە ارنالعان «بالدىرعان» جۋرنالىنىڭ العاشقى رەداكتورى بولدى. جارتى عاسىردان استام ۋاقىت سول باسىلىمدى باسقارىپ، بالالاردىڭ ءسۇيiكتi جۋرنالىنا اينالدىردى. ەرەسەكتەردiڭ ءوزi بۇل جۋرنالدى ءسۇيسiنiپ وقىدى. جۋرنال نەسiمەن ءسۇيiكتi بولدى؟ «بالدىرعان» بالدىرعانداردىڭ كوڭiلiن قالاي تاپتى؟ مەنiڭشە ەڭ تالعامپاز وقىرمان – بالالار. ولاردىڭ ويىنان شىعۋ، كوڭiلiن بۇرۋ تiپتi دە وڭاي شارۋا ەمەس. كوپتەگەن جازۋشىلاردىڭ بالالار تاقىرىبىنا جازا بەرمەيتiنi دە سوندىقتان بولسا كەرەك. جەتكiنشەكتەردi يلاندىرۋ، بەلگiلi بiر ماقساتقا كوزiن جەتكiزۋ قيىننىڭ قيىنى. كەرiسiنشە، بالالاردىڭ بiر قالامگەرگە كوڭiلi اۋسا، شىعارمالارىن iزدەپ ءجۇرiپ وقيتىندارى تاعى بار. ەسەيگەندە دە سول جازۋشىنىڭ نەمەسە اقىننىڭ جازعاندارىن نازاردان تىس قالدىرمايدى. «بالدىرعان» مىڭداعان ءبۇلدiرشiننiڭ قاناتىن قاتايتتى، تالانتىن شىڭدادى. سۇرلەۋi دە، سوقپاعى دا مول قيىن ونەر، بiراق ءومiرشەڭ ونەر – قالامگەرلiككە باۋلىدى.
مۇزاعاڭنىڭ كەزiندە «بالدىرعان» جۋرنالىندا ولەڭ جازۋعا باۋلۋدىڭ جاڭا ءتاسiلi قالىپتاسقان بولاتىن. ول بىلاي ەدi:
«حلەب – نان،
زۆەر – اڭ».
«نوچ – ءتۇن،
سولنسە – كۇن».
«ديەۆوچكا – قىز،
سول – تۇز» ...
وسىلايشا جالعاسىپ كەتە بەرەتiن. جۋرنالدىڭ ءار سانىندا ءۇزiلمەي بەرiلiپ تۇراتىن. بۇل ءارi ورىسشا تiل جاتتىقتىرۋعا، ءارi ولەڭ قۇراستىرۋعا وتە-موتە قولايلى ءتاسiل ەدi. بiز وسى جۋرنالدى وقىپ، وسى ءتاسiلدەن ۇيرەنiپ ءوستiك.
مۇزاعاڭنىڭ بويىنداعى كوپ كەرەمەت قاسيەتتەرiنiڭ بiرi – iزدەنگiشتiگi. بۇعان قوسا بارىنشا ەڭبەكقور. جاسى ۇلعايعاندىعىنا قاراماستان، قولىنان قالامى بiر ءسات تۇسكەن ەمەس. ءونiمدi جازادى ءارi سەنiمدi جازادى. ەرجەتىپ ولەڭ ولكەسiنە قانات قاققاندا مۇزاعاڭا ەلiكتەپ باستاپ ەدiك. تالايلار-اق سويتكەن. بالالار اقىنى بولىپ قالمادى. ماقال-ماتەل جازۋمەن، وزگە ەلدەردiڭ ماقال-ماتەلدەرiن اۋدارۋمەن شەكتەلمەدi. ەرەسەكتەرگە دە ارناپ جازاتىن بولدى. قارتتارعا ارنالعان قانشاما كiتاپتارى بار. جاسىراتىنى جوق، اتاساقالى اۋزىنا تۇسكەنiمەن، باتا بەرۋدi بiلمەيتiن قاريالار از ەمەس. يەگiندە ساقالى بولعانىمەن، اۋزىندا ماقالى جوق كوككەلەرiمiز دە جەتiپ جاتىر. مۇزاعاڭنىڭ «مارجان ءسوز»، «ناقىلدار كiتابى»، «باتامەنەن ەل كوگەرەر» دەگەن كiتاپتارىن وقىسىن سولار. ول كوپتەگەن باسىلىمداردىڭ، سونىڭ iشiندە بiزدiڭ «الماتى اقشامىنىڭ» تۇراقتى اۆتورى ءارi جاناشىرى بولدى. اۆتورى دەيتiنiم، اي سايىن گازەتتiڭ بiر بەتiن الىپ مارجان سوزدەرi – جاڭا افوريزمدەرi، ماقال-ماتەلدەرi شىعىپ تۇردى. وقىرمان ونى iزدەپ ءجۇرiپ وقيدى. بiزگە تەلەفون شالىپ، گازەتتiڭ سول سانىن سۇرايتىندار دا بار. ال جاناشىرى دەگەنگە كەلەتiن بولسام، اپتاسىنا بiرەر مارتە تەلەفون شالىپ گازەتتە جاريالانعان قايسىبiر ماتەريالدار ءتوڭiرەگiندە پiكiرiن ايتىپ وتىراتىندىعى. ءوزiنiڭ كوڭiلiنەن شىققان، جانىن تولعاندىرعان ماقالالاردى دا، كەي تۇستارى كەمشiن ءتۇسiپ جاتقانداردى دا تiلگە تيەك ەتiپ، پiكiرiن بۇكپەسiز بiلدiرەدi. باعىت-باعدار بەرەدi. اتالىق كەڭەسiن اياپ قالعان ەمەس. پىكiر بiلدiرۋ، اقىل-كەڭەس ايتۋ كiم-كiم ءۇشiن دە وڭاي شارۋا ەمەس. ول ءۇشiن بiراز ەڭبەكتەنۋ قاجەت. گازەتتiڭ ءار سانىن جiبەرمەي بايىپپەن وقىپ شىعۋ كەرەك. باسپاسوزگە جانى اشىعان ادام عانا وسىلاي جاسايدى.
مۇزافار ءالiمباي قارىمدى جازۋشى، العىر ويلى اقىن عانا ەمەس، قازاق تiلiنiڭ جاناشىرى، ءارi قورعاۋشىسى دا. باسپاسوزدە جاريالانىپ كەتكەن كەيبiر شيكi، يi قانباعان سوزدەر ءۇشiن شىر-پىر بولىپ، اۆتورىنا تەلەفون شالىپ نەمەسە باسپاسوزگە حابارلاسىپ، ايتەۋiر ءابiگەرگە ءتۇسiپ جۇرەدi. مۇنىڭ ءوزi مۇزاعاڭنىڭ انا تiلiنە دەگەن ادالدىعى بولسا كەرەك.
سوڭعى ۋاقىتتا مارجان سوزدەردi جيناۋمەن بiرگە ولاردى ءوزi جازۋمەن دە اينالىستى. بۇرىن ءار ەلدiڭ مارجان سوزدەرiن جيناستىرىپ، ولاردى قازاق تiلiنە اۋدارىپ، بiرنەشە قايتارا كiتاپ ەتiپ تە شىعاردى. اۋدارادى دەگەننەن شىعادى، مۇزاعاڭنىڭ اۋدارماشىلىعى ءوز الدىنا بiر سالا. شەبەر اۋدارعاندىعى سونشا، كەيبiر ماقال-ماتەلدەر بiزدiڭ تiلiمiزگە كiرiگiپ، بiرiگiپ كەتكەن. قازاقتىڭ ءوز ماقالى سياقتى. ايتالىق، «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭiل»، «كوكتەمنiڭ بiر كۇنi – جىلعا ازىق»، «ۇيلەنۋ وڭاي، ءۇي بولۋ قيىن» ت.ب. وسى ماقالداردى قازاقتىڭ ءتامسiلi ەمەس دەپ كiم ايتا الادى. مۇنداي جاتىق ەتiپ اۋدارۋ، قازاقتىڭ جۇرەككە جاقىن سوزدەرiن قولدانۋ شەبەردiڭ شەبەرiنiڭ عانا قولىنان كەلسە كەرەك. مۇزاعاڭنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتىپ تۇرعان سالانىڭ بiرi وسى اۋدارماشىلىعى. شەت ەلدەردە بولعانىندا نەمەسە وزگە ەلدiڭ جازۋشىلارى قازاقستانعا كەلگەندە كوبiسiنiڭ iزدەيتiنi مۇزافار ءالiمباي ەكەن. مۇنىڭ سىرى دا سول مۇزاعاڭنىڭ اۋدارماشىلىق قابiلەتiنiڭ قۇدiرەتتiلiگiندە. كiم بولسا دا ءوز تiلiن قاستەرلەگەن ازاماتتى سىيلايتىنى بەلگiلi عوي.
قازiر مۇزاعاڭنىڭ كوركەم سوزدەرi، ۇرىمتال تۇستارداعى ايتىلعان ۇتىمدى ويلارى ەلدiڭ اۋزىندا ءجۇر. «مۇزاعاڭ ايتىپتى» دەگەن سوزدەر وتە كوپ. ارينە «ۇيقاسقاننىڭ ءبارi ولەڭ ەمەس» دەگەندەي، جىلتىر سوزدەردiڭ بارلىعى مارجان ەمەس، ولاردىڭ اراسىندا ارزانى دا بار. مۇزاعاڭ ارزان سوزگە بارمايدى. سوزدەردi قولدانعاندا ونىڭ iشكi ماعاناسى مەن ءمان-مازمۇنىنا، ۇيلەسiمدiلiگiنە، سونىمەن قاتار سىرتقى كوركەمدiگiنە كوپ كوڭiل بولەدi. بiر-ەكi ءسوزiن كەلتiرە كەتەيiك.
قۇران-كارiم – جارىق نۇر،
قاسيەتiن تانىپ بiل.
***
دۇلەي –
ۇرەيدەن كوز اشپاس.
***
جاماندىقتى بايقا دا،
جاقسىلىقتى قايتالا.
***
اقىندىقتا –
دانالىق تا بار،
دۋانالىق تا بار.
***
شاكىرتكە ۇستاز بولۋ – ىرىلىك، ۇستازعا ۇستاز بولۋ – ۇلىلىق.
***
ەسكەرتكىش توزسا دا، ەستەلىك توزبايدى.
***
تۇيىردەي بولسا دا، ءتۇيىندى ويىڭ بولسىن.
***
ۇلتىن بىلگىڭ كەلسە، عۇرپىن ءبىل.
انشى-كۇيشىلەردىڭ، اقىن-جىراۋلاردىڭ دۋمان قۇرعان ونەر تورىندە، سولاردىڭ ءتاتتى سازىن، تاتىمدى ءسوزىن قارشادايىنان قۇلاعىنا قۇيىپ وسكەن مۇزاعاڭ 5 جاسىندا ءارىپتى ءالىپ دەپ ءبىلىپ، كىتاپ وقي باستاعان. 6 سىنىپتا اۋىل كىتاپحاناسىنىڭ ءبىر قىستا 150-دەن اسا كىتابىن تاۋىسىپ، «باۋىرساقتان» باستاپ»، «باتىرلار جىرىن» جانە الەكساندر سەرگەيەۆيچ پۋشكيننىڭ 4 تومدىعىن تاۋىسادى. اكەدەن 8 جاستا، شەشەدەن 13 جاسىندا ايىرىلىپ، جەتىمەكتىڭ كىم ەكەنىن، جەتىمدىكتىڭ ءزىل مەن مۇڭ ەكەنىن انىق تا تولىق سەزىندى. 1932-33 جىلعى الاپات اشتىقتى كوزبەن كورىپ، ءوز باسىنان وتكەردى. 1937 جىلدىڭ ستاليندىك سويقانىندا حالىقتىڭ زيالى ۇل-قىزدارىن زورلىق-زومبىلىقپەن وققا بايلانعانىن دا ءوز كوزىمەن كورگەن. سوعىس باستالعاندا ون سەگىزگە تولار-تولماستا بولعان مۇزافار الىمبايەۆتىڭ پەدۋچيليششەنى ەندى بىتىرگەن كەزى ەدى. 1941 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ءوز ەركىمەن سوعىسقا شاقىرىلىپ، ساياسي جاۋىنگەرلەر بريگاداسىنىڭ 120 مم مينومەت ديۆيزيونىنا الىنادى. ءۇش جارىم ايداي قاتارداعى جاۋىنگەر، سوسىن ساياسي جۇمىستار جونىندەگى جەتەكشىنىڭ ورىنباسارى بولدى. كالينين مايدانىندا رجيەۆتىڭ تۇبىندە 1942 جىلدىڭ قاراشاسىندا لەيتەنانت مۇزافار الىمبايەۆ سوعىسقا ارتيللەريا روتاسىنىڭ كومانديرى رەتىندە كىرىستى...
مۇزافار الىمبايەۆتىڭ ءماتىن جازۋداعى شەبەرلىگى ءوز الدىنا ءبىر شەجىرە. وسى كەزگە دەيىن ايتىلىپ جۇرگەن جانە ايتىلا دا بەرەتىن «اقماڭدايلىم»، «اقسۇڭقارىم»، «مارالدىم»، تاعى دا باسقا حالىق ءسۇيىپ تىڭدايتىن اندەردىڭ ماتىندەرىن دە جازعان مۇزاعاڭ. مۇزاعاڭ جايىندا شاعىن ماقالا بىلاي تۇرسىن، كiتاپ جازسا دا ارتىقتىق ەتپەيتiنi بەلگiلi. تiپتi بiرنەشە تومعا تاتيتىن ەڭبەگi دە بار. بiزدiكi قارىمدى دا قارۋلى قالامگەردiڭ مەرەيتويىندا مىسقالداي بولسا دا ءوزiمiزدiڭ جىلى لەبiزiمiزدi، ىستىق ىقىلاسىمىزدى بiلدiرسەك دەگەن وي عانا. قازاق ادەبيەتiنiڭ بiر سالاسى – بالالار ادەبيەتi مەن قازاق ءسوزiنiڭ مايەگi ماقال-ماتەل جازۋدىڭ ماشىعى مۇزافار ءالiمبايدى مارجان ءسوزدiڭ مارشالى دەسەك تە بولعانداي. اتالى ءسوزدiڭ اۋىرىن ءارi ءتاۋiرiن قارا نارداي قايىسپاي كوتەرiسكەن ادەبيەت ابىزى مەن الىبىنىڭ ارتىندا قالعان مارجان سوزدەرى مەن افوريزمدەرىن ءالى كۇنگە ىزدەۋشىلەر قاتارى سيرەگەن ەمەس.