قازاقتىڭ ءار ايدا كەلەتىن امالدارىنىڭ سانى جيىرما ءتورت. بۇل امالدار ەكى-ەكىدەن ون ەكى ايدان ورىن العان. العاشقى ون ەكىسى (ناۋرىزدان باستاپ) – شۋاقتى، جىلى بولىپ كەلەتىن التى ايدىكى، ەكىنشى ون ەكىسى (قىركۇيەكتەن باستاپ) – قىتىمىر، داۋىلدى بولاتىن التى ايدىڭ ەنشىسىندە. ولار ءوز ىشىنەن ۇشەۋى – كوكتەم ماۋسىمىنا، ۇشەۋى – جاز ماۋسىمىنا، ۇشەۋى – كۇز ماۋسىمىنا، ۇشەۋى – قىس ماۋسىمىنا بولىنەدى. بابالاردىڭ بولجامدارىنا ساي، ايتقان، ەسكەرتكەن پايىمدارىنا سۇيەنە وتىرىپ، مەن سول 24 امالدى تۇگەل جىل بويى (2023 ج.) اتاپ كورسەتتىم. ءاربىر امالدىڭ ۋاقىتىن، مىنەزىن، قانداي ءقاۋپى بارىن، ولاردان بابالارىمىزدىڭ قالاي ساقتانعانىن جازدىم.
ءقازىر وتكەن جولى جازعانىمداي، توقىراۋ امالى ءبىتۋ قارساڭىندا. مۇنى «قارا سۋىق» دەپ تە اتاعان. بۇل كەز – ۇسكىرىكتىڭ اسا قاتتى كەزى. بۇل امالدى «قىزىل سوعىپ تۇر» دەپ تە، «قىزىلداتىپ تۇر» دەپ تە اتايدى. وسى مەزگىلدە اياز بەتتى قارىپ، ۇسكىرىك جالاپ تۇرادى. اعاش بۇتاقتارىنا سۇڭگى قاتىپ، قار كەش باتقانشا قىلاۋلاپ جاۋادى.
قىسقى توقىراۋ مەزگىلى بولعاندىقتان «توقىراۋ» دەپ تە اتاعان. ەسەپشىلەر وسى امالدان باستاپ كۇننىڭ ۇزارۋى قارقىن الادى دەپ سانايدى. توقىراۋدىڭ تاعى ءبىر اتى – قىلاۋ. قاردىڭ قىلاۋلاپ جاۋاتىنىنا بايلانىستى قويىلسا كەرەك. «قىس شىلدەسى» قاتار ءجۇرىپ جاتىر. قاڭتاردىڭ سوڭعى كۇندەرى قىس كۇشىنە ەنىپ، ساقىلداعان سارى اياز ورنايدى. قىستىڭ وسىنداي ناعىز ءوز كۇشىنە ەنگەن ۋاقىتىن «قىس شىلدەسى» دەيدى. ول تۋرالى وتكەن جولى جازعانبىز. قاڭتاردىڭ تۇياقسەرپەرى دەسە دە بولادى.
...الەۋمەتتىك جەلىدە جىلاننىڭ ۆيدەوسى تارادى. سول-اق ەكەن، تالقىلاۋ، پىكىر تالاسى باستالدى دا كەتتى. قاقاعان قىستا جىلاننىڭ اسفالت جولدا جورتۋى كىم-كىمدى دە تاڭقالدىردى ءارى ويلاندىردى. جەلى قولدانۋشىلار ءوز پايىمدارىن جازىپ جاتتى. ءبىرى جاقسىلىققا جورىسا، ەكىنشىسى توسىن جاعداي بولۋى مۇمكىن دەپ توپشىلادى...
جىلان تۋرالى قازاقتا ءتۇرلى جورامال بار. «جىلان جىلى جىلىس (جايلى) بولدى»، «جىلان جىلى – جايلى» دەپ جاتادى. «جىلان ءتوسىن كورسەتسە، جەر تولقيدى» دەگەن دە ءتامسىل بار. 22 قاڭتار كۇنگى توسىن جەر تەربەلىسى وسى سوڭعى تامسىلگە سايادى. دالا دانىشپانى اتانعان بابالاردىڭ «ادام تۇشكىرگەندە جەڭىلدەيدى، جىلقى پىسقىرعاندا جەڭىلدەيدى، جەر سىلكىنگەندە جەڭىلدەيدى» دەگەن پاراساتتى پايىمى دا بار ەمەس پە؟ ولاي بولسا، جوعارىداعى قۇبىلىستاردى جاقسىلىققا جورىعانىمىز ءجون. ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى جارقىن بولسىن. الداعى كۇنگە ىزگى تىلەكپەن، يگى نيەتپەن قارايىق!
جىلقىعا جابۋ جاپقىزعان ادۋىندى اقپان ەسىك قاعىپ تۇر. داناگوي بابالارىمىز: «قاڭتار – اياز ايى، اقپان – بوران ايى» نەمەسە «قاڭتار بوگەت سالادى، ونى اقپان بۇزادى» دەپ قاۋىپتەنگەن. «بىلمەسەڭ بىلدىرەم، بىلسەڭ بۇلدىرەم!» دەيتىن دە وسى اي...
بۇل ايازدى كۇندەر اقپاننىڭ العاشقى اپتاسىنا دەيىن جالعاسادى. اقپاننىڭ 5-ىنەن 6-سىنا قاراعان ءتۇنى توقتايدى. ويتكەنى، وسى تۇندە ۇركەر جوعارىلاپ بارا جاتقان باعىتىن وزگەرتىپ، باتىسقا بەت بۇرادى (تومەندەيدى). مۇنى قازەكەڭ «ۇركەردىڭ اۋۋى» دەپ اتاعان. جەتىقاراقشىنىڭ ءشومىشى تومەن قاراي سالبىراپ، سابى جوعارى كوتەرىلەدى. سول مەزگىلدەن باستاپ سۋىق كۇندەر قاتارى سيرەيدى...