الاتاۋدىڭ باۋرايىنداعى اسەم قالا الماتىنىڭ ەل تاريحىنداعى ماڭىزى قاشاندا زور. 70 جىلعا جۋىق قازاقتىڭ باس قالاسى، بىردەن-بىر استاناسى بولعانى ءوز الدىنا، ول قازاقتىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ كەشەگى، بۇگىنگى كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ تابانى تيگەن كيەلى توپىراق، ءعىلىم-بىلىمنىڭ، مادەنيەتتىڭ ىرگەلى ورداسى.
كەڭبايتاق قازاقستانننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ءىلىم، ءبىلىم ىزدەپ كەلىپ، جاستىق شاعىنىڭ ۇمىتىلماس ساتتەرىن وسىندا وتكىزگەن جانداردى ايتپاعاندا، ءبىر كورگەن ادام ءۇشىن دە الماتىدا تۇرۋ، ءجۇرۋ، تىم بولماسا قايتا اينالىپ سوعۋ ارمانعا اينالاتىن. مىڭجىلدىق تاريحى، تەرەڭگە بويلاعان تامىرى بار شاھار وزىندىك كەسكىن-كەلبەتىمەن، كونەنىڭ كوزىندەي جادىگەرلەرىمەن كوز تارتاتىن، تولعاندىراتىن.
ارينە، ۋاقىت ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. ءومىر اعىسىمەن قالا كەلبەتى دە جاڭارىپ، جاڭعىرۋ ۇستىندە. مۇندا وسىدان 5-10-15 جىل بۇرىن بولعان ادام ءقازىر كەلسە ونى اڭعارماي قالمايدى. وزىنە ىستىق جەردى، ونداعى تانىس عيماراتتى ىزدەيدى، تاپپايدى. ال ونىڭ ورنىندا كوك تىرەگەن اينەك ءۇي نەمەسە ءزاۋلىم ساۋدا ءۇيى نەمەسە باسقا ءبىر نىسان تۇرادى. وزگەرگەن قالامەن بىرگە جۇرت جادىنداعى ەستەلىكتەر دە ءوشىپ، قورشاعان ورتانىڭ بۇرىنعى بەينەسىمەن بىرگە كۇرەسىنگە كەتە بەرەدى. قالا وسىلايشا ءوزىنىڭ تاريحي جادىن، ماڭىزىن جوعالتادى. وزىندىك بەت-بەينەسىز، تارتىمسىز ورتاعا اينالادى.
جالپى، الماتى اسا قۇندى تاريحي-مادەني مۇرا جادىگەرلەرى ساناتىنا كىرەتىن نىساندارعا وتە باي. كەزىندە قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرگەن ۇستازىمىز، مارقۇم ەرجان بەكتۇرعانوۆ: «الماتىنى ءبىر ارالاپ شىقساڭ، ءبىر كىتاپ وقىعانداي بولاسىڭ. الماتىنىڭ ءار كوشەسى – تۇنعان تاريح» دەپ بۇل قالا جايلى ەرەكشە ماحابباتپەن، تەبىرەنىسپەن ايتاتىن. ايتسا-ايتقانداي، وڭتۇستىك استانا تابيعي تارتىمدىلىعىن ايتپاعاندا، تۇرقى بولەك تاريحي عيماراتتارىمەن جانە سوعان بايلانىستى ەلەۋلى وقيعالارمەن دە تۇلعالى ەدى. وكىنىشكە قاراي، سول تاريحتىڭ كوپتەگەن بەتتەرى كومەسكىلەنىپ، كەيبىر نىساندار ءسۇرىلىپ ۇلگەردى.
دەگەندە، «ساياحات» اۆتوبەكەتى مەن ونىڭ ساعاتىنىڭ ءوزى نەگە تۇراتىن! اسقاق ارمانمەن اۋىلدان كەلگەن قانشاما جاس كەزىندە ەڭ اۋەلى سول «ساياحاتقا» ات باسىن تىرەدى! قانشاما جۇرت كەزدەسۋ ورنى رەتىندە سول جەردى بەلگىلەپ، «ساياحات» ساعاتىنىڭ تۇبىندە تابىسىپ ءجۇردى! سول كەزەڭنىڭ ادامدارى ءۇشىن «ساياحات» تا، ساعات تا – ەندى ماڭگى ساعىنىش. سول سياقتى، «كينوتەاتر پوۆتورنوگو پوكازا» رەتىندە تانىمال، كونەدەن كەلە جاتقان، شاعىن عانا، ءبىراق قۇستىڭ ۇياسىندا جىلى دا جايلى «وكتيابر» كينوتەاترى بولدى. ارحيتەكتۋرالىق جاعىنان دا ەرەكشە ادەمى عيمارات ەلىمىزدىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەرى تىزىمىنە دە ەنگەن، سوعان قاراماستان ءسۇرىلىپ، ورنى ۇزاق جىلدار بويى قورشالىپ تۇردى. كەيىن سول ماڭايدان تۇرعىن ءۇي كەشەنى سالىنا باستادى. ءجون-جوسىقسىز جەرمەن-جەكسەن بولعان اۋەلگى نىساننىڭ نازاسىنا ۇشىرادى ما، ايتەۋىر سونىڭ قۇرىلىسى ونداعان جىلدار تۇرالاپ تۇرىپ، سوڭعى بىرەر جىل كولەمىندە عانا «بىتتىگە» سانالدى.
ابىلاي حان مەن قابانباي باتىر كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ءبىر كەزدەرى قالاداعى تۇڭعىش بالالار مەن جاستار تەاترى بولعانىن بىلەتىندەر بۇگىندە نەكەن-ساياق. ويتكەنى ول جەردە ءقازىر كوپقاباتتى تۇرعىن ءۇي تۇر.
ودان كەيىن «الاتاۋ»، «بايقوڭىر» كينوتەاترلارى دا ءتۇرلى جەلەۋمەن ءسۇرىلىپ، جوق بولدى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، بۇدان 30-40 جىل بۇرىن الماتىدا كينوتەاتر كوپ ەدى جانە ءارقايسىسى قالانىڭ ءار بولىگىندە ورنالاسقان، ياعني تۇرعىندارعا ءتيىمدى بولاتىن. «رەكونسترۋكسيا» سىلتاۋىمەن سولاردىڭ دەنى اقىرىندا جابىلىپ تىندى. جوعارىدا ايتىلعانداردان بولەك، «شۇعىلا»، «جالىن»، «راكەتا»، «يسكرا»، «قازاقستان»، «سەليننىي»، «سارىارقا»، «ارمان» كينوتەاترلارىنىڭ بارلىعى دا الماتىلىقتار مەن قالا قوناقتارى ءجيى باس سۇعاتىن سۇيىكتى ورىن، ماڭىزى زور مادەني وشاق بولعانى انىق. بۇلاردىڭ دا كەتكەنى كەتتى، ەندى قالعانىن قوجىراتپاي، قاۋساتپاي، ءوڭىن وزگەرتىپ، باعىتىن بۇرىپ جىبەرمەي ساقتاپ قالساق قانەكي! بىلە-بىلسەك، ولار جاي عانا قالقيعان بىردەڭە ەمەس، ءارقايسىسىندا تاريحتىڭ ءىزى، تۇلعالار دەمى بار. وتكەننىڭ باعاسىن بىلمەيىنشە، جاڭانىڭ قادىرىنە جەتۋ نەعايبىل.
قالانىڭ تاريحي كەلبەتىن بارىنشا ساقتاۋ ونەر ءۇشىن دە قاجەت. ماسەلەن، تاريح نەمەسە تاريحي تۇلعا جايلى فيلم ءتۇسىرۋ ءۇشىن شىعارماشىلىق توپ سوعان ساي كەلەتىندەي ورتا ىزدەيدى. رەجيسسەر بولات قالىمبەتوۆ «مۇقاعالي» ءفيلمىن تۇسىرگەندە اقىن ءومىرىنىڭ الماتىمەن بايلانىستى كەزەڭىن كورسەتۋگە بولاتىن جەر تاپپاعانىن، ءسويتىپ، ول كورىنىستى ەلىمىزدەگى ەسكى قالانىڭ ءبىرى – سەمەيدە تۇسىرگەنىن ايتادى. الماتى تاريحي كەلبەتىن جوعالتىپ بارا جاتقانىنىڭ بۇل دا ءبىر مىسالى.
وسى ورايدا، قالانىڭ بايىرعى ورتالىعىندا جاڭا عيماراتتار تۇرعىزۋدى شەكتەۋ، ءبازبىر ەسكى نىساندى جوندەگەن، جاڭعىرتقان كەزدە ونىڭ باستاپقى بەينەسىنىڭ ساقتالۋىن قاداعالاۋ قاجەت. ءتىپتى بولماسا استاناداعى، تۇركىستانداعى سياقتى، عيماراتتاردى قالامەن ىرگەلەس اۋماقتان تۇرعىزىپ، زاماناۋي جاڭا ورتالىق قالىپتاستىرۋعا ءمان بەرىلسە دەيمىز.
ەسكىنى جاڭانىڭ الماستىرۋى، كونەنىڭ جاڭعىرۋى زاڭدى. دەي تۇرعانمەن دە، قالانىڭ تاريحي بەينەسىن ساقتاپ قالۋ، قورعاۋ بۇگىنىمىز ءۇشىن ەمەس، ەرتەڭگى ۇرپاق، تاريح ءۇشىن دە ماڭىزدى. الدەبىر جادىگەردى قيراتا وتىرىپ، ءبىز ءبازبىر عيماراتتاردان عانا ايىرىلمايمىز، تاريحي جادىمىزدان ايىرىلامىز، ءتۇبىن، تامىرىن بىلمەيتىن دۇمبىلەزگە اينالامىز.