نەمەسە «پاتريوتتىق سەزىم دەگەنىڭىز جاھانعا جار سالا ايقايلاپ ايتاتىن دۇنيە ەمەس»
دينا جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنىڭ ىشىندە قوڭىر كۇزدى جاقسى كورەدى. كەيبىرەۋلەر بۇل مەزگىلدى قوينى-قونىشىڭدى سۋىق جەلىمەن تولتىرىپ توڭدىراتىنى، ءبىر تولاستاماي جاۋاتىن سۋىق جاڭبىرى ءھام ادامدى ءجيى-جيى مۇڭعا باتىرا بەرەتىنى ءۇشىن جاقسى كورە قويمايدى. ءوزى سول كۇرەڭ كۇزدە تۋعاندىقتان دا بولار، ايتەۋىر ساپ-سارى جاپىراقتارى اياق استىندا كورپە بولىپ جايىلىپ جاتقان ساياباق ءىشىن ارالاۋدى، جاڭبىرلى كۇندەرى قولشاتىرىن سايا ەتىپ جالعىز قىدىرۋدى جانى سۇيەدى.
دينا – كۇزدىڭ ەمەس، جەلتوقساننىڭ ىزعارىنا توڭعان قىز...
«الماتىلىق قىز-جىگىتتەرگە دەم بەرەيىك!»
ونىڭ الماتى ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، كوكشەتاۋ قالاسىنداعى №1 كاسىپتىك ۋچيليششەدە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزى ەدى. تاريحتا التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ قالعان سوناۋ 1986 جىلدىڭ 18 جەلتوقسانىندا راديودان الماتىداعى «اراققا تويىپ الىپ، ەسىرتكىگە ەلىرگەن قازاق جاستارىنىڭ بالاباقشا، دۇكەن بىتكەننىڭ ەسىك-تەرەزەلەرىن قيراتىپ»، ورتالىق الاڭعا شىعىپ، بيلىككە قارسى نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتقاندىعى تۋرالى ەستىگەندە، ءبىر ورنىندا بايىز تاۋىپ وتىرا المادى. جۇرەگى ءوز كەۋدەسىنە سىيماي، مىڭ تۇلپاردىڭ تۇياعىنداي دۇرسىلدەپ، بولمەنى شىر اينالىپ ءجۇردى دە قويدى. اقىرى شىداماي، كورشى بولمەدەگى گاۋھارعا باردى.
– بيلىك باسىنا سوناۋ ماسكەۋدەن وزگە ۇلت وكىلىنىڭ كەلۋىنە باسقا وبلىستارداعى جاستاردىڭ دا قارسى ەكەندىگىن بىلدىرەيىك. الاڭعا شىعايىق، الماتىلىق ۇل-قىزدارعا دەم بەرەيىك، – دەپ ەدى، ەر مىنەزدى گاۋھار قۇربىسى بىردەن قولداي كەتتى. سول مەزەتتە ءوزى جەتەكشىلىك ەتەتىن توپتىڭ وقۋشىلارى دا ەسىك قاعىپ كەلىپ قالدى:
– دينا اپاي، ەستىدىڭىز بە، الماتىدا كوتەرىلىس بولىپ جاتىر دەيدى، – دەپ داۋرىقتى جەتكىنشەكتەر. ەل دەپ، ۇلت دەپ سوققان كىشكەنتاي جۇرەكتەرىنەن اينالىپ كەتەيىن ورەندەر وزدەرى دە ەشتەڭە تۇسىنە الماي اپتىعىپ تۇرعان بولاتىن. دينا نۇرعازى قىزى ولارعا دا ويىن اشىپ ايتتى.
جاتاقحانانىڭ ءبىر قاناتىندا ۋچيليششە قىزمەتكەرلەرى، ەكىنشى جاعىندا سول ءبىلىم ورداسىنىڭ وقۋشىلارى تۇراتىن. سول ءتۇنى ءبىرازى ۇيىقتاماي، شاكىرتتەر اراسىنداعى اسكەردەن كەلگەن ەرەسەكتەۋلەرى پلاكاتتار جازىپ، دايىندادى. ەرتەڭىنە جاتاقحانادان الپىس شاقتى جاس كوكشەتاۋ الاڭىن بەتكە الىپ شىعىپ كەتتى.
ءبىراق ولاردىڭ «ساپارى» بەس مينۋتقا دا سوزىلعان جوق، بۇلاردى الاڭدا ساقاداي ساي بولىپ كۇتىپ تۇرعان «قىزىل جاعالىلار» بىردەن سۋرەتكە، بەينەكامەراعا ءتۇسىرىپ الىپ، ارنايى كولىكتەرگە جەلكەلەي توعىتا باستادى.
ءبىر جۇتىم قارا سۋ
تەرگەۋ كەزىندە باستى نىساناعا دينا تالدانبايەۆا ىلىكتى. سەبەبى، ءبارى «جاستاردىڭ باسىن قوسىپ ۇيىمداستىرعان وسى» دەپ ءبىراۋىزدان تۇسىنىك بەرگەن ەدى. ۇقك قىزمەتكەرلەرى مەن ميليسيا وكىلدەرى ونىڭ جاتاقحاناداعى بولمەسىنە استىن ۇستىنە شىعارىپ ءتىنتۋ جۇرگىزدى. ەشتەڭە تاپپاعان سوڭ:
– كوكشەتاۋ حالقى ورىستانىپ كەتكەن، سوندىقتان ولار ءۇشىن بيلىككە كىم كەلىپ، كىم كەتسە دە ءبارىبىر. ال سەن وسى ايماققا و باستا ارنايى تاپسىرمامەن كەلگەنسىڭ. ستۋدەنتتەر اراسىنا جىك سالىپ، ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزدىڭ. پلاكاتتارعا ۇران-سوزدەر جازدىرىپ، ءبارىن الاڭعا جينادىڭ. شىنىڭدى ايت، سول ءتۇنى ساعان استانادان ۇشاقپەن ۇشىپ كەلىپ اقپار بەرگەندەر كىمدەر؟ – دەپ قىسا باستادى.
وسىلاي بىرنەشە كۇن ەدەنى سىز تارتقان ءتورت قابىرعادا قاماۋدا وتىردى. ءبىر ءتىلىم نان تۇرماق، قارا سۋ دا جوق. اشقۇرساق قىزدىڭ سويلەۋگە شاماسى دا قالماعان، ءتىپتى تەرگەۋگە ەڭبەكتەپ شىعاتىن. ءبىراق 24 جاستاعى قايسار قىزدى تەرگەۋدەن ولار دا جالىعار ەمەس، تۇسىنىكتەن تۇسىنىك الىپ، ابدەن جان ازابىن شەككىزدى. ءالى ەسىندە، سوندا قازاقتىڭ ءبىر قارا بالاسى – ايداۋىل جىگىت جانى اشىپ، جان-جاعىنا جالتاقتاي قاراپ ءبىر ستاكان سۋ اكەلىپ بەرگەنى بار.
سول كەزدە تۋعان باۋىرى دا كوكشەتاۋدا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن بولاتىن. ولارمەن دە تىلدەسۋگە بولمايدى. سوندا تەرەزەدەن كۇندە باۋىرى ەزىلە قاراپ تۇراتىن اعاسىنىڭ بىردە ديناعا:
– جەرگە قاراپ جۇرمەشى، ادام ولتىرگەن جوقسىڭ عوي. قيىن بولسا دا ەڭسەڭدى تىك ۇستاپ ءجۇرشى. نەڭ بار ەدى الاڭعا شىعىپ، قونايەۆ ساعان اي سايىن جالاقىڭا جيىرما سوم ارتىق تولەپ تۇرىپ پا ەدى؟! – دەپ كەمسەڭدەگەنى بار يىعى سەلكىلدەپ.
بۇدان كەيىن №1 كاسىپتىك ۋچيليششە ۇجىمىندا اشىق پارتيا، كومسومول جينالىستارى وتكىزىلىپ، «تەرىس قىلىق جاسادى، ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىپ، ۋچيليششە وقۋشىلارىن جاعىمسىز ارەكەتتەر ىستەۋگە يتەرمەلەدى»، – دەپ دينا ارنايى باپپەن جۇمىستان شىعارىلدى. ەڭبەك كىتاپشاسىنا «امورالنىي پوستۋپوك» كورسەتكەنى ءۇشىن شىعارىلعاندىعىن بىلدىرەتىن ءداۋ ءمور دە باسىلدى. سول كەزدە ۇلكەن ءبىر ۇجىم ىشىنەن ولاردى جاقتاپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتاتىن قاراكوز اعا بۋىن تابىلماي، بۇلاردان ءبارى تەگىس تەرىس اينالىپ شىعا كەلدى. باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولعان، وتە باتىل، كەز كەلگەن جەردە ويىن ءتىلىپ ايتاتىن باقىت دەگەن اپايلارى دا وزىنە جالتاقتاي قاراعان قىزدارعا قاراپ، جۇمعان اۋزىن اشا الماعان. ءسويتىپ، ءبىر كۇندە بۇكىل قالا، دوس-جاران جات بولىپ شىعا كەلدى. ءتىپتى بۇرىنعى سالەمى ءتۇزۋ كوزتانىس جانداردىڭ كورگەن جەردە دەرەۋ بۇدان قۇبىجىق كورگەندەي تەرىس اينالىپ كەتە باراتىن ساتتەرىن قالاي ۇمىتار! جاس مامان رەتىندە بەرىلگەن باسپاناسىنان دا ءبىر-اق كۇندە شىعارىلدى.
ول ازداي، كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى وبلىستىق گازەتكە «دينا تالدانبايەۆا بۇل وڭىرگە باسقا وبلىستان كەلىپ، حالىق اراسىنىڭ اراجىگىن اجىراتپاق پيعىلدا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەن. ال جەرگىلىكتى حالىقتىڭ بۇل جەردە ەش كىناسى جوق» دەگەن ماتىندەگى ۇندەۋىن جاريالادى. بۇل ۇندەۋ وبلىس كولەمىندە تالقىلانىپ، بارلىق اۋدان-اۋىلداعى مەكەمە-ۇجىمداردا دۇركىن-دۇركىن جينالىستار وتكىزىلىپ، بارىندە دە دينانىڭ اتى ءبىرىنشى اتالعان.
«دينا، ساعان كەلىپ تۇر!»
اۋزى-مۇرنى جوق مىلقاۋ ادامنىڭ كۇيىن كەشكەن قىزدى تەرگەپ-تەكسەرۋ بۇنىمەن توقتاعان جوق. ميليسيا ورگاندارىنىڭ ەسىگىن ءبىر جىلداي توزدىرۋمەن ءجۇردى. «ەشقايدا شىقپايمىز، جان اداممەن تەلەفونمەن سويلەسپەيمىز» دەگەن قولحات تا الىندى.
تۋعان جەرىنە قايتۋعا بولمايدى. بارىنەن ادا بولعان گاۋھار ەكەۋى تالشىققا كەلدى. بۇل – قۇربىسىنىڭ اۋىلى. ەكەۋى سول جەرگە جۇمىسقا ورنالاستى. 1987 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانى. ساعات تۇنگى ءۇشتىڭ ۋاقىتى. گاۋھار: «دينا، ساعان كەلىپ تۇر»، – دەپ ءتۇرتىپ وياتتى. جۇرەگى تاعى زىرق ەتتى. ءوزى جۇمىس ىستەپ جۇرگەن مەكەمەنىڭ ديرەكتورى يسايەۆ ەكەن. «مەنىمەن بىرگە جۇرگىن. ماعان سولاي تاپسىرما بەرىلدى»، – دەپ، الدى-ارتىنا قاراتپاستان ەرتىپ اكەتتى. كەيىن بىلگەنىندەي، «جوعارىدان» «كوتەرىلىستىڭ ءبىر جىلدىعىنا تاعى دا بۇلىك شىعارعالى ءجۇر، قاماۋعا الىڭدار» دەگەن بۇيرىق كەلگەن ەكەن.
گاۋھار بۇدان ەرەسەكتەۋ قىز ەدى، كوپ ۇزاماي دينانى اكەسىنە تابىستاپ، «اتا-انامنىڭ سۇيەگىنە تاڭبا سالعانداي بولمايىن» دەپ، بۇرىننان ءسوز سالىپ جۇرگەن جىگىتتىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ كەتىپ قالدى. ال ەڭ وكىنىشتىسى سول، «اپاسىنىڭ ءتول قىزى» بولىپ ەركە وسكەن دينا 1987 جىلى ءال ۇستىندە جاتقان اپاسىمەن باقۇلداسا الماي قالعان ەدى. «نەگە كەلمەي جاتىر قارا قىزىم؟»، – دەپ ەسىككە ەلەڭدەۋمەن جاتقان كەيۋاناعا: «قىزىڭىزدىڭ دارەجەسى ءوسىپ، جوعارىلاپ كەتىپتى، قىزمەتىنەن شىعا الماي جاتقان كورىنەدى»، – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن سوندا تۋعان-تۋىس.
جەتىسۋ وبلىسىنىڭ كوكسۋ اۋدانىنا قاراستى العاباس اۋىلىنىڭ تۋماسى تەك اراعا 20 جىل سالىپ، اقمولا وبلىستىق پروكۋراتۋراسىنىڭ 2006 جىلعى 15 جەلتوقسانداعى №17/123-06 اقتاۋ تۋرالى انىقتاماسىنا قول جەتكىزدى.
جۇرەكتىڭ قالاۋى
ءقازىر ءبارى ورنىندا. بالا كۇننەن جاقسى تانىس، ءبىر سىنىپتا وقىپ ءجۇرىپ كوڭىل جاراستىرعان دوسىمەن قول ۇستاسىپ، باقىتتى عۇمىر كەشۋدە. وتاعاسى ەكەۋى ءۇش پەرزەنت ءسۇيدى. ۇلكەندەرى – اسلان ءسال جۇمساقتاۋ، كوڭىلگە قاراپ تۇرادى. ال ەگىزى – الماس پەن گاۋھاردىڭ مىنەزدەرى وزىنە تارتقان، قايسار. ايتپاقشى، قىزىنىڭ ەسىمىن اياۋلى قۇربىسى، باياعى كوكشەتاۋلىق گاۋھاردىڭ – گاۋھار كارىموۆانىڭ قۇرمەتىنە قويعان.
دينا نۇرعازى قىزى ەلگە، جەتىسۋ جەرىنە تابانى تيە سالىسىمەن، 1988 جىلى تالدىقورعانداعى «اجار» تىگىن فابريكاسىنا ورنالاستى. سوندا تابان اۋدارماي باقانداي 14 جىل ەڭبەك ەتتى. سوسىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە اۋىسىپ، ابىرويلى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. بيىل ق ر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ «ەڭبەك ارداگەرى» مەدالىمەن ماراپاتتالدى.
مىنە، بيىل قازاق جاستارىنىڭ ۇرانداتىپ الاڭعا شىققانىنا 36 جىل بولىپتى. جەر-جەردە سول ەلجاندى جاستاردىڭ قانىمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىك كۇنى اتالىپ وتەدى. ارينە، بۇل كۇنى «جەلتوقسانشىلار» دا نازاردان تىس قالماق ەمەس. ءبىراق دينا نۇرعازى قىزىنىڭ جىلدا جۇرەگىنە سالماق تۇسىرەتىن ءبىر جاي بار: جازىقسىز ۇل-قىزداردى جاپپاي قىرىپ، قىرشىنىنان قيعان جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ شەتىنە ءتيىپ-قاشىپ بارىپ قايتقان كەيبىرەۋلەر جىلدا وسى كۇندى مالدانىپ، ءار-ار جەردە جىلت-جىلت ەتىپ، قۇشاق-قۇشاق گۇلدەرىن، جىلتىراق سىي-سياپاتىن الىپ، شەشەنسىپ ءسوز سويلەپ، دۋىلداپ ءجۇرىپ سۋرەتكە ءتۇسىپ جاتادى. سوندا جان جاراسىنىڭ ءبىر سىزداپ وتەتىنى بار.
بىلتىر كوكشەتاۋ جاقتان ءبىر ازاماتتاردىڭ حابارلاسقانى بار. «ءسىز سوناۋ جىلدارى الماتى جاقتان كەلىپ، ءبىراز جاپا شەگىپسىز. بىزدە «قۇرمەتتى ازامات» اتاعىن بەرگەلى جاتىرمىز ءبىراز كىسىگە. ءسىز دە كەلە الاسىز با؟» دەپ. دينا تالدانبايەۆانىڭ سوندا: «مەن ول تۇستا مەنى ماقتان ەتسىن دەپ، ماقتان ءۇشىن شىقپاعان ەدىم الاڭعا. مىندەت ەتپەيمىن. ول – جۇدىرىقتاي جۇرەگىمدەگى ەلىمە دەگەن شەكسىز قۇرمەتىم بولاتىن. سول قۇرمەتىم جۇرەگىمنىڭ تۇكپىرىندە سول كۇيىندە قالا بەرسىن»، – دەگەنى بار.
– پاتريوتتىق سەزىم دەگەنىڭىز جاھانعا جار سالىپ ايقايلاپ ايتاتىن دۇنيە ەمەس. وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك تەك جۇدىرىقتاي جۇرەگىڭنىڭ تۇبىندە جىپ-جىلى كۇيىندە جاتۋى ءتيىس، – دەپ ەسەپتەيدى كەزىندە قانشاما وزگە ۇلت وكىلىنىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ نەبىر تەپەرىش كورسە دە ساعى سىنباعان، رۋحى مۇقالماعان ءبىزدىڭ كەيىپكەر.