مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ رەفەرەندۋم قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستان حالقىنا جاساعان ۇندەۋى جاريالاندى.
قۇرمەتتى وتانداستار!
كەشە ەلىمىزدە ايرىقشا ءمانى بار تاريحي وقيعا بولدى. مەملەكەتىمىز دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە قادام باستى. اتا زاڭىمىزعا ۇسىنىلعان وزگەرىستەردى ازاماتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قولدادى. رەفەرەندۋم جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. مۇنى حالىقارالىق جانە وتاندىق بايقاۋشىلار دا ايتىپ جاتىر. كونستيتۋسيالىق رەفورمالار قوعامدا قىزۋ تالقىلاندى. داۋىس بەرۋ بارىسى دەموكراتيا تالاپتارىنا ساي ءوتتى. ەشقانداي ماجبۇرلىك بولعان جوق. رەفەرەندۋم ناتيجەسى ساياسي جاڭعىرۋدىڭ انىق سيمۆولىنا اينالدى. ازاماتتارىمىز زور جاۋاپكەرشىلىك تانىتتى جانە وتانسۇيگىشتىك قاسيەتىن پاش ەتتى. ءبىز جاڭا، ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ جولىنداعى بىرلىگىمىز بەكەم ەكەنىن كورسەتتىك. كونستيتۋسيالىق تۇزەتۋلەر مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تۇعىرناماسىن تۇبەگەيلى وزگەرتەدى. بۇكىل قوعامنىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرەدى. رەفەرەندۋمعا بەلسەنە قاتىسىپ، قولداۋ بىلدىرگەن بارشا حالقىمىزعا زور ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. سونداي-اق، كونستيتۋسيالىق وزگەرىستەردىڭ ءمان-ماڭىزىن تۇسىندىرۋگە اتسالىسقان ازاماتتارعا، ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدارعا العىس ايتامىن.
* * *
رەفەرەندۋم ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى ماڭىزدى بەلەس بولدى. ۇلتىمىزدىڭ شىنايى وزگەرىستەرگە دەگەن دايىندىعى مەن ۇيىمشىلدىعىن كورسەتتى. داۋىس بەرۋگە ازاماتتارىمىزدىڭ بەلسەندى قاتىسۋى قوعامىمىزدىڭ كەمەلدىگى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن بىلدىرەدى. سايلاۋ ۋچاسكەسىنە كەلىپ، ەلىمىزدى جاڭعىرتۋ باستاماسىن قولداعانداردىڭ بارىنە العىس ايتامىن.
سىزدەر ناعىز ءپاتريوتيزمنىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، قازاقستاننىڭ دايەكتى دامۋىنا زور ۇلەس قوستىڭىزدار. ەلىمىز ءۇشىن وسى بەتبۇرىستى ساتتە زاڭدى قۇقىقتارىن پايدالانىپ، وزدەرىنىڭ ۇستانىمدارىن ايتقان بۇكىل ازاماتقا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.
اتا زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ رەفورمالارىمىزدىڭ سوڭعى ساتىسىن ەمەس، ەندى باستالعانىن بىلدىرەدى. ءبىز ەلىمىزدى جان-جاقتى جاڭعىرتۋدى جالعاستىرامىز. جاڭارتىلعان كونستيتۋسيا نەگىزىندە بيلىكتىڭ بارلىق ينستيتۋتى قىزمەتىنىڭ مەيلىنشە ءتيىمدى مودەلىن قالىپتاستىرامىز. ولاردىڭ اراسىنداعى ۇيلەسىم مەن تەپە-تەڭدىك مەحانيزمىن نىعايتامىز. دايەكتى ساياسي جاڭعىرۋ ۇلتتىق ەكونوميكانى دامىتۋعا، ۇلتتىق كاسىپكەرلىكتى نىعايتۋعا ىقپال ەتەدى.
ەندى ءبىزدىڭ الدىمىزدا اشىق ءارى ادىلەتتى ەكونوميكا قۇرىپ، زاڭناماعا رەفورما جۇرگىزۋ مىندەتى تۇر. قولدان جاسالعان مونوپوليالاردى تۇبەگەيلى جويىپ، سىبايلاس جەمقورلىققا توسقاۋىل قويۋ ماڭىزدى. ءبىز كاسىپكەرلەردىڭ باستامالارىنا قولداۋ كورسەتىپ، جەكەمەنشىكتى ساقتاپ، باسەكەلەستىكتى كۇشەيتۋىمىز كەرەك.
الدىمىزدا ەكونوميكانى شىنايى ءارتاراپتاندىرۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىستار تۇر. جوعارى ءونىمدى اۋىل شارۋاشىلىعى مەن قۋاتتى كولىك-لوگيستيكا جۇيەسىن دامىتۋ، بارلىق سالادا سيفرلىق ەكوجۇيە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن شارالار قابىلداۋ قاجەت. ەلىمىزدىڭ ورنىقتى دامۋىنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى ەڭبەك، ءبىلىم جانە ازاماتتىق بەلسەندىلىك بولۋعا ءتيىس. تەك سوندا عانا ءوزىن-وزى قامتاماسىز ەتەتىن ورتا تاپ پەن ءتيىمدى ەكونوميكا قالىپتاستىرا الامىز. بۇنداي ەكونوميكا كىرىستى ادىلەتتى بولۋگە، ساپالى جۇمىس ورنىن اشۋعا، تۇرمىس ساپاسىن تۇراقتى ارتتىرۋعا جانە بارلىق ازاماتتاردىڭ تولىققاندى جەتىلۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.
مەملەكەتتىك اپپاراتتى جاڭعىرتىپ، بيۋروكراتيادان بارىنشا ارىلتۋ ءۇشىن جۇيەلى جۇمىس جالعاسادى. ءبىز قوعامنىڭ بارلىق وكىلدەرىنىڭ تالاپ-تىلەكتەرىنە جاۋاپ بەرەتىن وزىق مەملەكەت قۇرۋىمىز كەرەك. باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگى جۇمىستىڭ بارىسىمەن ەمەس، تۇپكى ناتيجەمەن ولشەنەتىن بولادى. مەملەكەتتىك اپپارات بيزنەسپەن، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن جانە ازاماتتارمەن تىعىز جۇمىس ىستەۋگە باسا نازار اۋدارۋعا ءتيىس. سول ارقىلى ەل مۇددەسىنە ساي ءتيىمدى شەشىمدەر قابىلدانىپ، حالىققا كورسەتىلەتىن قىزمەت ساپاسى جاقسارا تۇسەدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر بارىنشا اشىق جۇمىس جۇرگىزىپ، حالىققا شىنايى ەسەپ بەرۋى كەرەك.
مەملەكەتتىك قىزمەت دەگەنىمىز – جەكە باستىڭ باق-داۋلەتىن ارتتىراتىن جەر ەمەس. بۇل – تۋعان حالقىڭنىڭ الدىندا ايرىقشا جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋ دەگەن ءسوز.
كونستيتۋسيالىق رەفورما بۇكىل قۇقىق سالاسىن جاڭعىرتۋعا جول اشادى. پارلامەنت پەن ۇكىمەت كونستيتۋسياعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە ساي زاڭناماعا ءتيىستى وزگەرتۋلەر ەنگىزۋى قاجەت. قازاقستاندا ءتيىمدى قۇقىق قورعاۋ جانە سوت جۇيەسىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن رەفورمالار ازىرلەنۋگە ءتيىس. مۇنى الەمدىك تاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ جۇزەگە اسىرعان ءجون.
ءبىز قوعامنىڭ جانە بيزنەس وكىلدەرىنىڭ ءوز قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋعا سۇرانىسى ارتا تۇسكەنىن كورىپ وتىرمىز. ەلىمىزگە ازاماتتار مەن كاسىپكەرلەردى بارىنشا قورعايتىن قۇقىق جۇيەسى قاجەت. زاڭنامادا مەملەكەتىمىزدىڭ تۇراقتى دامۋىن تەجەيتىن ەشبىر كەدەرگى قالماۋعا ءتيىس. زامان تالابىنا ساي كەلمەيتىن جانە كۇمان تۋعىزاتىن نورمالاردىڭ ءبارى كۇشىن جويۋعا ءتيىس.
ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق رەسۋرستارىن شاعىن عانا توپتىڭ قولىنا شوعىرلاندىرىپ، ولارعا ارتىقشىلىق بەرگەن زاڭنامانى قايتا قاراۋ قاجەت.
ەلدەن جىلىستاتىلعان قارجىنى جانە زاڭسىز جەكەشەلەندىرىلگەن اكتيۆتەردى مەملەكەتتىڭ يەلىگىنە قايتارۋ جونىندە مەكەمەارالىق كوميسسيا قۇرىلدى. بۇل ءۇشىن مەن ارنايى جارلىققا قول قويدىم.
ءبىز ادام قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قورعاۋ جۇيەسىن كەشەندى تۇردە كۇشەيتۋگە نەگىزدەلگەن باعدارىمىزدى جالعاستىرا بەرەمىز. قۇقىقتىق رەفورما اياسىندا كونستيتۋسيالىق سوت قايتا قۇرىلادى. ونىڭ قاۋلىلارىنا جەدەل ارەكەت ەتۋ تەتىگىن ەنگىزۋ قاجەت. سوندا ازاماتتارىمىز وسى اسا ماڭىزدى ينستيتۋت قىزمەتىنىڭ پايداسىن سەزىنە الادى. جاڭا، ادىلەتتى قازاقستاندا پوليسەيلەردىڭ وزبىرلىعىنا، بىلىكسىز پروكۋرورلار مەن ءبىرجاقتى سۋديالارعا جول بەرىلمەيدى. قوعام قۇقىق قورعاۋ جانە سوت جۇيەسىنىڭ شىن مانىندە وزگەرگەنىن قالايدى.
مەن ەلىمىزدى دامىتۋدىڭ وسى جانە باسقا دا ماسەلەلەرى بويىنشا ناقتى شەشىمدەردى قىركۇيەك ايىندا وتەتىن پارلامەنتتىڭ كەزەكتى سەسسياسىنىڭ اشىلۋىندا ايتامىن.
قاستەرلى تاۋەلسىزدىگىمىزدى، ەل بىرلىگىن جانە قوعامدىق كەلىسىمدى نىعايتۋ – ءبىزدىڭ نەگىزگى مىندەتىمىز. بۇل رەفورمالار قۇر اتاق-ابىروي ءۇشىن قولعا الىنعان جوق. مۇنىڭ ءبارىن جاڭا، ادىلەتتى قازاقستان قۇرۋ ءۇشىن جاساپ جاتىرمىز. حالقىمىزدا «كەڭەسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى» دەگەن ءسوز بار. بابالارىمىز ماڭىزدى ماسەلەنى القالى جيىندا شەشكەن. مەن وسى ءداستۇردى جاڭعىرتىپ، ۇلتتىق قۇرىلتاي قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەردىم. وعان قوعامنىڭ ءتۇرلى توپ وكىلدەرى، بەدەلدى ءارى بەلسەندى ازاماتتار شاقىرىلادى. قۇرىلتايدىڭ العاشقى وتىرىسى ۇلت ۇياسى – ۇلىتاۋدا وتكىزىلەدى. وسىلايشا، ازاماتتاردىڭ مەملەكەت ىسىنە اتسالىسۋ مۇمكىندىگى ارتا تۇسەدى. شىن مانىندە، ەلىمىزدىڭ تاعدىرى – ءارقايسىمىزدىڭ قولىمىزدا.
ءبىز قوعامدىق جانە جەكە قۇندىلىقتار جۇيەسىن تۇبىرىمەن جاڭعىرتا ءبىلۋىمىز كەرەك. سوندا عانا بارلىق سالادا تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساي الامىز. جاڭا قازاقستاننىڭ ەڭ باستى بايلىعى – حالىق. ال، ەڭ نەگىزگى ماقساتى – ازاماتتاردىڭ باقىتتى ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ. ءاربىر ازاماتىمىز ساياسي وزگەرىستەر مەن ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ جەمىسىن كورۋى قاجەت. قۇرعاق ۋادە مەن بوس ءسوز ەشقايدا اپارمايدى. مەن ءۇشىن ناقتى ءىس پەن شىنايى وزگەرىس بارىنەن ماڭىزدى. بۇل ماقساتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىمدى سالامىن.
رەفەرەندۋم قورىتىندىسى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تاريحىندا مۇلدە جاڭا ءداۋىر باستالعانىن كورسەتەدى. حالقىمىز ءوز تاڭداۋىن ءبىلدىرۋ ارقىلى تۇبەگەيلى بەتبۇرىس جاساۋعا ۇمتىلىسىن كورسەتتى. جاسامپاز ەل بولۋعا دەگەن ىقىلاس-ىنتاسىن بايقاتتى.
ەلىمىزدى دامىتۋ ءۇشىن ءالى دە كوپ جۇمىس اتقارۋىمىز كەرەك. بۇكىل ەل بولىپ جۇمىلساق، كوزدەگەن ماقساتىمىزعا مىندەتتى تۇردە جەتەمىز. مەن بۇعان كامىل سەنەمىن. بۇگىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دامۋ تاريحىندا جاڭا داۋىرگە جول اشىلدى. وسى جولدا بىرلىگىمىز ءاردايىم بەكەم بولسىن!
جاڭا قازاقستاندى ءبارىمىز بىرگە وركەندەتەيىك، اعايىن!