مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ توراعالىعىمەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كەڭەيتىلگەن القا ءماجىلىسى ءوتتى. جيىنعا پرەزيدەنت اكىمشىلىگى مەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باسشىلارى، ءىىم القاسىنىڭ مۇشەلەرى جانە ورتالىق اپپاراتتىڭ باسشىلىق قۇرامى، وڭىرلىك پوليسيا دەپارتامەنتتەرىنىڭ، اۋماقتىق قىلمىستىق اتقارۋ جۇيەسى دەپارتامەنتتەرىنىڭ باسشىلارى قاتىستى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە ايرىقشا ءرول اتقاراتىن قۇرىلىم ەكەنىن اتاپ ءوتىپ، قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋ، قىلمىسپەن كۇرەسۋ اسا ماڭىزدى مىندەت سانالاتىنىن ايتتى.
– ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ قىزمەتى وڭاي ەمەس. بۇل بەلگىلى. كۇن-تۇنى جۇمىس ىستەيتىن كەزدەر ءجيى بولادى. قاۋىپ-قاتەر دە بار. تاۋلىك بويى، ياعني 24 ساعات بويى ساقاداي ساي بولۋ ءۇشىن ەرەكشە قاجىر-قايرات پەن توزىمدىلىك قاجەت. سەبەبى قيىن جاعدايعا تاپ بولعان جاندار، ەڭ الدىمەن، پوليسيادان كومەك كۇتەدى. ازاماتتارىمىز سىزدەرگە مەملەكەتتىڭ، ياعني بيلىكتىڭ وكىلى رەتىندە قارايدى. قاۋىپ-قاتەردەن قورعايدى دەپ سەنەدى. سوندىقتان سىزدەرگە ءاردايىم وراسان زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، پوليسيا حالىقتىڭ قۇرمەتىنە يە ماماندىقتىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك. سوندىقتان ءقازىر ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن جەتىلدىرۋگە باسا ءمان بەرىلىپ، پوليسيا قىزمەتىنىڭ سەرۆيستىك مودەلى ەنگىزىلىپ جاتىر.
– «جۇرتقا جاقىن پوليسيا» قاعيداتىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن ناقتى شارالار قابىلدانۋدا. وسى قارقىندى توقتاتپاۋ كەرەك. پيلوتتىق جوبا اياسىندا قول جەتكەن جەتىستىكپەن شەكتەلىپ قالۋعا بولمايدى. اشىعىن ايتقاندا، قىزمەت كورسەتۋدىڭ سەرۆيستىك مودەلى تۋرالى تەك ماماندار عانا ايتىپ ءجۇر. قاراپايىم ازاماتتار مەن قوعام وكىلدەرى پىكىر ءبىلدىرىپ جاتقان جوق. بۇل – حالىق ونىڭ ناقتى ناتيجەسىن، وڭ وزگەرىستەردى كورىپ جاتقان جوق دەگەن ءسوز. سونداي-اق سوتقا دەيىنگى تەرگەۋ سالاسىنا دا نازار اۋدارعان ءجون. بۇل – قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىندەگى مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرى، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنت قوعامداعى الاياقتىق ارەكەتتەرگە تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە رەتىندە ارنايى توقتالدى.
– ءقازىر كوپتەگەن ازاماتتارىمىز الاياقتاردىڭ ايلاسىنا ءتۇسىپ، الدانىپ قالىپ جاتىر. سوندىقتان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى الاياقتارعا قارسى تاباندى كۇرەس جۇرگىزۋگە ءتيىس. ولارعا ەشقانداي جەڭىلدىك جاسالماۋى كەرەك. سەبەبى الاياقتاردىڭ جاساعان ارەكەتىنەن حالىق زارداپ شەگۋدە. مىسالى، جاقىندا ءبىر تۋريستىك كومپانيا زاڭعا باعىناتىن ءبىر توپ ازاماتتى الداپ، ولاردى قاجىلىققا جىبەرگەن. ەندى كىناسىز ادامدار ساۋد ارابياسىنىڭ پوليسيا ۋچاسكەسىندە قاماۋدا وتىرۋعا ءماجبۇر. وسىنداي الاياق كومپانيانىڭ زاڭعا قايشى ارەكەتى ازاماتتارىمىزدىڭ دەنساۋلىعىنا، ولاردىڭ مورالدىق جاعدايىنا جانە جالپى ەلىمىزدىڭ بەدەلىنە ۇلكەن نۇقسان كەلتىرىپ وتىر. بۇل جەردە، ارينە، ادامداردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتسىزدىعى دا بار. ەندى مەملەكەتىمىز، ياعني سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ولارعا بارىنشا كومەكتەسۋى قاجەت. ال ىشكى ىستەر مينيسترلىگى الاياق كومپانيانىڭ باسشىلىعىن، قىزمەتكەرلەرىن زاڭعا سايكەس جاۋاپقا تارتۋعا ءتيىس. ادىلەتتى قوعام قۇرامىز دەسەك، ءدال وسىنداي وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋىمىز كەرەك، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
مەملەكەت باسشىسى پوليسيانىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى وكىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتتەرگە، مەكتەپتەرگە بارىپ، زاڭداردى جاستارعا ءتۇسىندىرۋى كەرەك ەكەنىن ايتتى. اسىرەسە، زاڭ بۇزۋدىڭ سالدارىن انىق كورسەتۋى قاجەت.
– وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ اراسىندا زاڭ ساۋاتسىزدىعى كەڭىنەن تارالعان، باسقا سوزبەن ايتقاندا، جاستارىمىز زاڭدى بىلمەيدى، زاڭدى ساقتاۋدىڭ ءمان-ماڭىزىن تۇسىنبەيدى. ال مۇنداي قۇقىقتىق ساۋاتسىزدىقتىڭ سالدارى وتە اۋىر. مەن ءاربىر جيىندا قوعامىمىزدا زاڭ ۇستەمدىگى بولۋ كەرەك، سونىڭ نەگىزىندە ءتارتىپ بولۋ كەرەك دەپ ايتىپ ءجۇرمىن. پوليسيا قىزمەتكەرلەرى وسى قاراپايىم تۇجىرىمدامانى حالىققا، ازاماتتارعا، اسىرەسە، جاستارعا جەتكىزۋى كەرەك، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
پرەزيدەنت ازاماتتارىمىز قيىن جاعدايعا تاپ بولعاندا بيلىك وكىلدەرى ادىلدىكتى تەز ارادا قايتا ورناتادى، كىنالىلەردى جاۋاپقا تارتادى جانە شىعىندى وتەۋگە كومەكتەسەدى دەپ ۇمىتتەنەتىنىن ايتتى. سوندىقتان ارىز-شاعىمداردى بارىنشا جىلدام ءارى كاسىبي تۇردە قاراستىرىپ، ارەكەت ەتۋ قاجەت.
– الايدا شاعىمداردىڭ كوپتىگى قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىنىڭ بۇل مىندەتتى ءتيىستى دەڭگەيدە اتقارا الماي جاتقانىن كورسەتەدى. ازاماتتار جىلدار بويى تالاي مەكەمەنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ، ناقتى جاۋاپ تاپپاي، شىندىققا قول جەتكىزە الماي ءجۇر. سوندىقتان مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋ جونىندەگى كوميسسيا قىلمىستىق جانە قىلمىستىق پروسەستىك زاڭنامانى جەتىلدىرۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن ازىرلەدى. بۇل قۇجات تەرگەۋشىلەردىڭ جانە انىقتاۋشىلاردىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن كەرەك. باستى ماقسات – ولاردى ارتىق راسىمدەردەن، قۇجاتتاردان ارىلتۋ. تۇپتەپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءبارى سىزدەرگە كومەك سۇراپ كەلگەن ازاماتتار ءۇشىن جاسالىپ جاتىر. بيۋروكراتيا جويىلسا، پوليسيانىڭ ۋاقىتى ۇنەمدەلەدى، كۇش-قۋاتى بوسقا جۇمسالمايدى. ازاماتتاردىڭ وزەكتى ماسەلەسىن شەشۋگە كوبىرەك مۇمكىندىك تۋادى. ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزعا قۇرعاق ەسەپتەر ەمەس، سىزدەردىڭ قىزمەتتەرىڭىزدەگى ەلەۋلى وزگەرىستەر مەن ناقتى ناتيجەلەر قاجەت. سەرۆيستىك مودەلدىڭ ءمانى – وسى. ونىڭ نەگىزگى تاسىلدەرى پوليسيا قىزمەتىنىڭ بارلىق اسپەكتىلەرى مەن سالالارىنا ەنگىزىلۋى كەرەك، – دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسى وتباسىنداعى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
– ستاتيستيكا كوڭىل كونشىتپەيدى. سوڭعى ەكى جارىم جىلدا ۇيدەگى زورلىق-زومبىلىقتىڭ سالدارىنان 300 ادام كوز جۇمدى. دەنساۋلىققا اۋىر زيان كەلتىرۋدىڭ 878 فاكتىسى جانە ورتاشا زيان كەلتىرۋدىڭ 808 فاكتىسى تىركەلگەن. وسىنداي قۇقىق بۇزۋشىلىقتار بويىنشا 37 مىڭنان استام ادام اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى. جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن الدىن الۋ شارالارىن كەشەندى تۇردە جۇرگىزۋ قاجەت. بۇل جەردە ۋچاسكەلىك ينسپەكتورلار شەشۋشى ءرول اتقارادى. ۋاقتىلى شارالار قابىلدانسا، وتباسىلىق جانە تۇرمىستىق ۇرىس-كەرىس كەزىندە جاسالعان قىلمىستاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ الدىن الۋعا بولار ەدى. ياعني بىرەۋدىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىن ساقتاپ قالار ەدىك. مۇنى تاجىريبە كورسەتتى، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنتتىڭ پىكىرىنشە، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ءارقاشان باستى نازاردا ۇستاۋعا ءتيىس تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – جول قاۋىپسىزدىگى دەڭگەيىن ارتتىرۋ.
– سوڭعى ءۇش جىلدا جول-كولىك وقيعالارىنىڭ سانى 9 پايىزعا ءوستى. ونىڭ سالدارىنان 6،5 مىڭنان استام ازامات قازا تاۋىپ، 55 مىڭنان استامى جاراقات الدى. شىن مانىندە، ءبىز جىل سايىن ءىرى ەلدى مەكەندەردىڭ حالقىنان ايىرىلىپ وتىرمىز. بۇل – ەلىمىز ءۇشىن ناعىز قاسىرەت. ءبىز ادامداردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعى ەڭ باستى قۇندىلىق ەكەنىن ۇنەمى ايتامىز. سوندىقتان جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن جۇيەلى شارالار قابىلداۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن، بارلىق ازاماتتىڭ نازارىن جول ءجۇرۋ ەرەجەلەرىن مۇلتىكسىز ساقتاۋعا اۋدارۋ كەرەك. ماسەلەن، جاياۋ جۇرگىنشىلەردىڭ كىناسىنەن تەك بيىلدىڭ وزىندە 164 جول-كولىك وقيعاسى بولىپ، سالدارىنان 24 ادام قازا تاپتى، 142 ادام جاراقات الدى. اپاتتاردىڭ كوپتىگى جول قاۋىپسىزدىگى دەڭگەيىنىڭ اۆتوموبيلدەر سانىنىڭ وسىمىنە ساي كەلمەيتىنىن كورسەتەدى. بۇل جول ينفراقۇرىلىمىنا دا، ونىڭ قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپ بەرەتىن قىزمەتتەردىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋعا دا قاتىستى. جۋىردا عانا ەلەكتر ساموكاتتارىن جانە باسقا دا جەكە كولىك قۇرالدارىن پايدالانۋ ءتارتىبىن رەتتەيتىن زاڭ قابىلداندى. ەندى كولىكتىڭ جاڭا تۇرلەرىن ءىس جۇزىندە ءقاۋىپسىز پايدالانۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىسى ەل اۋماعىنا رەتسىز اكەلىنگەن شەتەلدىك كولىكتەر دە جولداعى جاعدايدى ۋشىقتىرىپ جىبەرگەنىن ايتتى.
– مۇنداي كولىكتەردى تىزگىندەگەن جۇرگىزۋشىلەر جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن ورەسكەل بۇزدى جانە كوبىنە جازاسىز قالدى. ءقازىر مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا بۇل كولىكتەردىڭ ماسەلەسىن قۇقىقتىق تۇرعىدا رەتتەۋ ءۇشىن زاڭداستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. ۋاكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءۇستىرت شەشىمى وسىنداي كولىكتەردىڭ ەلگە جاپپاي اكەلىنۋىنە سەبەپشى بولدى. ەندى جىبەرىلگەن ولقىلىقتاردى تۇزەۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز. ونىڭ ىشىندە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ دە قاتەلىكتەرى بار. بۇدان بولەك، شەتەلدىك كولىكتەردى اكەلۋمەن جانە ونى ەسەپكە قويۋمەن اينالىساتىن قىلمىستىق سحەمالار پايدا بولدى. وعان پوليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ دە قاتىسى بار. ادىلەتتى ءارى قۇقىقتىق مەملەكەتتە بۇكىل قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرەتىن مۇنداي زاڭسىزدىقتارعا جول بەرىلمەۋى كەرەك، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
پرەزيدەنت ايرىقشا نازار اۋدارعان تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە – ۇيىمداسقان قىلمىسپەن كۇرەس. ونىڭ ايتۋىنشا، ەل ىشىندە بولعان جايتتار، سونداي-اق توڭىرەگىمىزدەگى گەوساياسي كەڭىستىكتە بولىپ جاتقان وقيعالار ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپتارمەن ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزۋدىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتتى.
– ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپ وكىلدەرىمەن «بارماق باستى، كوز قىستى» ارەكەتتەرگە بارۋعا، استىرتىن مامىلە جاساۋعا، سىبايلاستىققا جول بەرىلمەيدى ءارى قاتاڭ تىيىم سالىنادى. كەزىندە اباي «كۇشىك اسىراپ، يت ەتتىم، ول بالتىرىمدى قاناتتى. بىرەۋگە مىلتىق ۇيرەتتىم، ول مەرگەن بولدى، مەنى اتتى» دەپ ايتقان. تاياۋداعى وقيعالار قىلمىس الەمىنىڭ وكىلدەرى، تۇپتەپ كەلگەندە، مەملەكەت پەن زاڭعا باعىناتىن ازاماتتارعا قارسى باس كوتەرىپ، ساياسي تالاپ قويۋعا جانە ءوز دەگەنىن جاساتۋعا تىرىساتىنىن كورسەتتى، – دەدى پرەزيدەنت.
سونداي-اق مەملەكەت باسشىسى زاڭعا باعىنۋ مەن قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ اراجىگىن ناقتى اجىراتا ءبىلۋ قاجەت ەكەنىنە توقتالدى.
– قوعامدا زاڭ مەن ءتارتىپ قاتاڭ ساقتالۋى كەرەك. سوندا عانا ەلىمىز وسىپ-وركەندەيدى. بۇل – مىزعىماس قاعيدا. قىلمىسكەرلەرمەن كۇرەس ىمىراسىز جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. بىردە ءبىر قۇقىق بۇزۋشىلىقتى ەلەۋسىز قالدىرۋعا بولمايدى. مۇندا ۇساق-تۇيەك دەگەن جوق. پوليسيا قىزمەتكەرى زاڭعا باعىناتىن ادامعا قۇرمەتپەن قاراۋى كەرەك. ال ءتارتىپ بۇزۋشىلارمەن زاڭ اياسىندا سويلەسۋ قاجەت. ادامدى ازاپتاۋعا، قيناۋعا، تەرگەۋدىڭ تىيىم سالىنعان تاسىلدەرىن قولدانۋعا مۇلدەم جول بەرىلمەيدى. ءاربىر ءتارتىپ ساقشىسى مۇنى جەتە تۇسىنۋگە ءتيىس. كۇندەلىكتى جۇمىستا وسى تالاپتار ساقتالسا، ازاماتتاردىڭ پوليسياعا دەگەن سەنىمى ارتادى، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىسى پوليسياعا قوعام تاراپىنان دا ءتيىستى قۇرمەت كورسەتىلۋى كەرەك دەپ سانايدى. پرەزيدەنتتىڭ پىكىرىنشە، ءتارتىپ ساقشىسىنىڭ زاڭدى تالابىنا باعىنباۋ، وعان قوقان-لوقى كورسەتۋ، ءتىپتى كۇش قولدانۋ دۇرىس ەمەس. مۇنداي جاعدايدا بۇزاقىلار جاۋاپسىز قالماۋى قاجەت. الەۋمەتتىك جەلىدە پوليسياعا قاتىستى ءتۇرلى بەينەجازبالار بار. كەيبىر ادامدار قاساقانا ارانداتۋشىلىق جاسايدى. سونداي كەزدە ۇستامدىلىق تانىتىپ، دورەكى ارەكەتتەرگە جول بەرمەۋ وتە ماڭىزدى. ءتارتىپ ساقشىسى ساۋاتتى سويلەپ، ءوزىن لايىقتى ۇستاۋى قاجەت.
پرەزيدەنت ءسوزىن قورىتىندىلاي كەلە، ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن مەملەكەت جوعارى باعالايتىنىن اتاپ ءوتىپ، سوڭعى ءۇش جىلدا اتقارىلعان ناقتى شارالار تۋرالى ايتتى.
– جالاقىنى بىرنەشە رەت كوتەردىك. تۇرعىن ءۇي تولەمدەرىن الاتىن قىزمەتكەرلەر كوبەيدى. ءقازىر ولاردىڭ سانى 38 مىڭنان استى. ۇلتتىق ۇلانعا قولداۋ كورسەتىلۋدە. ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازانى نىعايتۋ ءۇشىن جىل سايىن قوماقتى قارجى ءبولىنىپ وتىر. يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالار ەنگىزىلۋدە. جالپى، ىشكى ىستەر ورگاندارىنا قولداۋ كورسەتىلە بەرەدى، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
القا ماجىلىسىندە ىشكى ىستەر ءمينيسترى مارات احمەتجانوۆ ءسوز سويلەپ، ناشاقورلىق، ادام ساۋداسى، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق سياقتى قوعامداعى كەسەلدەر مەن قىلمىستىڭ الدىن الۋ جانە ولارعا قارسى كۇرەس شارالارى، سونداي اق قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالار جونىندە ارنايى بايانداما جاسادى.
پرەزيدەنت ءمينيستردىڭ بايانداماسىنا قاتىستى پىكىر بىلدىرە وتىرىپ، ناشاقورلىقپەن جانە ەسىرتكى ساۋداسىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى شۇعىل شارالار قابىلداۋى قاجەت ەكەنىن ايتتى. سونداي-اق مەملەكەت باسشىسى الاياقتىقپەن كۇرەسۋگە باعىتتالعان الدىن الۋ شارالارىن كۇشەيتۋ ماڭىزدى ەكەنىنە نازار اۋداردى.
بۇدان بولەك، جيىندا استانا قالاسى پوليسيا دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى مارات تولەبايەۆ، الماتى قالاسى پوليسيا دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى ارىستانعاني زاپپاروۆ، قاراعاندى وبلىسى پوليسيا دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى سانجار ءادىلوۆ بايانداما جاسادى.
جيىن الدىندا پرەزيدەنتكە پوليسيا قىزمەتىندە قولدانىلاتىن سيفرلىق جوبالار تانىستىرىلدى. اتاپ ايتقاندا، مەملەكەت باسشىسىنا ىشكى ىستەر ورگاندارىندا كيبەر قىلمىس جانە ەسىرتكى قىلمىستارىنا قارسى كۇرەس، داكتيلوسكوپيالىق تىركەۋ، وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىققا پروفيلاكتيكالىق باقىلاۋ جۇرگىزۋ، كولىكتەردى زاڭداستىرۋ جانە جول-كولىك اپاتىنىڭ ماتەريالدارىن ساقتاندىرۋ كومپانيالارىنا ونلاين بەرۋ سەكىلدى ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ ورىندالۋىن وڭتايلاندىرۋعا باعىتتالعان سيفرلىق تەحنولوگيالار ەنگىزىلىپ جاتقانى باياندالدى. سونداي-اق مەملەكەت باسشىسىنا ۇلتتىق ۇلان مەن تۋريستىك پوليسيانىڭ جاڭا فورماسى تانىستىرىلدى.