قازاقتىڭ كلاسسيك قالامگەرى وسپانحان اۋباكىروۆتىڭ ۇيىندەگى «الماتى اقشامىن» جاستانىپ وقيتىن نۇرسۇلۋ جەڭگەمىزدىڭ اندا-ساندا اعامىزدىڭ ارحيۆىنە كىرىپ كەڭكىلدەپ كۇلىپ الاتىنى بار. بۇل جولى دا ولجاسىز كەلمەپتى. كلاسسيكتىڭ ءالى دە جاريالانباي جاتقان دۇنيەلەرىنىڭ ءبىرسىپىراسىن (باستالعانى، اياقتالماعانى بار)، ءوز قولىمەن مارجانداي ەتىپ كوشىرىپ الىپ كەلىپتى. جەڭگەمىزبەن بىرگە داۋىستاپ وقىپ، راحات ءبىر كۇي كەشتىك تە، بىردەن تەرىمگە جىبەردىك.
ءقازىر ساتيرا جوق دەيتىندەردە ەس جوق. ءسىرا، وقىمايدى. ەگەر قازاق كۇلكىسىنىڭ كەمەڭگەرى وسپانحان اۋباكىروۆتى وقىسا جاتىپ تا كۇلەتىن ەدى، تۇرىپ تا كۇلەتىن ەدى. وساعاڭنان ارتىق وسىپ تۇسەر كىم بار؟! قاي دۇنيەسىن وقىساڭ دا كەشەگى، بۇگىنگى، ەرتەڭگى كۇلكىڭىزدىڭ ءبارى داپ-دايىن تۇر عوي. وسپانحاندى ءبىر پاراقتاپ شىقساق، بۇگىنگى ساۋساعىڭدى شوشايتسا كۇلە بەرەتىن، ەسسىز، ماعىناسىز، زورلىق كۇلكىدەن قۇتىلار ەدىك.
كەشەگى، بۇگىنگى، كەلەشەكتەگى كۇلكى دەدىك قوي. وساعاڭدا سونىڭ ءبارى بار. بۇل كىسىنىڭ قاي اڭگىمەسىن وقىساڭىز دا وكىنبەيسىز، ارينە».
وسپانحاندى وقىعان ادامنىڭ اۋرۋى ازايادى. كۇلكىدەن اسقان دارۋمەن بولا بەرمەيدى. ال وساعاڭنىڭ كۇلكىسى ورتايمايدى، وندا كۇلكىنىڭ نەشە اتاسى بار، كۇلكىنىڭ قازىناسى ول. كەشەگى، بۇگىنگى، كەلەشەكتەگى كۇلكى ءبارى وسپانحاندا. جەڭگەمىزدىڭ گۇل-گۇل جايناپ جۇرگەنى دە وتاعاسىنىڭ ارتىنا تاستاپ كەتكەن كۇلكى قازىناسىنىڭ ارقاسى ەكەنىندە ەش كۇمان جوق.
ەندەشە، ءالى جارىق كورمەگەن مىنا ءبىر دۇنيەلەردى وقي وتىرىڭىز، اۋرۋىڭىز ازايادى، بالكىم، قۇلان-تازا ايىعىپ كەتۋىڭىز ابدەن مۇمكىن.
وسپانحان اۋباكىروۆ
ءاي، اجەم-اي!
(ءازىل اڭگىمە)
جالقاۋدى جەتەكتەگەندەي بولىپ، بورتە اجەم بيىل جەتپىسكە تولدى. سوندا دا: «ۇيقىمەن ەگىن ساپ، مال باعۋعا بولمايدى» دەپ ەرتەمەن ەرەجەلەتىپ، «تۇگە-تۇگە» دەپ ءبارىمىزدى وياتادى. دالاعا شىعىپ بارا جاتىپ، «بەيىمدەلۋ كەرەك قوي، تۇگە» دەيدى. سىقىر ەتىپ، ارەڭ اشىلعان ەسىكتەن كىرگەن تاڭعى سالقىن اۋا ءبارىمىزدى بىر-ەكى اۋناتىپ اقىلعا سالادى. بەيىمدەلۋ كەرەك، ارينە…
وسى بورتە اجەمنىڭ مەنى قوسپاعاندا بەس ۇلى، بەس كەلىنى بار. كەلىندەرىنىڭ كوپ بولاتىن سەبەبى، ءبىر اعامنىڭ بۇگىن قوسىلىپ، ەرتەسىنە اجىراسۋدان باسقا «ديحاندىعى» بولمادى. اتىن اتاماي-اق قويايىن، وسى «ديحان» اعامدى سوڭعى تورعايداي جەڭەشەم، قۇتىرعان ءيتتى ەرتتەپ ءمىنگەندەي ءمىندى، مىنا مەدەۋدىڭ «قويانشىق» سەلىن بوگەگەندەي بولدى. اتى – ءتاپا.
وسى ءتاپا جەڭگەم الگى سىقىرلاپ اشىلاتىن ەسىكتەن ءبولىنىپ بولەك شىقپاي، وسى ۇيدە تۇرعاندا بورتە اجەمە مىناداي ءبىر ءان شىعارىپتى:
«بەس ساماۋىر ءشاي ىشەر كوك
مەشكەيىم،
قاپتىڭ اۋزىن نىق ۇستاعان توق
مەشكەيىم.
جاعالاسىپ جەتپىسكە كەلسەڭداعى،
موينىڭا تاس بايلاساڭ
شوكپەستەيىن».
«تۇرىڭدار تۇگە، بەيىمدەلۋ كەرەك قوي»، – دەپ ەرتە وياتقاننان باسقا بورتە اجەمنىڭ جازىعى جوق. ال سەل بوگەپ جۇرگەن ءتاپا قۋ، جىلى توسەكتەن تۇرعىسى، ەنە اقىلىن تىڭداعىسى كەلمەيدى. ءاننىڭ شىعۋ سەبەبى وسى. جەڭگەم وسى ولەڭىنە ەلدەن بۇرىن ءوزى ءماز بولىپ ىقىلىقتاپ كۇلىپ ءجۇرگەندە، بورتە اجەمنىڭ قۇلاعى شالىپ قالىپتى.
ءبىر كۇنى بورتە اجەم: «اربا جەك، اعاڭا بارىپ كەلەيىك»، – دەدى ناسىباي شاقشاسىن دىزەسىنە بىر-ەكى ۇرىپ قويىپ. سونىمەن، ساسكە تۇستە تورا اتتىڭ جالقاۋ اياڭىمەن «جامانتىدا» تۇراتىن سەمسەر اعانىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كەپ توقتادىق. ءتاپا جەڭگەم ءدال ءبىر تەلەگرامما العانداي الدىمىزدان اپالاپ جۇگىرىپ شىقتى. اجەم كەلىنىنىڭ سىزىق-سىزىق تار ماڭدايىنان ناسىبايلى اۋزىمەن ءبىر ءسۇيدى دە، اشىق تۇرعان ەسىككە بەتتەدى. ءتاپا قۋ، قىرعاۋىل ىزدەگەن قىزىل يتتەي، ارعى ءۇي، بەرگى ۇيگە جۇگىرىپ ءجۇرىپ، كورپە سالىپ، جاستىق تاستاپ جاتىر.
– سەمسەر قايدا؟ (ديحان اعامدى ايتادى).
– جۇمىستا.
– بالالار قايدا؟
– ساباقتا.
– ءوزىڭ ناعىپ ءجۇرسىڭ؟
– كەڭسەمىزدە رەمونت بولىپ، باستىعىمىز ۇيگە تاراتىپ جىبەردى.
– مەن ساعان ءبىر ءان شىعارىپ كەلدىم. جەرگە قاراماي بەتىمە قاراپ وتىرىپ تىڭدا.
ءتاپا قۋ قۇلپىرعانىن، قۋتىنداعانىن قويىپ، بوپ-بوز بولدى دا، بەتىن باستى. اجەم ادام ەستىمەگەن ەسكى اۋەنمەن جايلاپ الىستان سەرمەپ:
«سىمباتىڭنان ءسان توگىلگەن
كەلىنىم،
اقىل ايتساق تىڭدامايتىن
ەلىگىم.
قول قىسقارعان، جول قىسقارعان
شاعىمدا،
جاكەتايلاپ «ءمىنىپ جۇرگەن
كولىگىم»، –
دەپ اجەم شاشالىپ قالدى.
اجەمنىڭ بۇل ولەڭىنە ءماز بولىپ، تورعايداي جەڭگەمنىڭ جىلاپ وتىرعانىن بايقاماپپىن. بۋى شىققان ىستىق جاسىن جاعاسىمەن ءسۇرتىپ، اپامنىڭ گالوش ىسقىلاپ جاپ-جالتىر بولعان قارا ءماسىسىن، جوعالعان بالاسىن تاپقانداي، تۇگىن قويماي ءسۇيىپ جاتىر. سولقىلداپ جىلاپ ءجۇر. ايىبىن تارتىپ كويلەك كيگىزىپ، ەندى جالقاۋ تورىعا قامشى كورسەتەيىن دەپ تۇرعاندا، ءتاپا قۋ:
– اجە، مەن دە سىزگە ءبىر ءان شىعارىپ قويىپ ەدىم، جولىڭىزعا ەرمەك بولسىن.
– ايت، – دەدى اجەم.
كەلىنى اشۋلى داۋسىمەن ولەڭىن اعىتىپ جىبەردى.
«اي قاباق التىن كىرپىك ەركە
جانىم،
قىپ-قىزىل قىرعاۋىلداي
بورتە جانىم.
ارۋلار الما-مويىن ارام قاتسىن،
سىزدەن وتكەن سۇلۋ جوق
سەركە جانىم.
لاپىلدايدى اجارىڭ،
الاۋلايدى ەرىنىڭ.
باسىمداعى بازارىم،
تارقامايتىن جەرىگىم.
ايەلدىڭ پايعامبارى بيفاتيما،
ول دا سەنىڭ قاسىڭدا ۇيقا-تۇيقا.
الەمدەگى ەستى قىز ەكەۋ بولسا،
ءبىرى ءوزىڭسىڭ جان ءپىرىم
بيفاتيما».
اجەم «و، جانىڭ شىققىر، قۋ سايتان، نە بولسا سوعان سەنەتىن تاپقان ەكەنسىڭ اقىماقتى»، – دەپ كەلىنىنىڭ بەت-اۋزىنان شەك-سىلەسى قاتىپ ءجۇرىپ، تۇك قويماي ءسۇيدى. ءبارىمىز دە شەك-سىلەمىز قاتىپ كۇلىپ جاتىرمىز. ءتىپتى، جالقاۋ تورى دا مىرس ەتكەندەي بولدى. كەلىن سانىن كوبەيتىپ جۇرگەن «ديحان» اعام عانا كەلىنشەگىنە ريزا بولماي، «وي، ەسالاڭ» دەدى دە قويدى. جالقاۋ تورى، اجەم ۇشەۋمىز اۋىلعا قاراي اياڭداپ كەلەمىز. ەندى اجەم جىلاپ كەلەدى.
ءاي، اجەم-اي!..
حالىق ءانى «دۋدارايعا» ەلىكتەپ
(ولەڭ)
تابىنعانداي جاڭادان تۋعان
ايعا،
«سەنىڭ ءۇشىن تۋدىم» دەپ
دۋدارايعا.
جاعور قىزى قازاققا عاشىق
بولدى،
قاراماي ەل-جۇرت ايتقان
«بۇل قالايعا؟!».
ماقپال سەزىم حالىققا جاريا بوپ،
قالدى اۋىزدا ءان بولىپ، ءاريا بوپ.
عاسىرلاردان عاسىرعا جەتە
بەرسىن،
اجەمىز جاعور قىزى ءماريا بوپ.
قاراقۇرت قازاسى
(مىسال)
قاراقۇرت تۇيەنى شاعىپ،
توڭقالاڭ اسىرىپتى.
سودان بۇل زۇلىمعا،
كوپ حايۋانات باس ۇرىپتى:
«شاعامىن، جارامىن، تىستەيمىن،
بىلگەنىمدى ىستەيمىن»
دەپ ابدەن باسىنىپتى.
سودان قاراقۇرت
دارا قۇرت بوپ
داڭقىنا بوي جەتپەپتى.
زۇلىمدىعىن اسىرعان قاراقۇرتتى
ءبىر كۇنى قوي بارىپ جەپ كەتىپتى.
12 تامىز، 1964 جىل.
اقىن
(ءازىل)
ەگەر قۇلاق قويساڭ اقىلعا،
بودەندى قوناققا شاقىرما.
شاقىرساڭ ۇيىڭە ەكى رەت كەلەدى
كەشكىسىن،
لەبىنە نان ءپىسىپ
ادام كورمەگەن كوكىرەك كەلەدى.
كەتەردە
ءدال تابالدىرىقتان وتەردە،
وشاعىڭدى
قاسىنداعى قوساعىڭدى،
ۇلىڭدى
قالتاداعى پۇلىڭدى،
قىزىڭدى
توستاعانداعى تۇزىڭدى،
ءوزىڭدى
شەكەڭدەگى كوزىڭدى،
ۇيدەگى ەكى اتاڭدى
بۇرىنعى جەتى اتاڭدى
قاتتاپ-داتتاپ
جىعىلىپ، ءسۇرىنىپ قۇلاپ كەتەدى.
ەرتەڭگىسىن
قالعان ءسوزىن قۇراپ،
كەكەشتەنىپ كەشىرىم سۇراپ،
مىج-مىج باس پەن
ءجۇن-جۇن قۇلاق كەلەدى.
14 قازان، 1982 جىل.
ەڭىس پەن ىلدىي
(مىسال)
ەڭىس پەن ىلدىي ەگەستى،
ەگەسكەندە نە دەستى؟
ەڭىس:
– ءسىزدىڭ ەلدى ىلدىي دەيدى،
جۇرەتىن جولى قۇلدىي دەيدى.
ءبىر ىلدىيعا ءبىر ىلدىي:
«ىلدىيلاي ءجۇر ىلعىي» دەيدى.
ىلدىيلار تومەن قاراي
قۇلديلاتقاندا،
كادىمگى تورعاي قۋعان قىرعىي
دەيدى.
سوندىقتان جۇرت ىلدىيلاردى
«قۇداي اتقان قۋ مي» دەيدى.
ىلدىي:
– ال ءسىزدىڭ ەلىڭىزدى ەڭىس دەيدى،
ەڭىستىڭ ءبىر ءتۇيىرى كەمىس دەيدى.
كەمىستىگى سول بولار
كوزدەرى ءاپپاق بەرىش دەيدى.
ءاپپاقتىعى سول بولار،
ەڭىستەر ەڭىسكە قاراي ەڭىرەتكەندە
ەڭىسىڭدى ەڭىس،
ەگىسىڭدى ەگىس دەمەيدى.
تەگىسىڭدى تەگىس،
تەرىسىڭدى تەرىس دەمەيدى.
شىڭىراۋدان ءبىر-اق شىعادى،
ەڭىستەرگە ەڭىس بولسا بولدى،
زىمىراۋدان جىراق شىعادى.
سوندىقتان بۇلاردى كەمىس
ەڭىس دەيدى.
ال كەمىس ەڭىستىڭ اقىل-ەسى
ەمىس-ەمىس دەيدى.
ىلديىڭ دا – ەڭىس،
ەڭىسىڭ دە – ىلدىي،
ىلدىي مەن ەڭىس كەزىكسە
وسىنداي اڭگىمە ەستيمىن ىلعىي.
ازامات!
(ولەڭ، جاس سپورتشىلارعا ارنايمىن)
بويدا كۇش تاسىپ،
بۇلشىق ەت بۇلتىلداپ.
كىلەمگە شىقساڭ،
بۋراداي بۇرقىلداپ.
قاپتاعان حالىق،
شۋلايدى مىقتى دەپ.
كوتەرىپ الىپ،
ۇردى دا جىقتى دەپ.
پالۋان دا، بوكسەر دە ازامات!
سايىسكەر دە، ەپتى دە ازامات!
كەلەر كۇنگى قاجىمۇقاندار،
جاساي بەر جاس ۇلاندار!
وزدەرىڭدى ەل قۇرمەتتەسىن،
ازامات! ازامات!
بىلەكتى شىڭداپ،
شىنىقساڭ جالىقپاي.
اجەم ايتاتىن،
بولاسىڭ الىپتاي.
ۇستازىم ەڭبەك،
باستايتىن زور ىسكە.
ەڭبەكپەن كەلمەك،
قۇرمەت تە، جەڭىس تە!
پالۋان دا، بوكسەر دە ازامات!
سايىسكەر دە، ەپتى دە ازامات!
كەلەر كۇنگى قاجىمۇقاندار،
جاساي بەر جاس ۇلاندار!
وزدەرىڭدى ەل قۇرمەتتەسىن،
ازامات! ازامات!