بيىل بەلگىلى شىعىستانۋشى، تۇركىتانۋشى، مادەنيەتتانۋشى عالىم، قازاق ديپلوماتياسىنىڭ قايراتكەرى مۇرات مۇحتار ۇلى 80 جاسقا تولدى. اسىلدىڭ سىنىعى مۇرات اۋەز – قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «التىن اسىق»، «تارلان» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. الاش ارداقتىسىنىڭ مەرەيتويىنا وراي بەلگىلى جۋرناليست قاينار ولجايدىڭ مۇرات اۋەزبەن KZ پۋلس ينتەرنەت رەسۋرسىندا https://www.youtube.com/watch؟v=E9tuRX7sUlc جاريالانعان سۇحباتىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
تۋعان جەردىڭ توپىراعى تارتىپ تۇرادى
– ەڭ العاش رەت كورگەنىڭىز ءوزىڭىزدىڭ اناڭىز، مەركىنىڭ كوگىلدىر تاۋلارى عوي. الدىمەن سول ەستەلىكتەن باستايىق...
– مەركى كەمىندە ءبىر جارىم عاسىرلىق تاريحى بار عاجاپ جەر عوي. بالكىم، تاريحى ودان دا تەرەڭىرەك شىعار. تاريحي دەرەكتەردە مەركىنىڭ ەكى جارىم عاسىر بۇرىن جىبەك جولىنىڭ بويىندا پايدا بولعانى جايلى بولجامدار بار. مەركى ءسوزى بىرنەشە ماعىنا بەرەدى. سونىڭ ىشىندەگى دۇرىسىراعى «ورتالىق» دەگەن ماعىناسى-اۋ دەپ ويلايمىن. مىسالى، وزبەك باۋىرلارىمىز «ماركازي كوميتەتى» دەيدى، بۇل – ورتالىق كوميتەتى دەگەن ءسوز. دەمەك، مەركىنىڭ ءاۋ باستاعى ماعىناسى دا وسى ورتالىق دەگەنگە كەپ سايادى.
جاس كەلگەن سايىن ادامدى تۋعان جەردىڭ توپىراعى تارتىپ تۇرا ما، مۇمكىندىگىم بولا قالسا، مەركىگە بارعىم كەلىپ تۇرادى. كىندىك قانىم تامعان ولكەنىڭ تابيعاتى عاجاپ. مەركىنىڭ تاۋلارىندا كونە زاماننان، سوناۋ تاس داۋىرىنەن قالعان ەسكەرتكىشتەر، تاسقا قاشالعان سۋرەتتەر بار. وسى ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرازى ءقازىر سول جەردە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ارقاسىندا يۋنەسكو-نىڭ قاراماعىنا الىنعان. مەركىدە كوركەمونەردىڭ دە ساپاسى وتە جوعارى. مەركىنىڭ جانىنداعى تاراز قالاسىندا XI عاسىرداعى قاراحان ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشى – ايشا ءبيبى كەسەنەسى ورنالاسقان، جالپى تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ تاريحىندا XI عاسىر - ەڭ ءبىر عاجاپ كەزەڭ. ءجۇسىپ بالاساعۇن، احمەت ياسساۋي سەكىلدى تۇلعالار وسى عاسىردا ءومىر ءسۇردى.
مەركى – مەن ءۇشىن عاجاپ مەكەن. وسى جەردە مەنىڭ بالالىق شاعىمنىڭ ەستەلىكتەرى قالدى. مەركىدە قاراسۋ دەيتىن كىشكەنتاي عانا كول بار. سول قاراسۋدىڭ ۇستىندە ءبىر عانا قايىق بولاتىن. سۋدىڭ جاعاسىندا ءۇمىت، يلفا دوستارىمەن وينايتىن. ولار سيىردىڭ جۇنىنەن دوپ جاساپ الۋشى ەدى. بىردە قاراسۋعا وزىمنەن 6 جاس ۇلكەن بولات اعام ەكەۋمىز دە باردىق. فاتيما شەشەمىز اعاما «مۇراتقا باس-كوز بول» دەپ ايتىپ قويعان عوي. قايىقتا وتىرعان ءبىر ادام ەكەۋمىزدى وزىمەن بىرگە كولگە جۇزۋگە شاقىردى. قايىقپەن كولدىڭ ورتاسىنا باردىق. ءبىر كەزدە قايىق باتا باستادى. ءتۇبى تەسىك ەكەن. جانىمىزداعى كىسى ءوزى بۇكىر. ول قايىقتان سەكىرىپ ءتۇستى دە، ءجۇزىپ كەتتى. قايىق باتىپ بارا جاتتى. بولات مەركىدە وسكەندىكتەن، ءجۇزۋدى بىلەدى ەكەن. ال مەن كىشكەنتايمىن، سۋدىڭ تۇبىنە باتتىم دا كەتتىم. قازان ايى، كۇن سۋىق. بولات تا الگى كىسىنىڭ سوڭىنان ءجۇزىپ كەتە بارۋىنا بولار ەدى. ءبىراق ول وندايعا بارمادى، كولدىڭ تۇبىنە سۇڭگىپ، مەنى الىپ شىقتى، ولىمنەن قۇتقاردى. مۇنىڭ ءوزى شەشەمنىڭ ءبىزدى بولمەي، ءبىر اكەنىڭ بالاسىنداي ەتىپ تاربيەلەگەنىنىڭ ارقاسى. سول كۇنى مەن اعامنىڭ مەن جاقسى كورەتىنىن جۇرەگىممەن سەزىندىم. وسى كەزدە انام مەركىدەگى مەكتەپتە ساباق بەرەتىن. ول 7 جىلدىق مەكتەپتىڭ 10 جىلدىق بولۋىنا كۇش سالدى.
– ءسىز كۇندەلىگىڭىزگە وسىنداي ەستەلىكتەرىڭىزدى ەمەس، كىشكەنتاي كولباقالاردى جازىپسىز. بۇل سوندا جاس كەزىڭىزدە ءومىردىڭ قايعىلى جاعىن كورسەتپەي، تەك ساۋلەلى جاعىن كورسەتكىڭىز كەلگەنى مە؟
– كۇندەلىكتىڭ ەرەكشەلىگى - ويدا جۇرگەن دۇنيەلەردى جازاسىڭ. كۇندەلىك اقىلدان ەمەس، جۇرەگىڭنەن شىعاتىن سەزىممەن جازىلادى. ءتاي-تاي باسىپ جۇرگەن كەزىمدە اپكەلەرىم مەنى سۋدىڭ جاعاسىنا اپاراتىن، سوندا سۋدىڭ جاعاسىنداعى قۇرباقالار پىر ەتىپ سەكىرەتىنى ەسىمدە قالىپتى.
ۇلى تۇلعالار باعالاي بىلگەن...
– ءار ءسابي كوزىن اشقاندا، ەڭ الدىمەن، اناسىن كورەدى عوي. اتاقتى فاتيما عابيتوۆا ەلىمىزدىڭ تاريحىندا انالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اياۋلىسى دەۋگە بولادى. قانشاما قيىندىق كورگەن. ونىڭ ءبارىن وقىدىق، بىلدىك. ءبىراق ەندى ءسىزدىڭ ءوز اۋزىڭىزدان اناڭىز تۋرالى تاعى دا ءبىر مارتە ەستىگىمىز كەلەدى.
– انامىز - قاپال ءوڭىرىنىڭ تۋماسى. فاتيما عابيتوۆانىڭ بىلىمدىلىگىن، پاراساتتىلىعىن قازاقتىڭ ۇلى تۇلعالارى باعالاي بىلگەن. XX عاسىردىڭ باسىندا گەرمان–رەسەي سوعىسى كەزىندە نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى قاپالعا كەلەدى. سولاردىڭ اراسىندا يدا كارلوۆا دەيتىن وتە ءبىلىمدى، مۇسىلماندىق ساۋاتى جوعارى ادام بولعان. انام سول كىسىدەن نەمىس ءتىلىن ۇيرەنگەن ەكەن. مەن دە مەكتەپتە نەمىس ءتىلىن وقىدىم، ەسەيە كەلە، ءتىلدى جەتىك مەڭگەرە باستادىم. ءبىراق شەشەمنىڭ نەمىسشەسى مەنىكىنەن الدەقايدا جاقسىراق، ساۋاتتىراق بولاتىن. سوعان قايران قالۋشى ەدىم. جاقىندا فاتيما عابيتوۆا تۋرالى فيلم تۇسىرىلەيىن دەپ جاتىر. تاياۋدا قازاندا ۇلكەن فەستيۆال بولدى. كورەرمەندى جاۋلاپ الاتىن، بولاشاعى زور كينولاردىڭ سەنارييىنە بايگە جاريالاپتى. سوندا ءبىزدىڭ شەشىمىز تۋرالى «فاتيما» دەگەن اتاۋمەن قاتىسقان سەناريي ۇزدىكتەردىڭ قاتارىندا بولدى. وتە قىزىق، تارتىمدى فيلم بولادى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، XX عاسىرداعى تراگەديانىڭ بارلىعى، ءتىپتى ازاماتتىق سوعىس تا شەشەمىزدىڭ باسىنان وتكەن دەسەك بولادى.
– قاپالدان مەركىگە تاپ بولعان ءسات ەڭ قيىن كەزدىڭ ءبىرى عوي.
– انامىز فاتيما وتە سۇلۋ، ءبىلىمدى كىسى بولدى عوي. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ليريكالىق، اقىندىق ەرەكشە دارىنىن شەشەمىزگە جازعان ولەڭدەرىنەن بىلۋگە بولادى. ول بارلىق ليريكالىق ولەڭىن فاتيماعا ارناعان ەكەن. قازاقتىڭ بەلگىلى قالامگەرى مۇحتار ءماعاۋيننىڭ شەشەمىز جايلى وتە جاقسى ەستەلىكتەرى بار. مۇحاڭ قازاقتىڭ تاريحىن بەس، التى عاسىرعا تەرەڭدەپ زەرتتەگەن كىسى عوي. مۇراعاتتاردان ىزدەسەك، مۇحتار ماعاۋينگە كوپ دۇنيەنى جيناپ تاپسىرعان فاتيما ەكەن. ال ەندى سول كىسى مەركىگە قالاي كەلدى؟ سول زاماندا انامىز ءبىلال دەگەن كىسىگە تۇرمىسقا شىققان. ءبىلالدىڭ ەرەكشە ادەبي دارىنى بولعان. بىلالدەن فاريدا، جانىبەك، ازات سىندى بالالار دۇنيەگە كەلدى. قىزدارى فاريدا ون ەكى جاسىندا قايتىس بولدى. بۇل قازا اتا-اناعا قاتتى سوققى بولدى. فاتيمانىڭ ەرەكشە قاسيەتى دەۋگە بولار بالكىم، اكەلەرى بولەك بولسا دا، بالالارىن بىر-بىرىنە وتە جاقىن ەتىپ تاربيەلەدى. ءىلياستان تۋعان يلفا تاتەم جانىبەككە ەرەكشە جۇرەك جىلىلىعىمەن قارايتىن. جانىبەك سوعىستا قايتىس بولدى
قازاق ۇلى حالىق قوي، بابالارىمىز جاقىن ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ جاقسى بولۋىن وسيەت ەتكەن. ءبىلال ومىردەن وتكەننەن كەيىن ونىڭ بالالارىنا قامقورشى كەرەك. زامان قاتال. ءىلياس جانسۇگىروۆ انامىزعا دا، بالالارىنا دا قامقورشى بولدى. انامىز باسىنا سالعان تاعدىردى قابىلداي بىلگەن ادام. فاتيما شەشەمىزدىڭ فيلوسوفياسى وسىنداي بولعان. ومىرگە دەگەن ءوزىنىڭ ۇستانىمى بولدى. ءىلياس اكەنىڭ ورنىنا اكە بولدى. ازات وتە ءبىلىمدى، ساۋاتتى بولعان ەكەن. ازاتقا اكەسىنەن دارىعان ەرەكشە ينتەللەكتۋالدىق قاسيەتتەرىنىڭ اشىلۋىنا ءىلياس كومەكتەستى دەۋگە بولادى. وعان ەشقانداي داۋ جوق. ءىلياس 1937 جىلى رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولدى. كەتەرىنىڭ الدىندا جارقىراپ كەتتى.
تاريحي ساباقتاستىق
– جەتىسۋىن جىرلاعاندا ءشوبىن سۋرەتتەگەنىنىڭ ءوزى تۋرا بوياۋمەن سالعان كارتينا سەكىلدى. جەتىسۋداعى ءاربىر ءشوپتىڭ اتاۋىن ءقازىر ءبىز بىلمەيمىز. ءىلياستىڭ ولەڭىندە جەتىسۋدىڭ تاۋىندا وسەتىن جۇزدەگەن ءشوپتىڭ اتاۋى بار.
– ءىلياس – عاجاپ اقىن. «قۇلاگەرى» قانداي عاجاپ پوەما؟! «قۇلاگەردە» كوشپەندى وركەنيەتتىڭ كۇيرەۋىنىڭ تراگەدياسى باياندالادى. ول كوشپەندىلەر وركەنيەتى ساقتالسىن دەگەن نيەتپەن «قۇلاگەردى» جازعاندا، اتتى باپتاۋ، سىنشىلىعى ءبارى قامتىلدى. ءدال وسى نيەتپەن مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولىنا» كىرىسەدى. قازاقتىڭ «قازاق» بولىپ قالۋى ءۇشىن كوشپەندىلەر ءومىرىن كورسەتۋ كەرەك بولدى. تەك XX عاسىر ەمەس، ول ەكى جارىم مىڭ جىلدىق كوشپەندىلەردىڭ تاريحىن جازدى. وسىنىڭ ءبارىن قامتۋ ءۇشىن ءۇشىن رومان-ەپوپەيا كەرەك بولدى.
اباي جازعان قازاقتىڭ تاعدىرىن بولماسا ۇلىلاردىڭ ىس-ارەكەتتەرىن، تالپىنىستارىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىز سول ابايدان بۇرىن بولعان زار زامان اقىندارىن مىندەتتى تۇردە ءبىلۋىمىز كەرەك. XV–XVI عاسىرلاردا جالپى تاريحي ساياسي جاعداي وزگەردى. قازاقتىڭ كوشپەندىلەر وركەنيەتى جوعالۋعا اينالعان كەزەڭدەر كەلدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اسان قايعى جانە بۇقار جىراۋ» دەگەن وتە كۇشتى زەرتتەۋى بار. سوندا زار زامان اقىندارىن، ولاردىڭ رۋحاني جاعدايىن جاقسى كەلتىرەدى. ول ءبىر سوزىندە «وسىنىڭ بارلىعى كەلىپ ابايعا تىرەلەدى» دەگەن ەدى. اكەم ابايدى جۇرەگىمەن، ساناسىمەن قابىلداعان. اباي ءوزىنىڭ بۇكىل ىزدەنىسىن، ءومىرىن قازاق حالقىنا ارنادى. كەيىن ابايدىڭ جولىن الاش قايراتكەرلەرى جالعادى. مىنە، بۇل تاريحي ساباقتاستىق.
ءىلياس كەتكەننەن كەيىن فاتيما مەن بالالارىنا "حالىق جاۋىنىڭ جانۇياسى" دەپ قارايتىن. ول كەزدە فاتيماعا الماتىدا تۇرۋعا بولمايدى. تانىستارى مەن تۋىستارىنىڭ ءوزى ونى كورسە دە كورمەگەندەي كوشەنىڭ ارعى جاعىنان قاشاتىن بولعان. سول كەزدە ءوزى دە ءقاۋىپتى جاعدايدا جۇرگەن مۇحتار اۋەزوۆ ەرلىك كورسەتىپ، شەشەمىزگە كومەك كورسەتتى. ءىلياستىڭ بالالارىنىڭ كيىمدەرى ءبۇتىن، تاماقتارى توق بولسىن دەپ قامقورلىق تانىتتى. «حالىق جاۋىنىڭ» جانۇياسىن ساقتاي ءبىلدى. بۇل تۋرالى ءوزى كۇندەلىگىندە جازعان.
1949 جىلى ءۇمىت، يلفا ازات مەركىدەگى مەكتەپتى التىن بەلگىمەن ءبىتىرىپ، ماسكەۋگە كەتتى. مەن التىعا تولىپ، ەندى مەكتەپكە بارعان كەزىم. مۇحتار اۋەزوۆ ءۇشىن ەلۋىنشى جىلدار وتە قيىن بولدى. «ماناستى» قورعايمىن دەپ ماسكەۋگە قاشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سوعان قاراماستان، الماتىدان كىشكەنتاي عانا ءۇي ساتىپ الادى. ءۇمىت، يلفا جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسەدى. يلفا وتە دارىندى سۋرەتشى بولاتىن. ونىڭ كوپتەگەن سۋرەتى ساقتالدى، ءبىراق ءبىرازىن ءوزى قۇرتتى. ويتكەنى، سۋرەتشىلەر ۋچيليششەسىنە تۇسەم دەگەندە،"«حالىق جاۋىنىڭ قىزىنا بۇل جەردە وقۋعا بولمايدى" دەيدى. سوندا ول ۇيگە جىلاپ كەلىپ، ءبىراز سۋرەتىن ءوزى جىرتىپ تاستاعان ەدى. ءبىراق ءبىرازى ساقتالىپ قالدى. شەشەمىز ساقتاپ قويىپتى. ول كەزدە قۋاتتى ادامدار بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرمەۋشى ەدى. الماتىدا قازاق تىلىندە ەكى-اق مەكتەپ بولدى. اكەم مەنى ەر بالالارعا ارنالعان 18ء-شى مەكتەپكە ءوزى جەتەكتەپ اپاردى...
– اكەڭىزدى العاش كورگەن كەزىڭىز ەسىڭىزدە مە؟
– ونى ءدال ءقازىر ەسكە ءتۇسىرۋ قيىن. تىم كىشكەنە ەدىم. ەكى-ۇش جاس كەزىمدە مەركىگە كەلگەندە كورگەن بولۋىم كەرەك. شەشەمىزدىڭ تۋىسى ءبىزدىڭ جانۇيامىزدىڭ قۇتقارۋشىسى بولعان. سول قۇتبي مەنى الىپ، الماتىعا اكەلەدى. سول كەزدەر ەمىس-ەمىس ەسىمدە. جاسىم تورتتە بولۋى كەرەك. كىشكەنتاي باۋىرىم ەرنار جۇگىرىپ ءجۇر ەكەن. اكەمىز وعان ءبىر دوربا اسىق، ماعان تاعى ءبىر دوربا اسىق اكەلىپ بەردى. ەرنار ەكەۋمىز اسىق ويناي باستادىق. كىم ەكەنى ناقتى ەسىمدە جوق، اكەمنىڭ دوستارىنىڭ ءبىرى كەلىپ، تىزەرلەپ وتىرىپ، بىزبەن بىرگە وينايتىن. اكەم ساپارعالي بەگالينمەن وتە جاقىن دوس بولعان.
«ول ءومىر بويى ادىلەتسىزدىككە قارسى كۇرەستى»
– الگىندە اكەڭىزدىڭ مەكتەپكە اپارعانىن ايتتىڭىز. مەكتەپتى جاقسى وقى دەگەن شىعار. ونىڭ ۇستىنە قازاق مەكتەبىنە اپاردى. مەكتەپتەن كەيىنگى ماماندىق الۋدا اكەڭىز اقىل بەردى مە الدە ماماندىقتى ءوزىڭىز تاڭدادىڭىز با؟
– مەن قازاق مەكتەبىندە ءۇش جىل وقىدىم. ول كەزدە الماتىدا ون ءۇش-اق پايىز قازاق بولدى. قالعانى ورىس، ت.ب. ۇلتتار. قازاقتىڭ ءبىرازى بالالارىن باسقا ورىس ءتىلدى مەكتەپتەرگە بەرەتىن. شەشەمىزدىڭ بولە ءىنىسىنىڭ عازيزا دەگەن مەنىمەن قۇرداس قىزى بولدى. مەنى قازاق مەكتەبىنە، ونى ورىس مەكتەبىنە بەرگەن. تۋىس بولعاسىن فاتيمامەن جايلاپ ارالاسا باستادى. سول كەزدە تۋىستارى ۇيگە قوناققا كەلگەندە كىشكەنتاي عازيزا ەكەۋمىزگە سۇراقتار قويادى. كىمنىڭ ءبىلىمى ارتىق دەگەندەي، ەكەۋمىزدىڭ جاۋابىمىزدى سالىستىرىپ، تەكسەرەدى. سوندا ولاردىڭ ءبىرازى «قاراشى، عازيزا مۇراتقا قاراعاندا كوپ نارسە بىلەدى» دەيتىن. فاتيماعا ايتىپ، وزدەرىنىڭ ورتاق شەشىمىمەن مۇراتتى ورىس مەكتەبىنە اۋىستىرۋ كەرەك دەدى.
4-سىنىپتا مەنى ورىس مەكتەبىنە اۋىستىردى. سوندا ماعان ۇلكەن دەمەۋ كورسەتكەن شەشەمىزدىڭ قۇربىسى اننا ۆيكتوروۆنا بولدى. ول مەنى ەكى-ۇش ايداي ورىس تىلىندە وقۋعا دايىندادى. سول كىسىنىڭ ارقاسىندا قاتاردان قالماي، مەكتەپتى جالعاستىردىم. مەكتەپتە سپورتپەن دە شۇعىلداندىم. اكەم ءبىزدىڭ سپورتپەن اينالىسۋىمىزعا جاعداي جاساپ، كەرەك-جاراعىمىزدى الىپ بەرەتىن. بارلىق بالاسىنا، ءتىپتى ەسەيىپ كەتسەك تە، شوكولاد اكەپ بەرۋشى ەدى.
بىردە مەكتەپتە پروكۋروردىڭ بالاسىمەن توبەلەسىپ قالدىم. سوندا اكەمىز ءمان-جايدى سۇراپ العان سوڭ، ماعان قولداۋ ءبىلدىردى. اكەمنىڭ ادىلدىگىنە ريزا بولدىم. ول ءومىر بويى ادىلەتسىزدىككە قارسى كۇرەستى.
انامىز فاتيمانىڭ بولە ءىنىسى ۇلكەن ءبىر شەجىرە جازعان. سول شەجىرەدەن انامنىڭ تاتار ەمەس، نوعاي بولعانىن بىلدىك. كەزىندە شامىلگە ورىستار پەرم گۋبەرنياسىنان جەر بەرەدى. سول ءشامىلدىڭ قاسىنداعى ادامداردىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ اتامىز بولعان ەكەن. ول نوعاي بولعان. بەستشۋدا دەگەن جەردەن قاشىپ، قازاقستانعا ءوتىپ، جەتىسۋعا قاراي كەلگەن. ويتكەنى، شەشەمىزدىڭ مىنەزى ءبىز كىتاپتان وقىپ جۇرگەن، كورىپ جۇرگەن تاتارلاردىڭ مىنەزىندەي ەمەس ەدى، ول ەشتەڭەدەن قورقۋ دەگەندى بىلمەيتىن.
تاربيەنىڭ ءبىر ءتاسىلى
– وقۋدى اكەڭىزدىڭ ىقپالىمەن تاڭدادىڭىز با؟
– اكەم وتە دارىندى تاربيەشى دەۋگە بولادى. ماسكەۋدە 2-3 جىل ءدارىس وقىعان كەزىندە ونىڭ بىلىمىنە ورىستاردىڭ ءوزى تاڭ قالعان ەكەن. اكەم قىرعىز ەلىنە بارعاندا، ساياقباي قارالايەۆتىڭ ءۇيىن ىزدەپ بارادى. ول تۋرالى مەن ءبىراز جازدىم، ايتتىم. سوندا «ماناستى» تىڭداپ وتىردىق. سول ۋاقىتتا قازاقتاردىڭ اراسىندا قۇس باپتاۋ وتە سيرەك كەزدەسەتىن. قىرعىزدار ول جاعىنان مىقتى بولعان. ساياقبايدىڭ قوراسىندا بىرنەشە بۇركىتى بار ەكەن. ەرنار ەكەۋىمىز بارىپ، سونى قىزىقتاپ جۇردىك. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىراز مۇشەلەرى بار، اكەمىز بار، ءبارىمىز بىرگە وتىرعاندا مەن اكەمنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادىم. «مەن مىنا كىسىنىڭ ايتقاندارىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن» دەدىم. سوندا اكەم «مەنىڭ بالالارىم قىرعىزشا تۇسىنەدى» دەپ مارقايىپ قالدى. بۇل دا تاربيەنىڭ ءبىر ءتاسىلى ەكەن. قىرعىزدى باۋىر ساناپ، جاقىن تارتۋ كەرەك دەگەن تۇسىنىكپەن وستىك. تۇرىكشىلدىگىم سودان باستالدى دەۋگە بولادى. شەشەمىز تاتاردىڭ كوپتەگەن ءانىن جاقسى بىلەتىن.
ماسكەۋدە «جاس تۇلپاردى» قۇرعاندا تاتار، باشقۇرت، قىرعىز، تاعى دا باسقا تۇركىتەكتەس ۇلت وكىلدەرىن شاقىردىق. «جاس تۇلپارمەن» بارماعان جەرىمىز جوق. ءتىپتى، رەسەيگە، ومبى وبلىسىندا قازاقتار تۇراتىن اۋداندارعا بارىپ، قازاقتاردى ىزدەي باستادىق. «جاس تۇلپار» 1963 جىلى قۇرىلدى. ۇلتتىق ماسەلەنى باستى ماسەلە رەتىندە قارايتىن. ءدال وسى رۋحپەن لەنينگرادتا «اراي» دەگەن ۇيىم قۇردىق. سودان كەيىن ريگاعا باردىق. سول تۇستا «جاس تۇلپار» قاناتىن كەڭ جايدى، مۇشەلەرى دە كوبەيە ءتۇستى.
– تالايلار ىشتەي قولداعانىمەن، «جاس تۇلپاردى» قولداماعان بەلگىلى ۇلكەن كىسىلەر بولدى. ءاتى-جونىن دە بىلەمىز. ءبىزدىڭ اتاقتى ءسابيت مۇقانوۆ ماقالا جازدى. سول ارقىلى مۇحتار اۋەزوۆتى تۇقىرتقىسى كەلدى مە؟ الدە تەك سىزدەردى توقتاتقىسى كەلدى مە؟ ءسابيت مۇقانوۆتىڭ سىزدەر تۋرالى وتە اششى پىكىرىن قالاي باعالايسىز؟
– سابەڭنىڭ مۇرات دەگەن ۇلى - وتە تالانتتى ەتنوگراف. تاعى ءبىر كىسىنىڭ ەسىمىن ايتا كەتەيىن، ول – مۇحامەدجان قاراتايەۆ. ونىڭ ۇلى ميرلانمەن ءبىز جاقسى دوس بولدىق. ەكەۋىمىز بىرگە فيلوسوفيا ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەدىك. تاقىرىبىن تاڭداعاندا، وعان اقىل-كەڭەس بەردىم. قازاقتىڭ ەپوسى تۋرالى، جىلقىنىڭ بەينەسى تۋرالى زەرتتەگەن ەدى. مەن ەشقاشان ەشكىمگە كەك ساقتاعان ەمەسپىن. ول ءسابيتتىڭ بالاسى، مۇحامەدجاننىڭ بالاسى دەگەندەي ءبولىپ-جارۋ بولماعان. ويتكەنى، ءبىز جاس بولساق تا، سانالى قازاق بولا بىلدىك. سابەڭدەر ءوز زامانىنىڭ قۇرباندارى. ونىڭ مۇحتارمەن كەلىسپەۋشىلىگى ءبىر بولەك، ولاردىڭ حات ارقىلى جازىسقان ايتىستارى بار. ءوز كوزىممەن كوردىم. سابەڭ - نازىم حيكمەت سەكىلدى شىنىمەن قىزىل يدەولوگياعا سەنگەن ادام. ونىڭ تاڭداۋى سول بولدى. سوندىقتان ونىڭ وزىنە دە، ۇرپاقتارىنا دا ەشقانداي كەك جوق.
تاڭداۋىم «جاس تۇلپار» بولدى
– وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن عىلىمي ىزدەنىسىڭىز قاي باعىتتا بولدى؟
– بىرىنشىدەن، اكەمنىڭ كەڭەسىن جادىمدا ۇستادىم. مەنى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىندە اراب ءتىلىن وقىسا دەگەن ويى بولدى. ءبىراق بۇل مۇمكىن ەمەس ەدى. ويتكەنى، اراب ءتىلى دارىسىنە تەك مەكتەپتە اعىلشىن ءتىلىن وقىعان بالالاردى قابىلداعان. سوندا اكەم: «وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. جۇڭگو تىلىندە قازاقتار تۋرالى كوپتەگەن دەرەك بار. سەن قازاق تۋرالى جازىلعان جۇڭگو دەرەكتەرىن زەرتتە، ءبىل» دەپ، سوناۋ 1959 جىلى ايتىپ كەتتى.
اكەم 1961 جىلى قايتىس بولدى. ونىڭ سوڭعى حاتتارى وتە كەرەمەت. قولىما ءۇش حات بەردى. مەن ءۇشىن اكەمنىڭ حاتتارى – ۇلكەن وسيەت. بۇل – قايتىس بولارىنان ەكى كۇن بۇرىن اۋرۋحانادا سوڭعى رەت قولىنا قالام الىپ جازعان حاتتارى ەدى.
جۇڭگو ءتىلىن جاقسى مەڭگەرىپ كەلە جاتقانمىن. ەكىنشى ءتىل رەتىندە تۇرىك ءتىلىن تاڭدادىم. سوندا ءبىرازى تاڭقالىپ قاراعان. سەبەبى، ول كەزدە جۇڭگو ءتىلىنىڭ جانىنا جاپون شىعىس تىلدەرىن تاڭدايتىن. تۇرىك ءتىلىن ۇزدىك باعامەن ءبىتىردىم. ءبىر اڭگىمەنى تۇرىك تىلىنەن ورىس تىلىنە اۋداردىم. اسقار سۇلەيمەنوۆ سىندى اعا بۋىن وكىلدەرى وسىلاي اۋدارا بەر دەپ مەنى قولداپ جۇرەتىن.
قىتايشام جاقسى بولعاندىقتان، ماعان ماسكەۋدەگى ازيا–افريكا مەملەكەتتەرىنىڭ ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەۋگە ۇسىنىس بولدى. مەن ول كەزدە جۇڭگو ادەبيەتىن وقىپ، ماقالالار جازىپ جۇرگەنمىن. مەنىڭ العاشقى سىن ماقالالارىم جۇڭگو ادەبيەتىمەن بايلانىستى.
تاڭداۋىم «جاس تۇلپار» بولدى. شىعىستانۋ ەمەس، دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ اسپيراتۋراسىنا ءتۇستىم. ءۇش جىل سول جەردە وقىدىم. مەن ءۇشىن وتە جاقسى مەكتەپ بولدى. ادەبيەت تەورياسى فيلوسوفياسىز بولمايدى.
نەگىزگى ءومىر جولىمداعى ۇلكەن ءبىلىمدى سول جەردە الدىم دەۋگە بولادى.
1969 جىلى مەن ماسكەۋدە وقۋىمدى ءبىتىردىم. الماتىعا كەلگەندە، ىشتەي فيلوسوفيانى جاقسى كورە باستاعان كەزىم ەدى. ول كەزدە كەڭەس زامانىنداعى ەڭ ءىرى «درۋجبا نارودوۆ» دەگەن جۋرنال بولعان. سوندا ەكى جىل قاتارىنان مەنىڭ ماقالالارىم ءى ورىن يەلەنىپ، سىياقى الدىم. ديسسەرتاسيامدى دا جاقسى قورعادىم. الماتىعا كەلگەندەگى مەنىڭ ويىم - قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە كەلىپ، ۇلتتىق ادەبيەت پەن دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتتەن ساباق بەرۋ ەدى. ءبىراق وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنە جازعان وتىنىشىمە "سىزگە ستۋدەنتتەرمەن جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات جوق" دەگەن جاۋاپ كەلدى. بۇعان «جاس تۇلپار» سەبەپ بولعانىن ءتۇسىندىم. سودان كەيىن ءوزىم ەرەكشە قۇرمەتتەيتىن ەسەنالييەۆ دەيتىن كىسىگە جاعدايىمدى ايتتىم. ول كىسىنىڭ دوسى ماسكەۋدەن شىعاتىن «ليتەراتۋرنايا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى ەكەن. سوعان تەلەفون شالدى. ءسويتىپ، «ليتەراتۋرنايا» گازەتىنىڭ قازاقستانداعى ءتىلشىسى اتاندىم. ءبىراز ماتەريال جازدىم. ماعان بۇل جۇمىس ۇنادى. وسى جەردە جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدە، فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى: «مۇراتتى فيلوسوفيا ينستيتۋتىنا جۇمىسقا قابىلدايىق»، - دەدى. ءسويتىپ، ءبىر جاعىنان، «ليتەراتۋرنايا» گازەتىندە ءتىلشى، ەكىنشى جاعىنان، كىشى عىلىمي قىزمەتكەر رەتىندە جۇمىسقا ورنالاستىم. مەنى عىلىمي كوممۋنيزم بولىمىنە جىبەردى. جالپى دۇنيەجۇزىلىك فيلوسوفيادا ەڭ ءبىرىنشى تالپىنىس – كوشپەندى حالىقتاردىڭ كوركەم ونەرىن تۇجىرىمداۋ. سوعان ەدىگە تۇرسىنوۆ، اسيا مۇحامەدوۆا، بولات قاراقۇلوۆ، ميرلان قاراتايەۆ، ت.ب. مۇشە بولدى. مەن سول توپتىڭ جەتەكشىسى بولدىم. كەكشىل بولسام، ولاردى قابىلداماس ەدىم. اكادەميادا جۇمىس ىستەيتىندەر ەكى جىلدا وتە جاقسى ەڭبەك جازىپ شىقتىق.
«قازاقستان دەگەن اتاۋدا جەر، تاعدىر بار»
– ەندى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ ەلەڭ-الاڭىنداعى ماڭىزدى قادام بولعان مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسياعا توقتالايىقشى. بۇل تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان ەلدىڭ ۇلكەن تالپىنىسىنىڭ كەزەڭى ەدى. تاۋەلسىزدىك تۋرالى مەملەكەتتىك زاڭ قابىلداناتىن ۋاقىت تا كەلگەن. مەنىڭ ويىمشا، مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيانىڭ قابىلدانۋى ماڭىزدى قادام بولدى. سول كەزدە ءسىز جوعارعى كەڭەستە دەپۋتات ەدىڭىز. ءبىز جوعارعى كەڭەسكە تىركەلگەن جۋرناليست رەتىندە «ەگەمەنگە» كۇن سايىن رەپورتاج جازاتىنبىز. سول ءداۋىردى ەسكە الىپ، توقسانىنشى جىلدارعا قايتا ورالساق...
– 25 قازان – ەگەمەندىك دەكلاراسياسى قابىلدانعان كۇن. دەكلاراسيانى جازۋ قيىن ەمەس. ول كەزدە كەڭەستەر وداعى قۇرامىنداعى بارلىق رەسپۋبليكالار وداقتان شىققانى بەلگىلى. دەكلاراسياعا سىن جوق، ساپالى جازىلعان. ونىڭ ارتىندا تۇرعان ءوزىمىزدىڭ ازاماتتار. الايدا، دەكلاراسيانىڭ ءبىر وسال جەرى بار. ول قابىلداندى، ءبىراق 13 جىلدان كەيىن بۇل ماڭىزدى كۇن مەرەكەلىك كۇنتىزبەدەن الىنىپ تاستالدى. نەگە؟ بىردە-بىر ازامات ونى قورعاپ شىعۋعا تالپىنىس جاسامادى. 1991 جىلى جەلتوقساننىڭ 10-ى كۇنى ءوزىمىزدىڭ كونسەپسيامىزدى انىقتادىق...
مەملەكەتكە اتاۋ بەرەردە ادامداردىڭ اتتارىن دا ۇسىنعاندار بولدى. ودان ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق. تاريحي شىندىق. ول كەزدە سۇلتان سارتايەۆ پەن جابايحان ابدىلديندەرىڭ كۇرەس جولىندا تاجىريبەسى جوق ەدى. جابايحان اعا ماعان: «مۇرات، سەن قايتەسىڭ؟ مەن گەگەل تۋرالى جازام. باسقالارى ونى تۇسىنبەيدى. سوندىقتان امان-ەسەن ءجۇرمىن. «قۇداي-اۋ، جۇرت تۇسىنبەگەن نارسەنى نە ءۇشىن جازاسىز؟ كىمگە كەرەك ول؟» دەپ ول كىسىنى قۇپتامادىم. ءبىزدىڭ ۇستانىمدارىمىز بولەك بولدى. «جاس تۇلپار» ارقىلى ءبىراز تاجىريبە جيناعان ەدىك. تاۋەلسىزدىك العاندا «قازاقستان» دەگەن اتاۋدى ءبىز ۇسىندىق. سوندا ءوزىم قۇرمەتتەيتىن سۇلتان سارتايەۆ اعامىز «ستان» ورىستىڭ «ستوليسا» دەگەن سوزىنەن شىققان دەپ قارسى شىقتى. مەن شىعىستانۋشى رەتىندە «ستان» دەگەن كونە پارسى ءسوزى ەكەنىن، جەر دەگەن ماعىنانى بەرەتىنىن ايتتىم. بۇل ءبىزدىڭ تۇركىشىلدىگىمىزدى، اۋىزبىرلىگىمىزدى بىلدىرەدى. ەڭ ماڭىزدى ءسوز – رەسپۋبليكا بولدى. ويتكەنى، اۆتوكراتيا، ديكتاتۋرا بولماسىن دەگەن نيەتپەن ءبىز رەسپۋبليكا ءسوزىن شەگەدەي قاقتىق. قازاقستان دەگەن اتاۋدا جەر، تاعدىر بار. وسى اتاۋ ءوزىمنىڭ جانىما جاقىن...
– ءسىزدى بەلگىلى قىتايتانۋشى رەتىندە ماماندىعىڭىزعا وراي جانە ساياسي تاجىريبەڭىزدى ەسكەرىپ، ەلشى قىلىپ تاعايىندادى. ءسىزدىڭ العاش ەلشىلىكتى اشقانىڭىزعا دا كۋا بولعان ەدىم. ەلشىلىكتىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا پەكينگە بارىپ، رەپورتاج جازدىم. ەلشىلىككە كەتەر الدىندا ءسىز ۇلكەن ازاماتتىق ءىس جاسادىڭىز. بىرەۋلەر بىلەدى، بىرەۋلەر بىلمەيدى. 1990 جىلداردىڭ باسىندا «حابار-2» دەگەن ارنا بولدى. سول ارنادا ءبىر باعدارلامانى اۋەزحان اعا جۇرگىزىپ ءجۇردى. كولىك جىبەرىپ الدىرامىز. بالداقپەن كەلەدى دە، مەن باسقارعان «حابار-2»-دە ىشكى مادەنيەت تۋرالى حاباردى جۇرگىزەتىن. اۋەزحان قودارعا ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ءۇيىڭىزدى بەرىپ كەتكەنىڭىزدى سول كەزدە ءبىز اۋەزحاننان ەستىپ، قاتتى ريزا بوپ ەدىك.
– راحمەت. وسىنداي ەستەلىكتەردى ۇمىتپاي ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرعاننىڭ ءوزى وتە جاقسى. اۋەزحان وتە دارىندى ادام بولدى. ءبىز ونى ساقتاي المادىق. وسىندا كەلگەندە كەيبىر جازۋشىلار ول كىسىنى ادەبي قۇل رەتىندە پايدالانعان. جازعىزعاندا نەمەسە اۋدارعاندا پۇلىن دۇرىس تولەمەي، ەڭبەگىن جەپ قالعان. ارينە، ول شىعارماشىل ادام. مىنەزىن كورسەتەدى، ۇرسىسادى. ءبىراق كوبىنە ناتيجەسىز. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى جازۋشىلار وداعىنىڭ قاسىنان اۋدارما بىرلەستىگىن قۇردىم. «الەم» جۋرنالىن شىعاردىم. سوعان اۋەزحان وتە جاقسى اۋدارمالار جاساپ ءجۇردى. ونىڭ اياعىنداعى باتەڭكەسىنىڭ توزعانىن، جاعدايى بولماي جۇرگەنىن بايقادىم. سول كەزدە الماتىدا ەكى پاتەرىم بار ەدى. ءوزىمنىڭ ءبىر بولمەلى پاتەرىمدى اۋەزحانعا بەرۋ تۋرالى شەشىمگە كەلدىك. ءبارىن زاڭداستىردىق. مەنىڭ كىتاپتارىمنىڭ ءبارى سول پاتەردە قالدى. اۋەزحاننىڭ دوستارى ۇيىنە كەلىپ كىتاپتى وقيتىن. اۋەزحان سوعان قاتتى قۋانعانى بار.
– سىزدەن قامقورلىق كورگەن تاعى ءبىر ادام بار. تاعدىرى قيىن بولعان ايتان ءنۇسىپحان. كەزىندە قىتايدان كەلگەنىندە وعان عىلىمي زەرتتەۋمەن اينالىسۋىنا جاردەم بەردىڭىز...
– 1963 جىلى ماسكەۋدە «جاس تۇلپاردى» قۇرعاندا، ءدال سول جىلى قىتايدا ايتان «جاس كۇشتەر» دەگەن ۇيىم قۇردى. قايران قالدىق. ول كەزدە ءبىر-بىرىمىزدى تانىمايمىز. قىتايدا مادەني ريەۆوليۋسيا بوپ جاتقان كەز. قازاقتار ۇيعىرلارمەن جاقسى ءتىل تابىسىپ جۇرگەن كەزدەر ەدى. ايتان تاماشا اقىن عوي. ۇيعىر مەكتەبىن بىتىرگەن، سوندىقتان قازاق، ۇيعىر ءتىلىن جاقسى بىلەدى. كومسومول كوسەمى بولىپ، قىتايدى ارالاپ شىققان. سول كەزدە قازاقتار مادەني ريەۆوليۋسيا كەزىندەگى بۇرىنعى 1949-1950 جىلعى جاعدايدى پايدالانىپ، مەملەكەت قۇرامىز دەگەن جوسپارلارى بولعان. ناتيجەسىز بولدى. قىتايدىڭ پرەمەر-مينيسترىنىڭ ايتانعا بايلانىستى ناقتى كوزىن قۇرتۋ كەرەك دەگەن تاپسىرماسى بولعان. جاقسى دوستارى حاباردى ەستىپ، ۇيعىر مەن قازاقتار بەس ادامدى دايىندايدى. اتقا ءمىنىپ، قارۋ الىپ شەكارا بۇزىپ وتەدى. ولاردىڭ اراسىندا تاريحشى، اقىن، جازۋشىلار بار. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى قاشىپ الماتىعا كەلەدى. فيلوسوفيا ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە ايتانمەن جولىقتىق. ول سوزگە شەشەن، اقىندىعى بار، ويى تەرەڭ ازامات بولدى. كەيىن ونى ماسكەۋگە شاقىرىپ، سول جەردە ءۇي بەردى. مەن ول كەزدە ماسكەۋگە ءجيى بارىپ تۇردىم. ۇيلەنگەندە كۇيەۋ جولداسى بولدىم. «جاس تۇلپاردىڭ» جىگىتتەرى توي جاسادى. ءبىراز جىل جۇمىس ىستەپ وسى جاققا ورالدى. ەكى جىل قاتارىنان قىتايعا بارىپ كەلدىك. ءبىر رەت تۇرپانعا بارىپ، ارالاپ كەلدىك. كەلەسى جىلى قاشقارعا باردىق. كەزىندە ايتانعا كومەكتەسكەن ۇيعىرلار قۇشاق جايا قارسى الدى. ۇيعىر مەن قازاق دوس بولۋى ابدەن مۇمكىن. سىرتتان كەلگەن قازاقتار نەگە بيلىكتە جوق دەگەن ماسەلە كوتەردىك. سوڭعى بارعاندا ونىڭ جاقىن دوستارى جۇڭگو ايتاندى كەشىرگەن جوق دەگەندى ايتتى. قايتىپ كەلگەن سوڭ، كوپ ۇزاماي قايتىس بولدى. ونىڭ كىتاپتارىن شىعارۋعا ۇلەس قوستىق. قازاقشاسى عاجاپ ەندى.
قازاقتىڭ باعىنا جاراتىلعان ازامات
– مۇرات مۇحتار ۇلى، ساياسي اڭگىمەنى جالعاستىرايىق، ءوزىڭىز ايتقانداي، قىتايداعى ەلشىلىك قىزمەتىڭىز اياقتالىپ كەلگەننەن كەيىن نە پرەزيدەنت قابىلداماي قويدى، نە پرەزيدەنتتىڭ ماڭايىنداعىلار جولاتپاي قويدى دەدىڭىز. بىرتىندەپ قازاقستاننىڭ ساياسي ومىرىندە «ازامات» دەگەن قوزعالىس دۇنيەگە كەلدى. بۇل قوزعالىسقا سىزدەردى نە بىرىكتىردى؟
– قابىلداماعانى دا، جولاتپاعانى دا راس. اڭگىمە وندا ەمەس. سول كەزدە قازاقستان مەن جۇڭگو اراسىندا ۇلكەن ماسەلەلەرگە – جەر، سۋ جاعدايىنا، اسىرەسە، ىلەنىڭ، ەرتىستىڭ جاعدايىنا، تاعى باسقا دا ماڭىزدى ماسلەلەرگە دۇرىستاپ كوڭىل بولىنبەدى. مەن وسى ماسەلەلەرگە وراي ۇندەۋ جاسادىم. وعان جەتى-سەگىز زيالى اكادەميك قول قويدى. «ازامات» قوزعالىسى قۇرىلدى. عالىم ابىلسەيىتوۆ ول كەزدە كەڭەس وداعىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ەدى. يادرولىق قارۋ جاساعاندىقتان، عالىم رەتىندە بەدەلى جوعارى بولاتىن. عالىم تابيعاتىنان عاجاپ ەدى، ۇنەمى ىزدەنىستە جۇرەتىن. تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ تاريحىن زەرتتەدى. ول باستاعان جۇمىسىن ناتيجەسىز قالدىرمايتىن، جانىن سالىپ، تازا، وتە ساۋاتتى اتقاراتىن. سول ازاماتقا قاراپ، قازاقتىڭ قاراپايىمدىلىعىنا سۇيسىنەسىڭ. قازاقستاندى ارالادىق. جاڭاتاسقا باردىق. سولتۇستىككە بارعاندا جەرگىلىكتى بيلىكتەگىلەر يتتىك جاسادى. ماشينامىزعا تەمىر سالىپ جۇرمەي قالدى. ءتىپتى، جول اپاتىنا اپارۋى مۇمكىن ەدى. قارسىلىعىمىزدى ءبىلدىرىپ، بەيبىت ميتينگتەرگە شىقتىق. عالىمدى ون كۇنگە قامادى. پەتر ەكەۋمىز اشتىق جاريالادىق. زەينەتتەگىلەر تاماق اكەلەدى، ءبىز باس تارتتىق. دارىگەرلەر قارادى. عالىمدى شىعارماسا كەتپەيمىز دەپ تۇرىپ الدىق. جالپى، ساياسي سانانىڭ قالىپتاسۋىنا «ازاماتتىڭ» كومەگى كوپ بولدى. عالىمعا تاڭقالۋشى ەدىم. قازاقشاسى ونشا بولماسا دا، قازاقي ادام. قازاقتىڭ باعىنا جاراتىلعان ازامات ەدى. قايتادان رەسەيگە قايتۋعا ءماجبۇر بولدى.
– زاماننىڭ لەبى ءسىزدى تەليەۆيدەنيەگە اكەلدى، ەكى جاقسى باعدارلاماڭىز بولدى. الدىمەن «ۋاقىت جالعاستىرعان جەر»، ودان كەيىن «جىبەك جولىنىڭ بويىمەن». بۇل تەلەباعدارلامالاردىڭ يدەياسى ويىڭىزعا قالاي كەلدى؟ ويىڭىزدى قانشالىقتى جۇزەگە اسىرا الدىڭىز؟
– مەن وز-وزىمە باعا بەرە المايمىن. ويتكەنى، ادام جاسى كەلگەندە ماقتانشاق بولا بەرەدى. ءوزىمدى وزەنمەن سالىستىرار ەدىم. وزەن قالاي باستالدى، سولاي اعا بەرەدى. بۇگىندە جورا-جولداستارىم، ۇزەڭگىلەستەرىم بار. وكىنىشكە قاراي، سانىمىز ازايىپ بارادى. ءوز باسىم قانداي ورتادا دا ءوز ويىمدى اشىق ايتامىن.
– ماسكەۋدە وقىعان كەزدەن بەرى شىندىق ءۇشىن كۇرەسىپ كەلەسىز. جىلىمىقتىڭ كەلگەنى، قايتادان ءسىزدىڭ ەلەپ-ەسكەرىلۋىڭىز سول كۇرەستىڭ ناتيجەسى دەپ ويلايسىز با؟
– ناتيجەنى ويلاساق، ءوز پايدامىزدى ويلاعانداي بولامىز. سوندىقتان ناتيجە ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. ءبىر جاراتۋشى بار، قۇداي جۇرەگىڭدە. ىستەگەن ىستەرىمىز ادال، تازا بولسا بولعانى. ادامزاتتىڭ تاريحى ۇلكەن ويىن سياقتى، كەيدە سۇيىنەسىڭ، كەيدە كۇيىنەسىڭ. ءقازىر كەيبىر تانىستارىم: «بۇرىن ەگەمەندىك، تاۋەلسىزدىك دەپ شىرىلداپ ءجۇرۋشى ەدىڭ، ءقازىر سونىڭ ءبارى كەلدى» دەپ تاڭقالىپ جاتادى.
اكە وسيەتىنە ادالدىق
– وتكەندە سەمەيگە باردىڭىز. اكەڭىزدىڭ قايىم مۇحامەدحانوۆپەن تۇرعان ۇستاز بەن شاكىرت دەگەن ەسكەرتكىشىن كوردىڭىز. قاسىنا سۋرەتكە ءتۇستىڭىز. اكەڭىزدىڭ «شىڭعىستاۋدى ارالا، ابايدىڭ ەلىن ارالا» دەگەن وسيەتى بار ەدى...
– تاعدىرىما اكەمنىڭ سانالى تاربيەسى اسەر ەتتى دەپ ويلايمىن. اكەمنىڭ ۇرپاقتارى سەمەيگە، قاراۋىلعا بارىپ تۇرامىز. ءوزىمنىڭ ەكى نەمەرەم بار.
– كۇندەلىكتىڭ ءبىر جەرىندە «كىشكەنتاي ماعجان تەگىن ۇمىتپاسا ەكەن» دەپ جازاسىز...
– كوز تيمەسىن، بالالارىما ريزامىن. قىزىم گوللانديادا تۇرادى. ول ۇلكەن قازاقى تىرلىكپەن اينالىسىپ، ازاماتتىق جاساپ ءجۇر. م.ءقاشقاريدىڭ تۇركى تىلدەرى سوزدىگىن عالىمداردىڭ اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ اۋدارما جاسادى. ماعجاننىڭ ۇلى، نەمەرەم ءبىر جاسقا كەلەدى. «بارىس» وردەنىن سول نەمەرەمە بەرمەكشىمىن. سوسىن جاقسى ءبىر دومبىرانى سىيعا تارتامىن. قۇدايعا مىڭ دا ءبىر راحمەت. بالالارىم دا نەمەرەلەرىمدى سانالى ەتىپ تاربيەلەيتىنىنە سەنەمىن.
– ال ەندى سوڭعى سۇراق. قاي ۋاقىتتان بەرى مۇرات اۋەز بولدىڭىز. وۆ-تى الىپ تاستاپسىز. مۇنى نەمەن تۇسىندىرەسىز جانە بۇل تەك كىتاپتىڭ مۇقاباسىندا ما، الدە قۇجاتتا دا وسىلاي ما؟
– مەن مۇنى تابيعي نارسە دەپ بىلەمىن. «وۆ» دەگەن تاۋەلسىزدىگىمىزگە قايشى. «وۆ»- تى، ورىستار ايىپ ەتپەسىن، جەك كورەمىن، قۇتىلعانىما قۋانىشتىمىن. ەڭ ءبىرىنشى شەتەلدىك پاسپورتىمدى وزگەرتتىم...
– اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت، اعا! امان بولىڭىز!
«Almaty-akshamۋ» №1 (6294) 5 قاڭتار، 2023 جىل