قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ الماتى قالاسىنداعى باس كونسۋلدىعىنىڭ باستاماسىمەن قىرعىزستاننىڭ تۋريستىك باعىتتاعى جەتىستىكتەرىمەن تانىسۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان ءۇش كۇندىك «ميراس-2025» حالىقارالىق تۋرىنا قازاقستان اتىنان ءبىزدىڭ «Alatau-aqparat» مەدياحولدينگىنىڭ ءتىلشىسى دە قاتىسىپ قايتتى.
اتالعان ساپاردىڭ قۇرامىندا الماتى قالاسىندا اككرەديتتەلگەن ديپلوماتيالىق كورپۋستىڭ، حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ب ا ق وكىلدەرى بولدى. تۋر دەلەگاسياسى تابيعاتى تامىلجىعان ىستىقكول وبلىسىنىڭ بىرنەشە جەرىن ارالاپ قايتتى.
قاتتامانىڭ ءدامى
استان ۇلكەن ەشكىم جوق. ەكسكۋرسيا مۇشەلەرىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ات باسىن بۇرعان جەرى – «اپامنىڭ شايى» («اپامدىن چايى») دامحانا-كەشەنى بولدى. قىرعىز شەكاراسىنا وتكەن كەز-كەلگەن تۋريست وسىندا، ميرا اپايدىڭ ءدامحاناسىنا ايالدايدى ەكەن. مۇندا ۇلتتىق نان ءونىمى – قاتتامادان ءدام تاتادى. ول – پياز قوسىلعان، بىرنەشە قاتپارلى وراما نان. تۋريستەر تۇرماق، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءوزى جولعا شىققاندا قاتتامامەن قارىن تويدىرىپ شىعۋدى داستۇرگە اينالدىرعان ەكەن. ىشكە ەل قونىپ، كوڭىل جايلانعان سوڭ كەز-كەلگەن ءىسىڭ دە وڭعا باسادى دەپ ىرىمدايدى. سوندىقتان تۋريستەرگە دە مىندەتتى تۇردە ءسۇتتى شايمەن قاتتاما ۇسىنادى. ايتپاقشى، «اپامنىڭ شايى» ءدامحاناسىنىڭ قاتتاماسىنا ريزا بولعان ءباا-نىڭ شەيحى يرا اپايدى ءوز ەلىنە قوناققا شاقىرعان ەكەن. قاتتامانى ءدامدى پىسىرەتىن قىرعىز اپا شەيح اسپازدارىنا «شەبەرلىك ساباعىن» وتكىزىپ قايتقان كورىنەدى.
قولونەرشىلەر فەستيۆالى
ىستىقكول كولىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنداعى تۋريستىك يندۋستريانىڭ بىرەگەيى بولىپ سانالاتىن «ەرتەگى» شاتقالى ماڭىنان قونىس تەپكەن «Royal Gate» ەتنو-كەشەنىنە كەلدىك. مۇندا «Ton fest» حالىقارالىق مادەني فەستيۆالىنىڭ قۇرمەتتى مەيمانى بولدىق.
بۇل – قولونەر شەبەرلەرىن، تون اۋدانىنىڭ تۇرعىندارىن جانە تۋريستەردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن فەستيۆال. ءبىز مۇندا قىرعىزدىڭ تانىمال انشىلەرىنىڭ ونەرىن تاماشالادىق. ەتنو-باعدارلاما شەڭبەرىندە ۇيىمداستىرىلعان، «جەر-انا» دەپ ايدار تاعىلعان اشىق اسپان استىنداعى ينستاللياسيالاردىڭ تاقىرىبى دا ارالۋاندىعىمەن ءبىزدى باۋراپ الدى.
– ءبىز «التىن ويماق» حالىق شەبەرلەرىنىڭ قوعامدىق قورىن 1999 جىلى رەسمي تىركەتتىك. ءبىراق سوناۋ 96-جىلدان بەرىپ جۇمىس ىستەپ كەلەمىز. ءبىزدىڭ كيىزدەن جانە بىلعارىدان جاسالعان بۇيىمدار قىرعىز جەرىندە عانا تانىمال ەمەس، وزگە مەملەكەتتەردەن كەلەتىن تۋريستەردىڭ دە قۇرمەتىنە يە بولعان. بىزگە بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن ۇلتتىق مۇرامىزدى ساقتاۋ مىندەتى جۇكتەلگەن. سوندىقتان وبلىسىمىزدا ءتۋريزمنىڭ دامۋىن ءارقاشان قولدايمىز. ونىڭ ىشىندە بىرەگەي ولكەمىزدىڭ تابيعاتىنا زيان كەلتىرمەيتىن جانە حالىقتىق قولونەردى، مادەنيەتتى جانە تۇرعىندارىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىن دامىتاتىن ەكولوگيالىق ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا اتسالىسامىز، – دەيدى جەرگىلىكتى قولونەرشى، «التىن ويماق» ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى جاڭىل بايشيەۆا.
ال تون اۋدانىنىڭ اكىمى باقتىبەك وسمونوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل وڭىردە تۋريستەرگە ساپالى قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋ قارقىندى تۇردە جۇزەگە اسىرىلۋدا. ءدال قازىرگى كۇنى ىستىقكول اينالما جولىنىڭ قۇرىلىسى قارقىن العان. جاعالاۋدا زاماناۋي قوناق ۇيلەر بوي كوتەرۋدە. كيىز ۇيلەر ساپ تۇزەۋدە. «ءبىزدىڭ جايلى كيىز ۇيلەرىمىز 2028 جىلعا دەيىن بروندالىپ قويىلعان»، – دەدى «Royal Gate» ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى اسەل ديلدەيەۆا.
سىرعا تولى «ەرتەگى»
«ەرتەگى» شاتقالى – قىرعىزستانداعى بىرەگەي ورىن. عاسىرلار بويعى ەروزيادان پايدا بولعان ەرەكشە جارتاستاردىڭ ءبىرى ساڭىراۋقۇلاققا، ەندى ءبىرى جانۋارعا جانە باسقا دا فانتاستيكالىق تىرشىلىك يەلەرىنە ۇقسايدى. شاتقالدىڭ ۇزىندىعى شامامەن 2 كم جانە قابىرعالارىنىڭ بيىكتىگى 100 مەترگە دەيىن جەتەدى.
جەتى وگىز قالاسىنان 60 كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان «ەرتەگى» شاتقالى ءتۇرلى-تۇستى رەڭكتەرىمەن دە تانىمال. ماسەلەن، كوككە شانشىلعان جارتاستار كوبىنە قىزىل، قىزعىلت سارى، سارى، جاسىل جانە اق ءتۇستى بولىپ كەلەدى. وسىناۋ ەرەكشە جارتاستاردىڭ فونىندا سۋرەتكە ءتۇسۋ – تۋريستەر ءۇشىن مارتەبە.
سونداي-اق ارنايى سوقپاقپەن اقىرىن اياڭداي، سەرۋەندەپ كەلە جاتىپ، اينالاداعى تاۋلار مەن جەتى وگىز وزەنىنىڭ اڭعارىنىڭ ادەمى كورىنىستەرىن تاماشالاي الاسىز.
«ماناستىڭ توستاعانى»
بارسكوون – ىستىقكول وبلىسىنىڭ جەتىوگىز اۋدانىنداعى اۋىل. بۇل اۋىل تۋريستەرگە بارسكوون شاتقالىمەن، «بارىستىڭ كوز جاسى»، «ماناس توستاعانى»، «اققايناردىڭ اتقىلاۋى» جانە «قاريانىڭ ساقالى» سىندى سارقىرامالارىمەن جانە قويۋ شىرشالى ورماندارىمەن تانىمال. بۇل جەرگە كەزىندە ەڭ العاش بولىپ كوكتى باعىندىرعان عارىشكەر يۋريي گاگارين دە كەلىپ دەمالعان ەكەن. سونىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش تە ورىن تەپكەن.
بارسكوون شاتقالىنىڭ ۇزىندىعى شامامەن 30 شاقىرىمدى قۇرايدى. ال اسۋلاردىڭ بيىكتىگى 4000 مەترگە جەتەدى دەسەدى. شاتقالعا ەش قينالماي كوتەرىلەسىز. جولى ساپالى.
«جەتى وگىز»
كوكپەن تالاسا ورنالاسقان «جەتى وگىز» دەپ اتالاتىن تاۋ شاتقالىنىڭ دا كوركەمدىگى تاڭداي قاقتىرادى. بۇل ىستىقكولدىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىندا، قاراقول قالاسىنان باتىسقا قاراي 28 كم جەردە ورنالاسقان. كوپتىڭ كوڭىلىندە كوكپەڭبەك اشىق اسپانىمەن، توبەسىندە قالىقتاعان ماقتاداي اقشا بۇلتتارىمەن، قاراعايلى ورمانىمەن، ساف اۋاسىمەن ەستە قالارى ءسوزسىز.
مۇنداعى «جارالى جۇرەك» جارتاسى دا، اسىرەسە جاستاردىڭ ءجيى كەلەتىن قاسيەتتى مەكەنىنە اينالعان. ەرتەدە ءبىر حان ءومىر ءسۇرىپتى. ونىڭ سۇلۋ قىزى بولىپتى. ارۋ وگىز باعاتىن جىگىتكە عاشىق بولىپتى دەسەدى. اكەسىنىڭ رۇقسات بەرمەسىن بىلگەن ەكى عاشىق قول ۇستاسىپ قاشادى. ال حان قىزىن تاۋىپ اكەلۋگە جاساق اتتاندىرادى. الىسقا ۇزاي قويماعان ەكى جاس تابىلىپ، حاننىڭ ساربازدارى قىزدىڭ كوز الدىندا وگىزشى جىگىت پەن ونىڭ جەتى وگىزىن ولتىرەدى. بۇل قاسىرەتكە شىداماعان قىز سول جەردە جۇرەگى جارىلىپ، ءجانتاسىلىم ەتكەن ەكەن. ال ماحابباتقا تولى جۇرەگىنەن تامعان قان ەكىگە ءبولىنىپ، سول ورىندا جارتى جۇرەك پايدا بولىپتى. ولتىرىلگەن جەتى وگىز اپ-ساتتە قىزىل تاستارعا اينالىپ، قايعىلى مەكەندى تىزبەكتەلە قورشاپ قالعان ەكەن دەيدى قىرعىز اڭىزى.
شاتقالدا سۋى شيپالى بۇلاق كوزدەرى بار. سونداي-اق كيىز ۇيلەردە تىنىعىپ، اتپەن سەرۋەندەۋگە بارلىق مۇمكىندىك جاسالعان.
«سانجىرا» مۋزەيى
جەتى وگىز اۋدانىنداعى ورگوچور اۋىلىنان اشىلعان ك.جەتيميشبايەۆ اتىنداعى «سانجىرا» تاريحي-گەنەالوگيالىق مۇراجايىنىڭ دا تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىستىق. ۇياداي عانا جىپ-جىلى شاعىن اۋىلدىڭ وسىنداي سالماقتى مۋزەي ۇستاپ وتىرعانى قۋانتادى. ءبىر قىزىعى، مۇنداعى كۇبى، كەلى، كەلساپ، ديىرمەن، استاۋ، قازان سىندى تۇرمىستىق زاتتاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ قازاققا دا ءتان بۇيىمدار. سوندىقتان دا كوزگە جىلى ۇشىرايدى.
– مەن ءبىر جىلدارى قازاقستاننىڭ جەتىسۋ وبلىسىنا ارنايى بارىپ، شوقان ءۋاليحانوۆ جەرلەنگەن جەر مەن مەموريالدىق مۋزەيىندە بولدىم. ول ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە تەزەك تورەمەن جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعان. سول تۇلعا تۋرالى مالىمەتتەر جينادىم. جەتىسۋدىڭ ايگىلى سۇلتانى بولعان تەزەك تورەنىڭ ايەلى تورەتاي – قىرعىزدىڭ قىزى. سول ساپارىمدا تەزەك تورەنىڭ جۇزىگىنىڭ كوشىرمەسىنە، وزگە دە ءبىز ءۇشىن تىڭ قۇجاتتارعا قول جەتكىزىپ قايتتىم، – دەيدى «سانجىرا» تاريحي-گەنەالوگيالىق مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى مۇرات قالەن ۇلى.
بىزگە بۇل كۇنگى ءدام ىردىك اۋىلىنان قونىس تەپكەن دۇنگەندەر اۋىلىنان بۇيىردى. «مۋراس-2025» تۋرىنىڭ دەلەگاسياسى قابىرعاسىنىڭ قالانعانىنا 150 جىل بولعان ۇيدەن تۇسكى اس ىشتىك. ىستىق ىقىلاسپەن ۇسىنىلعان دۇنگەن تاعامدارى كوڭىلدەن شىقتى.
– ءبىز ەرتەدە تۇرعىزىلعان كونە ۇيلەردى سول قالپىندا ساقتاۋعا تىرىسامىز. تۋريستەر ءۇشىن قوناق بولمەلەردى سول زامانعى جيھازدارمەن جابدىقتايمىز. ءبىزدىڭ اۋىلداعى كەيبىر تۇرعىن ۇيلەر سوناۋ 19-عاسىردا سالىنعان. بۇل ۇيلەر ءبىزدىڭ دۇنگەن حالقىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ، ءسالت-داستۇرىنىڭ كورىنىسى، – دەيدى «قىزىل جار» قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلى گۇلزات قادىرالييەۆا.
تۇسكى استان سوڭ تۋريستەر اجەلەر ءانسامبلىنىڭ ونەرىن تاماشالادى. ولار 40 مەترلىك ماتادان جاسالاتىن كيمەشەكتىڭ (ەلەچەگ) اق سامايلى اجەنىڭ باسىنا بايلانۋ ءادىسىن كورسەتتى. ماتانى باسقا وراۋعا جارتى ساعاتتان ءبىر ساعاتقا دەيىن ۋاقىت كەتەدى ەكەن. كيمەشەك سوناۋ كوشپەلى زامانداردا باس كيىممەن قاتار، دۇنيەگە ءسابي كەلگەندە جورگەك تە، جول ۇستىندە ادام كوز جۇمسا كەبىن دە، جاراقات العانعا جاراسىن تاڭاتىن وراۋىش تا بولعان. كيمەشەك ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دا ەڭ كوركەم باس كيىمدەرىنىڭ ءبىرى. ونىڭ وسىنداي قىزمەتى بولعانىن ەستىگەن شەتەلدىك تۋريستەر تاڭدانىسىپ جاتتى. ال ەر ازاماتتارعا اتتىڭ ەرى اعاشتان قالاي جونىلاتىنى، ونى قالاي، قانداي تەرىمەن قاپتايتىنى جونىندە «شەبەرلىك ساباعى» ۇيىمداستىرىلدى.
جادىگەرلەر «سويلەيدى»
قىرعىزستاننىڭ قاراقول قالاسى تاريحي مۋزەيلەرىمەن، باي جادىگەرلەرىمەن تانىمال. سولاردىڭ اراسىندا اعاشپەن ورىلگەن كونە ترويسك شىركەۋى مەن قىتايدان ارنايى قالاپ شاقىرتىلعان شەبەردىڭ بىردە-بىر شەگەسىز سالعان دۇنگەن مەشىتى وتكەننەن سىر شەرتىپ تۇر. بوي كوتەرگەنىنە ءجۇز جىلدان اسقان ەكى عيباداتحانا دا ءالى كۇنگە تۇرعىندارعا قىزمەت ەتۋدە.
قاراقول جەرىندە ماڭىزدى ورىن الاتىن تاريحي ورىنداردىڭ ءبىرى – نيكولاي پرجيەۆالسكيي مۋزەيى. سانالى عۇمىرىن ورتالىق ازيانى زەرتتەۋگە ارناعان ايگىلى ورىس ساياحاتشىسى وسى قاراقولدا ۇزاق ايالداپ، ءومىر ءسۇرىپ، عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىسقان. ورتالىق ازياعا ۇيىمداستىرعان 5ء-شى ەكسپەديسياسى كەزىندە ىستىقكولدىڭ جاعاسىندا، 49 جاسىندا قايتىس بولعان. عۇمىرىن تەك ساياحاتقا، عىلىمعا ارناعان ساياحاتشى ۇيلەنبەگەن. ءوزىن وسى جەردە جەرلەۋدى اماناتتاعان ەكەن. بەيىتى قاراقولدا. مۋزەيى دە، ەسكەرتكىشى دە ەڭسەلى.
– بيىلعى شىلدەدە قاراقول قالاسىنىڭ156 جىلدىعى اتالىپ ءوتتى. ءبىزدىڭ ءوڭىر – ساف اۋادا دەمالعىسى كەلەتىن اۋەسقويلار ءۇشىن تاماشا ورىن. قاراقولدا شاڭعى تراسسالارى، ەمدىك قاسيەتى بار ىستىق بۇلاقتار بار. ال بىزدەن نەبارى بىرنەشە شاقىرىم عانا جاتقان ايگىلى ىستىقكول كولى الەمگە تانىمال. قىرعىزستاننىڭ ءتۋريزمى بۇگىندە مۇلدەم جاڭا ارناعا تۇسكەن، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلۋدە، – دەيدى قاراقول قالاسىنىڭ مەرى قانىبەك ادييەۆ.
«سانتاش» قورعانى
ءتۇپ اۋدانىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان «سانتاش» (كوپ تاس دەگەن ماعىنا بەرەدى) قورعانىنىڭ دا ايتارى بار. ۇزىندىعى 4 م، ال ديامەترى 56 م بولاتىن قورعاندا مىڭداعان تاس تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتىر. ارحەولوگتاردىڭ بولجاۋىنا سۇيەنسەك، «سانتاشقا» 3500 كۋب. م-دەن استام تاس كەتكەن.
جەرگىلىكتى اڭىزعا سۇيەنسەك، سوناۋ جاۋگەرشىلىك زاماندا تەمىرلان قولباسشى اسكەري جورىققا اتتانىپ بارا جاتقان ءاربىر اسكەرىنە وسى جەرگە ءبىر تاستان تاستاپ كەتىپ وتىرۋدى بۇيىرعان دەسەدى. ال سوعىستان قايتقان كەزدە ءارقايسىسى سول جەردەن ءبىر تاستان الىپ، ەكىنشى بەتكە تاستاپ كەتىپ وتىرعان. ونداعى ماقسات – جورىققا اتتانعان اسكەرىنىڭ سانىن ءبىلۋ. ءبىراق اڭىز سوعىستان امان-ەسەن ورالعانداردان گورى قايتپاي قالعاندار سانىنىڭ كوپتىگىن ايتادى. وعان دالەل وسى تاۋ بولىپ ۇيىلگەن سان تاس.
قازىرگى كۇنى قىرعىزستان ۇكىمەتى «سانتاش» قورعانىن ەرەكشە قورعاۋعا الىپ، اينالاسىن قورشاپ، تۋريستىك ايماققا اينالدىرۋدى كوزدەپ وتىر.
قورعاننان كەيىن تىنىسى كەڭ ايگىلى قارقىرا جايلاۋىنا تابان تىرەدىك. مۇنداعى زاماناۋي ۇلگىدە جابدىقتالعان «حان ءتاڭىرى» دەمالىس بازاسى بىردەن كوز تارتادى.
– تابيعاتى اسەم ءتۇپ اۋدانىندا اگرارلىق سەكتوردى دامىتۋ، تاماق وڭدەۋ ونەركاسىبى جانە تۋريزم ءۇشىن وتە قولايلى جاعدايلار جاسالعان. «حان ءتاڭىرى» دەمالىس بازاسىنا كەلەتىن تۋريستەردىڭ دە، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ سانى جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى. تاياۋ ارادا تاۋ-شاڭعى كۋرورتى اشىلادى. دەمەك بىزدە تۋريستىك ماۋسىمدى جىل ون ەكى اي جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك مول، – دەيدى ءتۇپ اۋدانىنىڭ اكىمى تيمۋر مادياروۆ.
«اق كەمە»
ايتپاقشى، ءتۇپ اۋدانىنداعى قاراعايلى تاۋ ويپاتىندا ورنالاسقان تاعى ءبىر شاعىن نىسان بار. ول – قىرعىز قالامگەرى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «اق كەمە» شىعارماسىنىڭ جەلىسىمەن تۇسىرىلگەن وسى اتتاس كوركەم فيلمدەگى باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى، ادامگەرشىلىكتىڭ، ىزگىلىكتىڭ سيمۆولى رەتىندە بەينەلەنەتىن مومىن اقساقالدىڭ كوزى تىرىسىندە تۇرعان ەكى بولمەلى شاعىن ءۇيى. قاريانىڭ نەمەرەسى قايتىس بولعاسىن ءۇي قاراۋسىز قالعان ەكەن. بيىل جەرگىلىكتى باسشىلىق دەمەۋشىلەر تارتىپ، باسپانانى قالپىنا كەلتىردى. بولاشاقتا بۇل نىسان دا مۇراجايعا اينالماق. سەبەبى، قارقارا جايلاۋىنا بەت تۇزەگەن تۋريستەر ايدالاداعى تۇرعان وسى ءبىر شاعىن ۇيگە ارنايى ات باسىن بۇرىپ، ايالداپ، دۇعا-تىلەك باعىشتاپ، ەستەلىك سۋرەتكە ءتۇسىپ جاتاتىن كورىنەدى.
مىنە، پولشا، موڭعوليا باس كونسۋلدىقتارىنىڭ، نيگەريا، اۆستريا، گەرمانيا ەلشىلىكتەرىنىڭ، بۇۇ-نىڭ وكىلدەرى جانە جۋرناليستەر قاتىسقان «ميراس-2025» تۋرى وسىلايشا ءوز مارەسىنە جەتتى.
– قىرعىزستاننىڭ جۇرەگى سانالاتىن ىستىقكول – ورتالىق ازيانىڭ جاۋھارى. ال ونىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋى – تۋريستىك الەۋەتى زور بولىگى. ءبىز سىزدەرگە ىستىقكول وبلىسىنىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق، ينۆەستيسيالىق، مادەني جانە تۋريستىك باعىتتاعى جەتىستىكتەرىن كورسەتتىك. بۇل ەكسكۋرسيالىق ساپار ءوڭىردىڭ حالىقارالىق ىنتىماقتاستىعىن ارتتىرۋ باعىتىنداعى ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى بولدى دەپ ويلايمىن. مۇنداي تۋرلار شەتەلدىكتەردىڭ قىرعىز تاريحى مەن مادەنيەتىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋىنە، قىرعىزستاننىڭ تۋريستىك الەۋەتىن ىلگەرىلەتۋگە جاردەمدەسەدى. ءوڭىرارالىق بايلانىستاردى كەڭەيتۋ ءۇشىن قوسىمشا مۇمكىندىكتەر جاسايدى، ءوزارا حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ءۇشىن جاڭا كوكجيەكتەر اشادى دەپ بىلەمىن، – دەيدى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ الماتىداعى باس كونسۋلى جەنيشبەك اسانكۋلوۆ.
