جاقىندا الماتىدا «جاساندى ينتەللەكت الىپپەسى» اتتى جاڭا كىتاپتىڭ تۇساۋى كەسىلگەن بولاتىن. كوپشىلىك وقىرماننىڭ رەزونانسىن تۋدىرعان بۇل ەڭبەكتىڭ اۆتورى باسىلىمىمىزعا بوتەن ەمەس. ءىت سالاسىنىڭ ساراپشىسى، جۋرناليست مەيىرجان اۋەلحان ۇلى بۇعان دەيىن دە «الماتى اقشامى» گازەتىندە جي تاقىرىبى بويىنشا وقىرمان سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرىپ كەلگەن. كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىنەن كەيىن اۆتوردى كەڭىرەك اڭگىمەگە تارتىپ، وقىرمانعا وي بولىسۋگە شاقىرعان ەدىك.
«قازاق ءتىلى تەحنولوگيا تىلىنە اينالسا...»
– مەيىرجان، الدىمەن ەڭبەگىڭىزدىڭ جارىققا شىعۋىمەن قۇتتىقتايمىز! وسى ورايدا مىناداي سۇراق تۋىندايتىنى زاڭدى. بۇل ەڭبەكتى جازۋعا نە تۇرتكى بولدى؟ ەلىمىزدە العاشقى قادامدى ءوزىڭىز باستىڭىز. قورقىنىش بولمادى ما؟
– راحمەت، جىلى لەبىزىڭىزگە العىسىم شەكسىز! بۇل كىتاپتى جازۋعا ەڭ باستى تۇرتكى بولعان دۇنيە – جاساندى ينتەللەكتتىڭ بۇكىل الەمدە، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا قارقىندى دامۋى، ءبىراق وسى سالاداعى قازاق ءتىلىندەگى اقپاراتتىڭ تاپشىلىعى ەدى. اسىرەسە، جاستارىمىز، ستۋدەنتتەرىمىز، زەرتتەۋشىلەرىمىز ءۇشىن بۇل تەحنولوگيالاردى ءوز انا تىلىمىزدە مەڭگەرۋگە مۇمكىندىك جاساۋعا تىرىستىم. سەبەبى، اقپارات قولجەتىمدى بولمايىنشا، ءبىز وسى سالانىڭ تۇتىنۋشىسى عانا بولىپ قالا بەرەمىز. قازاق ءتىلى تەحنولوگيا تىلىنە اينالسىن دەگەن ۇلكەن ماقساتىم بولدى.
ال قورقىنىش تۋرالى ايتساق، ارينە، العاشقى قادامدى جاساۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى. ءبىراق ەلىمىزگە، جاستارعا دەگەن سەنىمىم ول قورقىنىشتى جەڭۋگە كومەكتەستى. «بىرەۋ باستاماسا، كىم باستايدى؟» دەگەن سۇراق مەنى وسى ىسكە شابىتتاندىردى. سوندىقتان بۇل قادامعا قورقىنىشپەن ەمەس، ۇلكەن سەنىممەن باردىم. ءارى قاراي بۇل باستامانىڭ كەڭ قانات جاياتىنىنا كۇمانىم جوق.
– ەڭبەكتى جازۋ بارىسىندا قانداي قيىندىقتارعا تاپ بولدىڭىز؟
– كىتاپتى جازۋ بارىسىندا ءبىرقاتار قيىندىقتار كەزدەستى. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگىسى – جاساندى ينتەللەكت سالاسىنداعى تەرميندەردىڭ قازاقشا بالامالارىن جاساۋ بولدى. كوپتەگەن ۇعىمدار مەن تەرميندەر ءالى قازاق تىلىندە قالىپتاسپاعاندىقتان، ولاردىڭ اۋدارماسىن تابۋ، تۇسىنىكتى ءارى قولدانۋعا ىڭعايلى ەتۋ وڭايعا سوقپادى.
سونىمەن قاتار، جاساندى ينتەللەكت تەحنولوگيالارى كۇن سايىن وزگەرىپ، دامىپ وتىرادى. سوندىقتان سوڭعى جاڭالىقتار مەن وزگەرىستەردى جۇيەلى تۇردە باقىلاپ، كىتاپتى ۋاقىت اعىمىنان قالدىرماۋ دا ەرەكشە كۇش-جىگەردى تالاپ ەتتى.
تاعى ءبىر قيىندىق – قازاق تىلىندەگى ساپالى ءارى اۋقىمدى دەرەكتەردىڭ ازدىعى. قازىرگى تاڭدا قازاقشا جاساندى ينتەللەكت مودەلدەرى ءالى جوق.
وسى قيىندىقتارعا قاراماستان، كىتاپتى جازۋ ۇدەرىسى ماعان ۇلكەن تاجىريبە بەردى، ءارى قازاق جاستارىنا ارنالعان پايدالى رەسۋرستى جارىققا شىعارۋ مۇمكىندىگىن سىيلادى. وسى سەبەپتى كەزدەسكەن قيىندىقتاردىڭ بارلىعى ەڭسەرۋگە تۇرارلىق دەپ ەسەپتەيمىن.
قازاق ءتىلى باي ءارى يكەمدى ءتىل
– بۇل قازاق تىلىندەگى العاشقى كىتاپ ەكەنىن اتاپ وتتىك. تىلدىك كەدەرگى بولمادى ما؟ قازاق ءتىلى تەحنولوگيانىڭ تىلىنە يكەمدى مە؟
– راس ايتاسىز، بۇل سالادا قازاق تىلىندە العاشقى ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، تىلدىك تۇرعىدان بەلگىلى ءبىر كەدەرگىلەر بولدى. اتاپ ايتقاندا، حالىقارالىق دەڭگەيدە قالىپتاسقان جاساندى ينتەللەكت تەرميندەرىنىڭ قازاق تىلىندەگى ءدال ءارى تۇسىنىكتى بالامالارىن تابۋ باستاپقىدا وڭاي بولمادى. دەگەنمەن، وسى جۇمىس بارىسىندا قازاق ءتىلىنىڭ يكەمدىلىگىنە، مۇمكىندىكتەرىنىڭ كەڭدىگىنە كوزىم انىق جەتتى.
قازاق ءتىلى – وتە باي ءارى يكەمدى ءتىل. ول جاڭا تەحنولوگيالاردى قابىلداۋعا جانە سولاردىڭ ۇعىمدارىن ءدال بەرۋگە قابىلەتتى ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. باستىسى، قازاق تىلىندە جازىلعان ساپالى كونتەنت كوبىرەك بولسا، ءتىلدىڭ دە مۇمكىندىگى كەڭەيە بەرەدى. سوندىقتان تىلدىك كەدەرگى ۋاقىتشا قۇبىلىس دەپ بىلەمىن. وسى كىتاپ ارقىلى قازاق ءتىلىن جاساندى ينتەللەكت، IT، سيفرلىق تەحنولوگيالاردىڭ ءتىلى رەتىندە دە قالىپتاستىرا الاتىنىمىزعا سەنەمىن. بۇل باعىتتاعى جۇمىسىمىزدى جالعاستىرا بەرسەك، قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا تەحنولوگيالار الەمىندە ءوز ورنىن الاتىنى ءسوزسىز.
– بولاشاقتا قازاق تىلىندەگى تەرميندەر سوزدىگىن قۇراستىرۋ جوسپارىڭىزدا بار ما؟
– وتە ورىندى سۇراق. ءيا، تەرمينولوگيا – بۇل جاساندى ينتەللەكتتى قازاق تىلىندە دامىتۋداعى باستى كەدەرگىلەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان دا وسى كىتاپتى جازۋ بارىسىندا تەرميندەردىڭ تۇسىنىكتى ءارى قولدانىسقا يكەمدى بولۋىنا ەرەكشە نازار اۋداردىم.
بولاشاقتا قازاق تىلىندەگى جاساندى ينتەللەكت تەرميندەرىنىڭ تولىق سوزدىگىن قۇراستىرۋ جوسپاردا بار. ءقازىردىڭ وزىندە كىتاپ جازۋ بارىسىندا جيناقتالعان تەرميندەردىڭ العاشقى قورى قالىپتاستى. بۇل باستاما الداعى ۋاقىتتا مامانداردىڭ، لينگۆيستەردىڭ، IT سالاسى ماماندارىنىڭ قاتىسۋىمەن كەڭەيتىلىپ، بەكىتىلەدى دەگەن ءۇمىتىم بار.
بۇل سوزدىك تەك ماماندار ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى كوپشىلىككە، اسىرەسە، جاستارعا، ستۋدەنتتەرگە، مەكتەپ وقۋشىلارىنا وسى سالانى مەڭگەرۋ جولىنداعى ناقتى قۇرال بولادى دەپ سەنەمىن. وسىلايشا قازاق تىلىندەگى تەرميندەر قورىن جۇيەلەپ، بولاشاقتا ونى بارلىق ءبىلىم مەكەمەلەرى مەن IT ورتالىقتارىنا قولجەتىمدى ەتسەك، ۇلكەن ءبىر ماقساتتىڭ ورىندالعانى دەپ بىلەمىن.
جي اكەلكەن مۇمكىندىكتەر مەن تاۋەكەلدەر
– جي قازاق قوعامىنا، جالپى ادامزاتقا قالاي اسەر ەتەدى؟
– بۇل – وتە وزەكتى ماسەلە. شىنىمەن دە، ءاربىر جاڭا تەحنولوگيا سياقتى، جاساندى ينتەللەكت تە قوعامعا ءارى ۇلكەن مۇمكىندىكتەر، ءارى تاۋەكەلدەر اكەلەدى.
مۇمكىندىكتەر تۇرعىسىنان ايتساق، جاساندى ينتەللەكت ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرىپ، ەكونوميكانىڭ دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. اسىرەسە، مەديسينا، ءبىلىم بەرۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى، قارجى سالالارىندا تىڭ شەشىمدەر اكەلىپ، ءومىر ساپاسىن جاقسارتا الادى. مىسالى، اۋىل شارۋاشىلىعىندا ونىمدىلىكتى بولجاۋ، مەديسينادا اۋرۋلاردى ەرتە دياگنوستيكالاۋ، ءبىلىم بەرۋ ءجۇيەسىن جەكەلەندىرۋ، تىلدەردى اۆتوماتتى اۋدارۋ سياقتى ماسەلەلەردە ۇلكەن ىلگەرىلەۋ بايقالادى.
سونىمەن قاتار، جاساندى ينتەللەكتتىڭ دامۋى جاڭا ماماندىقتار مەن جاڭا جۇمىس ورىندارىنىڭ پايدا بولۋىنا، جاستارىمىزدىڭ زاماناۋي ءارى باسەكەگە ءقابىلەتتى بولىپ وسۋىنە جاعداي جاسايدى.
ال تاۋەكەلدەر جاعىنا كەلسەك، جي ەڭبەك نارىعىندا كەيبىر ماماندىقتاردىڭ قىسقارۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. وسىعان بايلانىستى جۇمىس كۇشىنىڭ قايتا بەيىمدەلۋى مەن جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرۋى وزەكتى بولادى. سونىمەن بىرگە، دەرەكتەردىڭ قۇپيالىلىعى، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك، ەتيكالىق نورمالاردى ساقتاۋ ماسەلەلەرى تۋىندايدى. بۇل رەتتە قوعام مەن مەملەكەتتىڭ ءجىتى نازارى، باقىلاۋى وتە ماڭىزدى.
قازاق قوعامىنا اسەرىنە توقتالساق:
قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتى ءۇشىن جاساندى ينتەللەكت – بۇل جاڭا مۇمكىندىكتەر الاڭى. قازاق ءتىلىنىڭ سيفرلىق كەڭىستىكتەگى قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋگە، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى تەحنولوگيا ارقىلى ناسيحاتتاۋعا، ەڭ باستىسى، جاستارىمىزدىڭ تەحنولوگيالىق ويلاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا جول اشادى.
جالپى، جي تەحنولوگياسىن دۇرىس ءارى ءتيىمدى پايدالانا بىلسەك، قوعامىمىزدىڭ ينتەللەكتۋالدى الەۋەتىن ارتتىرىپ، بولاشاعىمىزدى جارقىن ەتە الاتىنىمىزعا سەنىمدىمىن. وسى باعىتتا قوعام، مەملەكەت، عالىمدار مەن جاستاردىڭ بىرلەسكەن جۇمىسى اسا ماڭىزدى.
تىلدىك دەرەكتەر – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەپىلى
– وتاندىق جي جۇيەسى ماسەلەسىن تالقىلاپ كورسەك. جالپى، ول قاجەت پە؟ قاجەت بولسا، وزگە ەلدەرمەن باسەكەلەسە الامىز با؟ سەبەبى، بۇل ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى ەكەنى بارىمىزگە بەلگىلى.
– بۇل سۇراق – بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەسىنىڭ ءبىرى دەر ەدىم. مەنىڭ پىكىرىمشە، وتاندىق جاساندى ينتەللەكت جۇيەسىن قۇرۋ مىندەتتى تۇردە قاجەت. بۇل تەك تەحنولوگيالىق نەمەسە ەكونوميكالىق ماسەلە ەمەس، راسىندا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. ءوزىمىزدىڭ جي جۇيەمى ز بولماسا، ءبى ز تەحنولوگيالىق تاۋەلسىزدىگىمىزدى جوعالتىپ، باسقا ەلدەرگە اقپاراتتىق تۇرعىدان تاۋەلدى بولىپ قالۋىمىز مۇمكىن. سەبەبى، جاساندى ينتەللەكت – بۇل تەك قۇرال عانا ەمەس، ول اقپارات پەن ءبىلىمدى باسقارۋ تەتىگى. قازىرگى ۋاقىتتا اقش، جۇڭگو، ەۋروپا، جاپونيا سياقتى ەلدەر بۇل سالاعا ۇلكەن ينۆەستيسيا قۇيىپ، ۇلتتىق جي ستراتەگيالارىن ىسكە اسىرىپ جاتىر. ءبىز دە بۇل كوشتەن قالماۋىمىز كەرەك.
باسەكەگە قابىلەتتىلىككە كەلسەك، ارينە، بۇل وڭاي مىندەت ەمەس، ءبىراق قولىمىزدان كەلەدى. قازاقستاندا دارىندى جاستارىمىز، مىقتى عالىمدارىمىز بار. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ناقتى قولداۋ بولسا، ستارتاپتار مەن زەرتتەۋشىلەرگە ءتيىستى جاعداي جاسالسا، وتاندىق جي جۇيەسىن دامىتۋعا مۇمكىندىك مول.
ەڭ باستىسى – قازاق ءتىلدى دەرەكتەر قورى مەن قازاق تىلىندەگى جاساندى ينتەللەكت جۇيەلەرىن دامىتا الساق، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەمىزدى قورعايتىن سەنىمدى تەحنولوگيالىق ينفراقۇرىلىمدى قالىپتاستىرا الامىز دەپ ويلايمىن. بۇل باعىتتا العاشقى قادامدار جاسالىپ تا جاتىر. ەندى بۇل جۇمىستى ودان ءارى كەڭەيتىپ، قولداۋ كورسەتۋ – ءبارىمىزدىڭ ورتاق مىندەتىمىز.
– ءقازىر پارلامەنتتە جي بويىنشا زاڭ جوباسى تالقىلانۋدا. ءسىز زاڭ جوباسى بويىنشا جۇمىس توبىندا ەكەنسىز. زاڭعا قانداي ۇسىنىس ەنگىزدىڭىز؟ دەپۋتاتتار مامانداردىڭ سوزىنە قۇلاق اسۋعا دايىن با؟
– ءوزىم ۇسىنعان باستى ۇسىنىستاردىڭ ءبىرى – جاساندى ينتەللەكتتىڭ ەتيكالىق قاعيداتتارىن ناقتى ايقىنداۋ جانە ازاماتتاردىڭ جەكە دەرەكتەرىن قورعاۋ نورمالارىن كۇشەيتۋ بولدى. سونىمەن بىرگە، جي الگوريتمدەرىنىڭ ادىلەتتىلىگى مەن اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتەتىن مەحانيزمدەردى ەنگىزۋ قاجەتتىگىن اتاپ كورسەتتىم. سونداي-اق، ۇلتتىق دەڭگەيدە قازاق تىلىندەگى دەرەكتەر بازاسىن قالىپتاستىرۋدى زاڭمەن بەكىتۋدى ۇسىندىم. سەبەبى، تىلدىك دەرەكتەر – بۇل تەحنولوگيالىق تاۋەلسىزدىك پەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ءبىر كەپىلى.
دەپۋتاتتار جايىنا كەلسەك، شىندىعىندا باستاپقىدا تەحنولوگيالىق نيۋانستار مەن تەرميندەردى ءتۇسىندىرۋ وڭاي بولمادى. ءبىراق سوڭعى ۋاقىتتا دەپۋتاتتاردىڭ بۇل سالاعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى مەن ىنتاسى ايتارلىقتاي ارتقانىن بايقايمىن. ولار مامانداردىڭ پىكىرىن تىڭداۋعا جانە ۇسىنىستارىن قابىلداۋعا دايىن ەكەندىكتەرىن كورسەتۋدە. بۇل زاڭ – بولاشاعىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى. سوندىقتان دەپۋتاتتار مەن ساراپشىلار اراسىنداعى ديالوگ ناتيجەلى ءجۇرىپ جاتىر دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.
– باتىستىق عالىمدار ءقازىر ەكىگە ءبولىندى. ءبىرى جي دامۋى ادامزاتقا مول مۇمكىندىك بەرەدى دەسە، ەكىنشىلەرى تاۋەكەل مەن ءقاۋىپ كوپ دەيدى. بۇل ماسەلەدە ءسىزدىڭ ويىڭىز قانداي؟
– ءيا، شىنىندا دا، بۇل تاقىرىپقا قاتىستى الاڭداۋشىلىقتىڭ بارى زاڭدىلىق. مەنىڭ ويىمشا، جاساندى ينتەللەكتتىڭ دامۋى ادامزاتقا مۇمكىندىكتەردى دە، تاۋەكەلدەردى دە قاتار الىپ كەلەدى. قانداي دا ءبىر تەحنولوگيانىڭ تابيعاتى سونداي. ەلەكتر قۋاتى، ينتەرنەت، اتوم ەنەرگياسى سياقتى تەحنولوگيالار دا العاش پايدا بولعان كەزدە ۇلكەن الاڭداۋشىلىق تۋعىزعان. ءقازىر ولاردىڭ بارلىعى كۇندەلىكتى ءومىرىمىزدىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدى.
ال ءقاۋىپ تۋرالى ايتساق، تاۋەكەلدەردى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ءبىراق ءقاۋىپ تەحنولوگيانىڭ وزىندە ەمەس، ونى قولدانۋ مەن باقىلاۋدا جاتىر. «تەرميناتور» فيلمىندەگى «سكاينەت» سياقتى جۇيەلەردىڭ پايدا بولۋى ازىرشە فانتاستيكالىق سەناريي بولىپ قالا بەرەدى، ويتكەنى قازىرگى جي ادامزات قويعان ناقتى ءمىندەتتەردى ورىنداۋعا عانا باعىتتالعان. ءاربىر ءجي-نىڭ ارتىندا ونىڭ جۇمىسىن رەتتەيتىن ادام تۇرادى.
ءبىراق ءبىز تەحنولوگيالىق دامۋ ەتيكالىق نورمالارمەن، قاتاڭ رەتتەۋ مەن اشىق باقىلاۋمەن قاتار ءجۇرۋى ءتيىس ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ياعني قاۋىپسىزدىك، جاۋاپكەرشىلىك جانە اشىقتىق ماسەلەلەرىن رەتتەيتىن مەحانيزمدەردى ۋاقىتىلى قالىپتاستىرىپ وتىرۋ – اسا ماڭىزدى.
سوندىقتان جي-دەن قورىقپاۋىمىز كەرەك، كەرىسىنشە، ونى دۇرىس يگەرىپ، ساۋاتتى باسقارۋدى ۇيرەنۋىمىز قاجەت. بۇل ءۇشىن قوعامنىڭ تەحنولوگيالىق ساۋاتتىلىعىن كوتەرۋ دە باستى نازاردا بولۋى ءتيىس. وسىلايشا ءبىز «سكاينەتتەن» ەمەس، ءوزىمىزدىڭ جاۋاپسىزدىعىمىز بەن نەمقۇرايدىلىعىمىزدان قورقۋىمىز كەرەك دەر ەدىم.
–اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان
پەردەحان شامشييەۆ.