كورەي تۇبەگى – ەكى ءتۇرلى دامۋ جولىن تاڭداعان ءبىر عانا حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ اۋماعى. ياعني كورەي حالىقتىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى جانە كورەيا رەسپۋبليكاسى سىندى ەكى مەملەكەتكە بولىنگەن. جەر اۋماعى جاعىنان سولتۇستىك كورەيا (كحدر) – قازىرگى جەتىسۋ وبلىسىمەن، وڭتۇستىك كورەيا – قازىرگى الماتى وبلىسىمەن شامالاس كەلەدى. وڭتۇستىك جارتى تۇبەكتىڭ حالىق سانى سولتۇستىكتەن ەكى ەسەگە كوپ، وڭتۇستىكتە 51 ملن، سولتۇستىكتە 25 ملن تۇرادى. ءبىراق ەكى ەل اراسىنداعى ايىرماشىلىق تەك حالىق سانىندا ەمەس. وڭتۇستىك كورەيانىڭ ءجىو-ى سولتۇستىك كورشىسىنەن 55 ەسەگە كوپ، ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى جاعىنان 10 ەسە جوعارى. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر كورسەتكەندەي، سولتۇستىكتەگىلەرى ورتاشا ەسەپپەن وڭتۇستىكتەگىلەردەن 10 جىل از ءومىر سۇرەدى. وسى ءبىر شاعىن اۋماقتاعى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك باتىس ەۋروپا مەن ورتالىق افريكا اراسىنداعى ايىرماشىلىقپەن بىردەي. سونىمەن كورەي تۇبەگى بىزگە نەنى تۇسىندىرەدى؟ ءبىر اۋماق، ءبىر حالىق 70 جىل ىشىندە نەگە ەكى باسقا الەمگە اينالىپ كەتتى؟
تەڭسىزدىك تەوريالارى
ءبىز ءوزىمىز جاساپ جاتقان الەمدەگى تەڭسىزدىكتى جوققا شىعارا المايمىز. ءسوز ەتىپ وتىرعانىمىز، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك. الەمىمىز شەكارالارعا بولىنگەن مەملەكەتتەرمەن، ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىمەن ايىرمالانادى. بىلاي قاراساڭىز، كورشىلەس ەكى ەلدەگى الەۋمەتتىك دامۋ مەن ازاماتتاردىڭ تابىس دەڭگەيى، ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى ءارتۇرلى. ءبىر كەزدەرى جالپىعا بىردەي مويىندالعان جاھاندانۋ ءۇردىسى جانە تەحنولوگيالىق دامۋدىڭ قارقىنى دا بۇل تەڭسىزدىكتى جويا المادى. جاسىرارى جوق، سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە دە قوردالانعان تەرەڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەر بىرتىندەپ كۇن ءتارتىبىنىڭ الدىنا شىقتى. تۋراسىندا، بۇل ۇدايى باستى نازاردا تۇرۋعا ءتيىستى ماسەلە ەدى. قالىپتاسقان جاعدايىمىز مەملەكەت پەن قوعامعا ونى شەشۋدىڭ جاڭا اۋىر مىندەتتەرىن جۇكتەدى. ەندى ءبىر جاعىنان قوعام وكىلدەرىنە ءوزىمىزدى وزگە الەممەن سالىستىرا قاراۋعا، الەمدەگى تەڭسىزدىكتىڭ تۇپكى مانىنە ۇڭىلۋگە يتەرمەلەدى.
سونىمەن، الەم ەلدەرىندەگى ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ بىردەي بولماۋىندا باستى سەبەپ نە؟ بۇل ساۋال ۇزاق ۋاقىت الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ، ەكونوميستەردىڭ، ساياساتكەرلەر مەن تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋ ءتۇيىنى بولدى. ءارى زەرتتەۋشىلەر جاعىنان ءتۇرلى تەوريالار دا ورتاعا سالىندى. ءبىرى گەوگرافيالىق ورنالاسۋداعى ارتىقشىلىق كەيبىر ەلدەرگە دامۋدىڭ اسا مول تابيعي مۇمكىندىگىن بەرەتىنىن العا تارتتى. ەندى ءبىرى مادەني-تاريحي فاكتورلار دامۋعا تىكەلەي اسەر ەتەدى دەپ كورسەتتى. بىلايشا ايتقاندا، كەيبىر ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا تۇساۋ بولىپ وتىرعان ولاردىڭ مەنتاليتەتى مەن ءدىني سەنىمدەرى بولۋى مۇمكىن دەگەنگە سايادى. بۇل كوزقاراسقا سەنسەڭىز اعىلشىن قۇندىلىعى، باتىس ەۋروپا قۇندىلىقتارى الەۋمەتتىك دامۋعا ىڭعايلى بولىپ كەلەدى ەكەن-مىس. زەرتتەۋشىلەردىڭ ەندى ءبىرقاتارى ودان دا اسىرە ويلاردى ايتادى. ياعني اقىل-وي دامۋىندا ايىرماشىلىقتار بار، بۇل ايىرماشىلىق ءتۇرلى ەلدىڭ دامۋىن ءتۇرلى دەڭگەيدە قالىپتاستىرادى دەگەندەي. الايدا، وزىنشە دالەلدەرى مەن دايەكتەرى بار بۇل كوزقاراستاردى تەرىسكە شىعاراتىندار دا بار. ايتالىق، دارون اسەموعلى مەن دجەيمس روبينسون وزدەرىنىڭ «مەملەكەتتەر نەگە دامىماي قالادى» اتتى قوساۆتورلىق ەڭبەكتەرىندە ۇلتتىق دامۋدىڭ گەوگرافياعا، مادەني-تاريحي ەرەكشەلىكتەرگە تىكەلەي تاۋەلدى ەمەستىگىن دالەلدەۋگە تىرىسقانى بار. ال ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتكەن كورەي تۇبەگى مىنە، سونىڭ ايقىن دالەلى.
تەوريالاردى بۇزعان تۇبەك
بۇل كۇندەگى كورەي تۇبەگىندەگى گەوساياسي جاعداي وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىندەگى دەرجاۆالار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ناتيجەسى دەۋگە بولادى. سوعىستا تىزە بۇككەن جاپونيانىڭ وتارىنان ازات بولعانىمەن، شاعىن تۇبەك ەندى ەكى ۇلكەن لاگەر اراسىنداعى تالاستىڭ قىزۋ نۇكتەسى بولدى. تۇبەكتىڭ تەرىستىگىنە ماسكەۋ، تۇستىگىنە ۆاشينگتون ىقپالى ورنىعا باستادى. مۇلدە قاراما-قايشى ەكى ۇستانىم مەن ەكى ءتۇرلى قۇندىلىق كوپ ۇزاماي ماسەلەنى سوعىسپەن شەشۋگە تىرىستى. وسى كەزدە ءىس باسىنا بەيجىڭ دە ارالاستى. كاپيتاليستىك جانە سوسياليستىك ەكى الىپ لاگەر شاعىن تۇبەكتى 1945 جىلى قازىرگىدەي ەكى بولىككە ءبولدى. ال 1953 جىلدان باستاپ ەكى ەل ەكى ءتۇرلى دامۋ جولىنا ءتۇستى. انە، سودان قازىرگە دەيىنگى ۋاقىت تۇبەكتە ەكى ءتۇرلى دامۋ دەڭگەيىن، ەكى ءتۇرلى ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن، ەكى ءتۇرلى ەكونوميكالىق ءوسىمدى قالىپتاستىردى. وڭتۇستىك كورەيا مەن سولتۇستىك كورەيا اتالعان ەكى مەملەكەت بۇگىننىڭ وزىندە بەيبىتشىلىك كەلىسىمىنە قول قويىسقان ەمەس، تەك ۋاقىتشا تىنىشتىق كەلىسىمى اياسىندا تۇر.
ال وسى تۇبەكتىڭ سوڭعى 70 جىلدىق تاريحى جوعارىدا ايتىپ وتكەن تەڭسىزدىك تەوريالارىن تاس-تالقان ەتىپ بۇزدى. انىعىندا، بۇل تەوريالار ەكونوميستەر مەن الەۋمەتتانۋشىلاردى، ساياساتتانۋشىلار مەن تاريحشىلاردىڭ ورتاسىندا ۇزاق ۋاقىت سالتانات قۇرعان ەدى. كورەي تۇبەگىن مىسال ەتە وتىرىپ الدىڭعى كوزقاراستاردى تالداعان كەزدە ماناعى ايتىلعان الەمدىك تەڭسىزدىككە قاتىستى تۇسىندىرۋلەر جارامسىز بولىپ قالا بەردى. سەبەبى، گەوگرافيالىق ارتىقشىلىق دەيتىندەي ءبىر عانا تۇبەكتە ۇلكەن گەوگرافيالىق ايىرماشىلىق جوق ەدى. اۋماعى بۇرىنعى الماتى وبلىسىمەن بىردەي كولەمدە قانشالىقتى كليماتتىق ايىرماشىلىق بولۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە، ءقازىر ەكى ەلدە جاساپ جاتقان حالىق مادەنيەتى مەن تاريحى جاعىنان جىعا تانىپ ايىرعىسىز ءبىر حالىق ەكەنى ءمالىم. ال اقىل-ويدىڭ دامۋىنا قاتىستى كوزقاراستار ونسىز دا وتكەن عاسىردىڭ قويناۋىندا وزدىگىنەن جوعالعان. سونىمەن، زەرتتەۋشىلەردىڭ باسىم كوپ توبى ەكونوميستەر العا تارتقان ەكونوميكالىق دامۋ تىكەلەي ەكونوميكالىق ينستيتۋتتار مەن ەكونوميكالىق ساياساتقا عانا باعىنىشتى دەگەن تەوريانى مويىنداي باستادى.
تۇبەكتى ەكىگە بولگەن تاڭداۋ
كورەي تۇبەگىندە كحدر مەن كورەيا ەكى ءتۇرلى دامۋ جولىن تاڭداپ بولىنگەننەن تارتىپ، وڭتۇستىك تاراپى بارىنشا جەكە مەنشىككە باسىمدىق بەرگەن ەكونوميكالىق ساياساتتى قولداپ وتىردى. ءتىپتى، بەرتىنگى داۋىرگە دەيىن وڭتۇستىك كورەيانىڭ ءوزى ديكتاتۋرانىڭ سىرەسكەن شىرماۋىنان شىعا الماي، ەل ىشىندە كۇردەلى ساياسي جاعدايلاردى باستان كەشىپ كەلگەن. الايدا، تۋرا تاڭدالعان ەكونوميكالىق باعىت پەن ساياسات مەيلىنشە يكەمدىلىك تانىتتى. پيوڭياڭ (پحەنيان) بولسا مۇنىڭ كەرىسىنشە ەكونوميكانى ورتالىقتاندىرىپ، جوسپارلى قاتاڭ جۇيەنى، ياعني ۇجىمدىق ەكونوميكالىق ساياساتتى ۇستاندى. و باستان بەلگىلى بولعانىنداي، ەكى ەلدە ازاماتتاردى ەكونوميكالىق ىنتالاندىرۋدىڭ ەكى ءتۇرلى ءتاسىلى بىرتىندەپ ءوزىنىڭ ۇقساماعان ناتيجەسىن كورسەتتى. سولتۇستىك كورەياداعى جەكەمەنشىككە سالىنعان تىيىم قوعام مۇشەلەرىنىڭ ينۆەستيسيالاۋعا دەگەن ىنتاسىن ءولتىردى. كەڭەس وداعىنىڭ ۇلگىسىنە ۇقساس ەڭبەك كۇش رەسۋرسىن قاجەتتى سالالارعا ءتيىمدى بۇرىپ وتىرۋعا ءتيىس ورتالىق بيلىك مۇلدە يكەمسىزدىك تانىتتى. ناتيجەسىندە اۋىل شارۋاشىلىعى دا، يندۋسترياسى دا دامۋعا مۇمكىندىك الا المادى. ەكونوميكالىق ينستيتۋتتار ەل ازاماتتارىنىڭ يگىلىگىنە ەمەس، كيم اۋلەتىنىڭ جانە ونى قولداۋشى بىرنەشە اۋلەتتىڭ يگىلىگىنە عانا جۇمىس ىستەيتىن بولىپ شىقتى. قازىرگە دەيىن سولتۇستىك كورەيانى بيلەگەن كيم اۋلەتىنەن شىققان بىردە-بىر جەتەكشى ەكونوميكالىق ساياساتتى وزگەرتۋگە تىرىسقان جوق. سەبەبى، وزىنە ىڭعايلى بۇل جۇيەنى وزگەرتۋگە قۇلىقسىز بولدى.
ازاماتتارعا كەڭىرەك قۇقىقتىق مۇمكىندىكتەر بەرىلگەن جانە ينۆەستيسيا مەن ساۋداعا بارىنشا ىنتالاندىراتىن ەكونوميكالىق ينستيتۋتتارى بار وڭتۇستىك كورەياداعى جاعداي ءقازىر ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بۇل ەلدىڭ وركەندەۋىندەگى تاجىريبەلەردى زەرتتەگەن كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ءوز كەزىندە وڭتۇستىك كورەيادا ازاماتتارعا جانە ولاردىڭ ءبىلىم الۋىنا كوبىرەك ينۆەستيسيا دا سالىنعانىن ايتادى. بۇل قوعام مۇشەلەرىنىڭ جاڭا رەفورمالارعا بەيىمدىلىگىن ارتتىرا تۇسكەن فاكتوردىڭ ءبىرى. وسىلايشا وڭتۇستىك كورەيا ءتيىمدى ساياسي جانە ەكونوميكالىق ينستيتۋتتارىنىڭ ارقاسىندا الەمدەگى قارقىندى دامىعان ەلگە اينالىپ شىقتى.
ەگەر ەكى ەلدەگى قاراپايىم ەكى ادامدى سالىستىرعاندا، بۇل ايىرماشىلىقتى بىلاي تۇسىندىرۋگە بولاتىن شىعار: سولتۇستىك كورەيانىڭ تۋماسى پاك (مىسال رەتىندە) مەكتەپ جاسىنان تارتىپ مەملەكەت بەلگىلەگەن ەرەجەلەردىڭ شەڭبەرىندە تاڭداۋ جاسايدى. مەكتەپ قابىرعاسىندا مەملەكەتتىك ناسيحاتپەن ابدەن «سۋسىنداپ»، كەيىنگى تاعدىرى دا تىكەلەي اسكەري جانە ساياسي تۇزىمدەر ىشىندە وتەدى. ونىڭ جەكە مەنشىگىندەگى مۇلكى بولمايدى، بولعان كۇندە دە ءوز قاجەتتىلىگىن وتەي المايدى. اسكەر قاتارىندا بولسا دا اسكەري كيىمدى مەملەكەتتەن جالعا الادى. قاندايدا ءبىر بيزنەس اشىپ بايىپ كەتۋگە قۇقىعى دا، ەركىندىگى دە جوق. وڭتۇستىك كورەيادا وسكەن يون (مىسال رەتىندە) مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ ساپالى ءبىلىم الادى. اتا-اناسىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسى بولعاندىقتان قوسىمشا ءبىلىم الۋعا دا مۇمكىندىگى مول. نارىقتاعى ەركىندىك وعان قانداي ماماندىق وقىسا تابىسى جاقسى بولاتىنىن ءتۇسىندىرىپ تۇرادى، ءارى سول ماماندىقتى وقىپ، كەيىن تابىستى قىزمەتكەر نەمەسە جەكە كاسىپكەر بولۋىنا بولادى. العاشقى بيزنەسىنىڭ ءوزىن ءتۇرلى دەڭگەيدەگى بانكتەر ينۆەستيسيالايدى نەمەسە تومەن ءوسىمدى نەسيەلەرمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. تۇيىندەپ ايتار بولساق، ەكونوميكالىق ينستيتۋتتاردىڭ يوندى ىنتالاندىرۋى ونىڭ نارىققا، تۇتاس ەكونوميكانىڭ كلەتكاسىنا اينالدىرىپ جىبەرەدى. بۇل اۋقىمدى ماسشتابقا كەلگەندە وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك كورەيانىڭ ايىرماشىلىعىن قالىپتاستىرادى.
ىنتالى قوعام – مەملەكەتتى دامىتۋشى كۇش
قازىرگى الەم ەلدەرىندە ەكونوميكالىق ينستيتۋتتاردىڭ ەكى ءتۇرى بار ەكەنىن زەرتتەۋشىلەر العا تارتادى. ءبىرى – مەملەكەتتىك باسقارۋعا كوبىرەك جاعداي جاسايتىن، ەليتانىڭ مۇددەسىنە وڭتايلى كەلەتىن ەكستراتيۆتى ەكونوميكالىق ينستيتۋتتار بولسا، ەكىنشىسى – نارىقتى قۇراۋشىلارعا بارىنشا تاڭداۋ ەركىندىگىن، ەكونوميكاعا قاتىسۋ مۇمكىندىگىن بەرەتىن ينكليۋزيۆتى ەكونوميكالىق ينستيتۋتتار. مىنە، وسى قاراپايىم ءارى كۇردەلى ايىرماشىلىق كورەي تۇبەگىندەگى جارىق پەن قارا تۇنەكتى قالىپتاستىرعان. ولاردىڭ قايسىسى قايسى ەكونوميكالىق ينستيتۋتتاردى قولدانىپ وتىرعانى جالپى كوپشىلىككە تۇسىنىكتى. ەكى كورەيانىڭ مىسالى تۇسىندىرگەندەي، كوپ جاعدايدا مەملەكەتتەردىڭ دامۋى ونىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋى مەن مادەني-تاريحي ەرەكشەلىكتەرىنە، نە بولماسا جەراستى بايلىقتارىنا تاۋەلدى ەمەس. تەك قاي ەلدىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك ينستيتۋتتارى قوعام مۇشەلەرىن ىنتالاندىرۋعا بەيىم بولسا، سول ەل دامۋعا سونشالىقتى بەيىم. ءارى بۇل ەلدەگى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى وڭتايلى شەشۋگە بولادى.
قازىرگى ءبىزدىڭ قوعام مۇشەلەرىنىڭ سىرتقى الەمدەگى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە قاتىستى كوزقاراسى بىرتىندەپ قالىپتاسىپ كەلەدى. قوعام مۇشەلەرىندەگى بۇل ىزدەنىس ەلىمىزدىڭ بولاشاق دامۋىنا ءوز سەپتىگىن تيگىزەرى انىق. ءبىز ءوزىمىزدىڭ قوعام مۇشەلەرىندە اقىل-وي الماسۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارى ەكەنىن، الەمدەگى جاڭا ۇردىستەر مەن وزىق جەتىستىكتەردى قابىلداۋعا مەيلىنشە بەيىم ەكەنىن سەزەمىز. مۇنداي ارتىقشىلىقتاردى مەملەكەت تارابى ەلدىڭ الەۋمەتتىك دامۋىندا ءتيىمدى پايدالانۋى ماڭىزدى. سوندىقتان قوعامنىڭ قوس تارابى بىردەي الەمدىك تاجىريبەلەر جونىندەگى پىكىر بىرلىگىن تاۋىپ وتىرعانى ءتيىمدى.