بيىل قازاقستان بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك سىن-قاتەرلەرمەن بەتپە-بەت كەلدى.
جىلدى قورىتىندىلاعان Primeminister.kz رەداكسياسى ۇكىمەتتىڭ وتاندىق ەكونوميكانى دامىتۋ، وعان سىرتقى جانە ىشكى جاعىمسىز فاكتورلاردىڭ اسەرىن ازايتۋ جونىندەگى قادامدارى تۋرالى دەرەكتەر كەلتىرەدى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz
2022 جىلى مۇقىم مەملەكەتتەر، سونىڭ ىشىندە قازاقستان دا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك سىن-قاتەرلەرمەن بەتپە-بەت كەلدى. گەوساياسي شيەلەنىس جاعدايىندا وندىرىستىك، لوگيستيكالىق جانە ساۋدا بايلانىستارىنىڭ بۇزىلۋى ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتىڭ تومەندەۋىنە اكەلىپ، تاۋارلار مەن قىزمەتتەر باعاسىنىڭ وسۋىنە، ال بۇل ءوز كەزەگىندە ينفلياسيانىڭ كوتەرىلۋىنە سەبەپ بولدى.
جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنا قاراي كەلەڭسىز فاكتورلاردىڭ جيىنتىعى قازاقستانداعى ەكونوميكانىڭ ءوسۋ قارقىنى مەن ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلەتىنى بەلگىلى بولدى. سونىمەن قاتار ۇكىمەتتىڭ جوسپارلى ءارى دايەكتى ءىس-قيمىلدارىنىڭ ارقاسىندا سىرتقى فاكتورلاردىڭ زارداپتارىن ەداۋىر ازايتىپ، ەكونوميكانىڭ ودان ءارى وسۋىنە جاعداي جاساۋعا مۇمكىندىك تۋدى.
نەگىزگى «ەكونوميكالىق» كورسەتكىشتەر
ەل ەكونوميكاسىنىڭ قورىتىندىسىنا ارنالعان شولۋدى نەگىزگى كورسەتكىشتەردەن باستاعان ءجون. ماسەلەن، بيىلعى 11 ايدا ءجىو 2،7%-عا ءوستى، سىرتقى تاۋار اينالىمى 34%-عا، ياعني $111 ملرد-قا دەيىن، ەكسپورت 45%-عا، ونىڭ ىشىندە وڭدەلگەن تاۋارلار ەكسپورتى 35%-عا ءوستى. وڭ ساۋدا بالانسى 2 ەسە ءوسىپ، $31 ملرد-قا جەتتى. نەگىزگى كاپيتالعا سالىنعان ينۆەستيسيالار كولەمى 6،6%-عا ۇلعايدى.
ءبىلىم بەرۋ، ساۋدا، قۇرىلىس، كولىك جانە لوگيستيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى، ونەركاسىپ سياقتى ەكونوميكانىڭ نەگىزگى سالالارىنا تارتىلعان ينۆەستيسيالار ەداۋىر ءوستى.
ينفلياسياعا قارسى كۇرەس
2022 جىلى تۋىنداعان نەگىزگى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ ءوسۋى بولدى. قىمباتشىلىق قازاقستان سياقتى ەكونوميكاسى دامۋشى ەلدەرگە عانا ەمەس، سونداي-اق ەۋرووداق، اقش جانە وڭتۇستىك-شىعىس ازيا سياقتى ورنىقتى ەكونوميكالىق ايماقتارعا دا اسەر ەتتى. ماسەلەن، قاراشاداعى جاعداي بويىنشا اقش-تا ينفلياسيا 7،1%-عا، ال ازىق-تۇلىك باعاسى 10،6%-عا ءوستى. وسى كەزدە ەو-دا ينفلياسيا 11،1%-عا جەتىپ، ال ازىق-تۇلىك باعاسى 17،9%-عا كوتەرىلدى. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعاسى 22،3%-عا وسكەن.
سىرتقى ەكونوميكالىق كەلەڭسىز فاكتورلاردىڭ سالدارى ەندى سەزىلە باستاعان كوكتەمنىڭ باسىندا ۇكىمەت قاجەتتى جەدەل شارالاردى قابىلدادى. اتاپ ايتقاندا، وڭىرلەرگە باعانى ۇستاپ تۇرۋدىڭ نەعۇرلىم ءتيىمدى نارىقتىق تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى – «اينالىم سحەماسىن» قارجىلاندىرۋدى 100 ملرد تەڭگەگە دەيىن جەتكىزۋ مىندەتتەلدى.
«اينالىم سحەماسى» – ازىق-تۇلىك وندىرۋشىلەرى مەن ساۋدا وبەكتىلەرىنە جەڭىلدىكپەن نەسيە بەرۋ. ەسەسىنە ولار تاۋارلاردى بەلگىلەنگەن باعامەن ساتۋى كەرەك بولادى. تالداۋ ناتيجەلەرى ماۋسىمارالىق كەزەڭدە «اينالىم سحەماسىنا» قاتىسۋشى ساۋدا وبەكتىلەرىندەگى ونىمدەردىڭ باعاسى نارىقتاعى ورتاشا دەڭگەيدەن تومەن ەكەنىن كورسەتتى.
بۇدان باسقا، بارلىق وڭىردە دەلدالدىق سحەمالارعا قارسى كۇرەس جونىندەگى ارنايى كوميسسيالار قۇرىلدى، رۇقسات ەتىلگەن 15 پايىزدىق ساۋدا ۇستەمەسىن باقىلاۋ ءۇشىن دۇكەندەر مەن ءىرى وبەكتىلەرگە مونيتورينگ باستالدى، نارىقتا مونوپولياعا قارسى بەلسەندى ءىس-قيمىلدار جۇرگىزىلدى.
وسى جانە باسقا دا شارالار، سونىڭ ىشىندە قانت ونەركاسىبىن دامىتۋدىڭ كەشەندى جوسپارىن قابىلداۋ باعانىڭ ءوسۋىن ايتارلىقتاي تەجەپ، وڭ ناتيجەسىن كورسەتتى.
تامىز ايىندا ق ر پرەمەر-مينيسترى ءاليحان سمايىلوۆ ازىق-تۇلىك باعاسىن ۇستاپ تۇرۋ بويىنشا جاڭا تاسىلدەردى ازىرلەۋدى تاپسىردى. ولار نارىقتىق مەحانيزمدەرگە ساي كەلىپ، قىمباتشىلىقتىڭ سالدارىمەن ەمەس، سەبەبىمەن كۇرەسۋگە باعىتتالدى.
وسى كەزەڭنەن باستاپ باعانى ۇستاپ تۇرۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن نەگىزگى مەملەكەتتىك تەتىكتەردى قايتا فورماتتاۋ باستالدى. اتاپ ايتقاندا، ىشكى نارىقتى ءوز ونىمدەرىمىزبەن تولىقتىرۋ ءۇشىن «اينالىم سحەماسى» بويىنشا قارجىلاندىرۋدى ساۋدا جەلىلەرىن ەمەس، وندىرۋشىلەردى قولداۋعا باعىتتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى.
سونىمەن قاتار دەلدالدىق سحەمالاردى زەرتتەۋ جونىندەگى وڭىرلىك كوميسسيالاردىڭ جۇمىسى قايتا قۇرىلدى، ويتكەنى ءدال وسى ۇزىن-سونار دەلدالدار تىزبەگى بولشەك ساۋداداعى ونىمدەر باعاسىنىڭ كەيدە 60%-عا دەيىن وسۋىنە سەبەپشى بولىپ وتىر.
وعان قوسا، ساۋدا جانە ينتەگراسيا مينيسترلىگىنە باقىلاۋ فۋنكسيالارىن بەرۋ ءۇشىن قاجەتتى زاڭنامالىق وزگەرىستەر ەنگىزىلدى، ال بيزنەسپەن وندىرۋشىلەردىڭ قۇقىقتارىنا نۇقسان كەلتىرمەيتىندەي ەتىپ، بولشەك ساۋداداعى باعالاردى بەكىتۋ ەرەجەلەرى كەلىسىلدى.
بۇل جۇمىس، سونىڭ ىشىندە جاڭا زاماناۋي كوكونىس قويمالارىن سالۋ، الداعى ەگىننىڭ كوكونىستەرى مەن جەمىستەرىن جەتكىزۋگە كەلىسىم-شارت جاساۋ، ىشكى نارىقتى يمپورتتىق ءونىمنىڭ دەمپينگىنەن قورعاۋ بويىنشا جۇمىستار كەلەسى جىلى جالعاسىن تابادى.
شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ
بيىل «تازا پاراقتان باستاپ» بيزنەستى رەتتەۋدىڭ تۇبەگەيلى جاڭا تاسىلدەرىن ىسكە اسىرۋ ۇكىمەت جۇمىسىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولدى.
ماسەلەن، «اتامەكەن» ۇكپ-مەن بىرلەسىپ، بيزنەسكە كەدەرگى كەلتىرەتىن ارتىق تالاپتاردى انىقتاۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىس جۇرگىزىلدى. بۇگىنگى تاڭدا ەكونوميكانىڭ ءتۇرلى سالالارىندا جاڭا رەتتەۋشىلىك ساياساتقا سايكەس كەلمەيتىن 10 مىڭعا جۋىق تالاپتار انىقتالدى. كەلەسى جىلدىڭ باسىندا نورماتيۆتىك بازا جاڭا تاسىلدەرگە سايكەستەندىرىلەتىن بولادى.
سونىمەن قاتار 2023 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ اۆتوماتتاندىرۋ ارقىلى تەكسەرىستەن بۇرىن زاڭ بۇزۋشىلىقتاردىڭ الدىن الۋعا كوشۋدى كوزدەيتىن مەملەكەتتىك باقىلاۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. پروفيلاكتيكالىق باقىلاۋدى جوسپارلاۋعا ادامدار ارالاسپايتىن بولادى، تەك پروبلەمالىق سۋبەكتىلەرگە كوڭىل بولىنەدى. ناتيجەسىندە 2023 جىلدىڭ ورتاسىنا قاراي 62 باقىلاۋ سالاسى اۆتوماتتاندىرىلادى. رەتتەۋشىلىك ساياساتتاعى جاڭا تاسىلدەر تولىققاندى 2024 جىلدىڭ باسىندا ىسكە قوسىلادى.
بيىل كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ بويىنشا ءبىرقاتار باسقا دا شارالار قابىلداندى. ماسەلەن، مونوقالالاردا، شاعىن ەلدى مەكەندەردە جانە اۋىلداردا 5% جەڭىلدىكپەن شاعىن نەسيە بەرۋ ەنگىزىلىپ، 1%-دان باستاپ مولشەرلەمە بويىنشا جەڭىلدىكپەن نەسيە بەرەتىن شوب-تى قولداۋدىڭ وڭىرلىك باعدارلاماسى ىسكە قوسىلدى، سونداي-اق باتىس جانە وڭتۇستىك وڭىرلەر ءۇشىن 5% جەڭىلدىكپەن نەسيە بەرىلە باستادى. نەسيەلەۋدىڭ ەڭ جوعارى سوماسى 7-دەن 3 ملرد تەڭگەگە دەيىن تومەندەتىلدى، بۇل بيزنەس سۋبەكتىلەرىن مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىمەن قامتۋدى ۇلعايتۋعا مۇمكىندىك بەردى جانە قولداۋ كورسەتۋ كەزىندە سالالىق ءتاسىل ەنگىزىلدى.
جالپى، 2022 جىلى جىو-دەگى شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ ۇلەسى 35،7%-عا جەتتى (II توقسان)، كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ سانى 20%-عا 1،7 ملن-عا دەيىن (1 جەلتوقسانداعى جاعداي بويىنشا)، ال شوب-تا جۇمىسپەن قامتىلعان ادامداردىڭ سانى 9،3%-عا 3،7 ملن-عا دەيىن ءوستى (II توقسان).
دەمونوپوليزاسيالاۋ جانە كولەڭكەلى ەكونوميكاعا قارسى كۇرەس
بيىل ۇكىمەت جۇمىسىنىڭ ماڭىزدى باعىتى جەكە مونوپوليستەرگە قارسى ءىس-قيمىل، نارىقتاعى اشىق باسەكەلەستىكتى دامىتۋ جانە زاڭسىز بەرىلگەن اكتيۆتەردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ بولدى. بۇل ماسەلەلەر بويىنشا نەگىزگى شەشىمدەر ق ر پرەزيدەنتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قۇرىلعان ەكونوميكانى دەمونوپوليزاسيالاۋ جونىندەگى كوميسسيا اياسىندا قابىلداندى، ونى ق ر پرەمەر-مينيسترى ءاليحان سمايىلوۆ باسقاردى.
مەملەكەت مەنشىگىنە ونەركاسىپ پەن ەنەرگەتيكا، تەمىرجول جانە تەلەكوممۋنيكاسيا قىزمەتتەرىن كورسەتۋ سالالارىنداعى 11 نەگىزگى كومپانيا، سونداي-اق استانا مەن الماتىداعى ءبىرقاتار ءىرى جىلجىمايتىن مۇلىك وبەكتىسى، $100 ملن جانە 2،5 ملرد تەڭگە قاراجات قايتارىلدى. بۇگىندە كوميسسيا تاعى 26 كومپانيانى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر.
كولەڭكەلى ەكونوميكاعا قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى ءىس-شارالار جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ جالعاسۋدا. بۇل ورايدا زاڭنامالىق بازانى جانە ۆاليۋتالىق باقىلاۋدى جەتىلدىرۋ، سالىقتىق جانە كەدەندىك اكىمشىلەندىرۋدى سيفرلاندىرۋ، تاۋارلاردى قاداعالاۋدىڭ ۇلتتىق جۇيەسىن قۇرۋ، سونداي-اق قولما-قول اقشاسىز تولەمدەردى دامىتۋ بويىنشا شارالار قابىلدانىپ جاتىر.
سونىڭ ناتيجەسىندە 11 ايدا بيۋدجەتكە 900 ملرد تەڭگەدەن استام قوسىمشا قاراجات ءتۇستى. جالپى جىل قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستاندا كولەڭكەلى ەكونوميكا ۇلەسى ءجىو-نىڭ 19%-نە دەيىن تومەندەيدى دەپ كۇتىلۋدە.
جاڭا سالىق - بيۋدجەت ساياساتى
2022 جىلى ۇكىمەت جاڭا سالىق-بيۋدجەت ساياساتى اياسىندا بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزدى. اتاپ ايتقاندا، كونترسيكلدىق بيۋدجەتتىك قاعيدالار ەنگىزىلدى، بۇل 2023 جىلى ۇلتتىق قوردان ترانسفەرتتەردى 1،4 ترلن تەڭگەگە قىسقارتۋعا، سونداي-اق مەملەكەتتىك شىعىستاردىڭ ءوسۋ قارقىنىن تۇراقتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەردى.
بيىل پايدالى قازبالاردى وندىرۋگە سالىناتىن سالىق مولشەرلەمەلەرى ۇلعايتىلدى، ديۆيدەندتەر بويىنشا جەڭىلدىكتەر الىنىپ تاستالدى، سيفرلىق ماينينگ ءۇشىن مولشەرلەمە كوتەرىلدى، ال ميكرو جانە شاعىن بيزنەس ءۇشىن جالپى جۇكتەمەنى 35%-دان 20%-عا دەيىن تومەندەتە وتىرىپ، ەڭبەكاقى تولەۋ قورىنان ءبىرىڭعاي تولەم ەنگىزىلدى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا بيۋدجەت پروسەسىن جەڭىلدەتۋدى جانە بيۋدجەتارالىق قاتىناستاردى ودان ءارى ورتالىقسىزداندىرۋدى، سالىق ساياساتىنىڭ تۇراقتىلىعى مەن بولجامدىلىعىن قامتاماسىز ەتۋدى، سالىقتىق اكىمشىلەندىرۋدى سيفرلاندىرۋدى كوزدەيتىن جاڭا بيۋدجەت جانە سالىق كودەكستەرىن ازىرلەۋ باستالدى.
جالپى، رەسپۋبليكاداعى سالىق-بيۋدجەت ساياساتى 2030 جىلعا قاراي مۇنايلى ەمەس تاپشىلىقتى 5%-عا دەيىن تومەندەتۋگە، سونداي-اق ۇلتتىق قور اكتيۆتەرىن 100 ملرد دوللارعا دەيىن وسىرۋگە باعىتتالاتىن بولادى. سونىمەن قاتار ءسان-سالتانات سالىعىن سالۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن ەنگىزۋ جوسپارلانىپ وتىر.
مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاعا قاتىسۋىن قىسقارتۋ جانە شەتەلدىك ينۆەستيسيالاردى تارتۋ
قازاقستاندا باسەكەلەستىكتى ودان ءارى دامىتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاعا قاتىسۋىن قىسقارتۋ بويىنشا جۇمىس جالعاسىپ كەلەدى. اتاپ ايتقاندا، جەكەشەلەندىرۋدىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى كەشەندى جوسپارىنا قوسىمشا 171 وبەكت ەنگىزىلدى، ءبىراق وڭىرلەردەگى حالىقتىڭ تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتۋدە ماڭىزى بار سۋ، ەلەكتر جانە جىلۋمەن جابدىقتاۋ بويىنشا 200-گە جۋىق الەۋمەتتىك ماڭىزى بار وبەكتى جوسپاردان الىنىپ تاستالدى. بۇگىنگى تاڭدا 296 ملرد تەڭگە سوماسىنا كەشەندى جوسپاردىڭ 352 وبەكتىسى باسەكەلەستىك ورتاعا بەرىلسە، 62 وبەكت – قايتا ۇيىمداستىرۋ جانە جابىلۋ ساتىسىندا.
بيىل قازاقستاننىڭ قور نارىعى ءۇشىن ەڭ ءىرى جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى – «قازمۇنايگاز» مۇناي كومپانياسىنىڭ حالىقتىق IPO-سى وتكىزىلدى. IPO-نىڭ جالپى كولەمى شامامەن 154 ملرد تەڭگەنى ($330 ملن) قۇرادى، بەرىلگەن وتىنىمدەر سانى – 130 مىڭعا جۋىق، قازاقستاندىق ينۆەستورلاردىڭ ۇلەسى – 95%-دان استام. بولاشاقتا مەملەكەتتىڭ قاتىسۋى بار Air Astana، QazaqGaz، قتج جانە باسقا دا ءىرى كومپانيالاردى قور نارىعىنا شىعارۋ جوسپاردا بار، بۇل ولاردىڭ قوعام مەن اكسيونەرلەر الدىنداعى ەسەپتىلىگى مەن اشىقتىعىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
جالپى قابىلدانىپ جاتقان شارالاردىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاعا قاتىسۋ ۇلەسىن 2025 جىلعا قاراي 14%-عا دەيىن قىسقارتۋ جوسپارلانىپ وتىر.
شەتەلدىك ينۆەستيسيالاردى تارتۋعا كەلەتىن بولساق، I جارتىجىلدىقتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا $14،5 ملرد تىكەلەي ينۆەستيسيا تارتىلدى (وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 28%-عا كوپ). جالپى سوماسى شامامەن $32 ترلن ينۆەستيسيا تارتا وتىرىپ، 930 جوبادان تۇراتىن (الەمنىڭ 30-دان استام ەلىنەن) جالپىۇلتتىق پۋل بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر، ول شامامەن 130 مىڭ جۇمىس ورنىن قۇرۋدى كوزدەيدى. بۇگىنگى تاڭدا 15 مىڭ جۇمىس ورنىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن 2،3 ترلن تەڭگەگە 190 جوبا ىسكە قوسىلدى، ونىڭ ىشىندە شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ قاتىسۋىمەن جالپى قۇنى 1،7 ترلن تەڭگە بولاتىن 45 جوبا بار.
جاھاندىق الماعايىپ جاعدايىندا ەكونوميكانى باسقارۋ، اسىرەسە ونى بەلسەندى رەفورمالاۋ – ۇكىمەت پەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار ءۇشىن ۇلكەن سىناق ءارى زور جاۋاپكەرشىلىك. بيىل قول جەتكىزىلگەن ناقتى ناتيجەلەر قازاقستاننىڭ العان باعىتىنىڭ دۇرىستىعىن كورسەتەدى. ەلىمىزدە جاپپاي سيفرلاندىرۋ، ەشكىمگە پايداسى جوق جەكە مونوپوليستەردى ەكونوميكادان الاستاۋ، بيزنەستى جانە شىنايى باسەكەلەستىكتى دامىتۋ بويىنشا جانە ت. ب. ماڭىزدى قادامدار ءارى قاراي جالعاساتىن بولادى.
بارلىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جانە ۆەدومستۆولاردىڭ جەكە سەكتورمەن ءوزارا ءتيىمدى ءىس-قيمىلى، سونداي-اق وڭىرلەردە قابىلدانعان دامۋ باعدارلامالارى مەن تاپسىرمالاردىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋى قويىلعان مىندەتتەرگە قول جەتكىزۋدىڭ باستى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.